Joba: Kirisiw

Tema: Ximiyaliq baylanislar

Joba:
Kirisiw

1. 
   Ximiyaliq baylanisiw
   
2. 
   Ximiyaliq ózgeshelikleri
   

Paydalanılǵan ádebiyatlar

Kirisiw
Tiri barodlar atomlardan shólkemlesken, lekin kóbinese bul atomlar bir ózi bólek háreketlanmaydi. Bálki, olar ádetde basqa atomlar (yamasa atomlar gruppaları ) menen óz-ara baylanısqa kirisiwedi.
Mısalı, atomlar kúshli baylanısıwlar arqalı molekulalar yamasa kristallarni payda etiwi múmkin. Yamasa olar basqa atomlar menen to'qnashish yamasa urılıw arqalı waqtınsha (biyqarar ), kúshsiz baǵ payda etiwi múmkin. Molekulalardı bir-birine baylanıstıratuǵın kúshli baylanıslar da, waqtınshalıq baylanısıwlardı payda etetuǵın kúshsizlew baylanıslar da denemizdegi ximiyalıq processler hám de turmıs dawamlılıǵı ushın júdá zárúrli bolıp tabıladı.
Nege ximiyalıq baylanısıwlar payda boladı? Tiykarǵı juwap sonda, atomlar ózleri erise alatuǵın eń turaqlı (eń kem energiyalı ) jaǵdayǵa ótiwge háreket etediler. Kóp atomlar olardıń valent qabıǵı elektronlar menen tolǵanda yamasa olar oktet qaǵıydasına (segizta valent elektronlarǵa ıyelew arqalı ) uyqas kelgeninde turaqlı bóle aladılar. Eger atomlar bunday tártipke iye bolmasa, olar baylanısıwlar arqalı elektronlardı alıw, joytıw yamasa beriw jolı menen turaqlı bolıwǵa “ıntıladılar”.
Ximiyalıq baǵ, yamasa ximiyalıq baylanısıw — eki yamasa odan kóp atomlarning óz-ara tásiri nátiyjesinde ximiyalıq turaqlı sistemalar (molekulalar, radikallar, molekulyar ionlar, kompleksler, kristallar hám b.) payda bolıwı. Tiykarınan, 2 qıylı boladı :

1. 
   Ximiyaliq baylanisiw
   

Atom (kovalent) — ximiyalıq ózgeshelikleri tárepinen bir-birine uqsas yamasa ózgeshelikleri bir-birine jaqın bolǵan atomlar ortasındaǵı baǵ. Bul baǵ hár qaysı atomdan birden elektron óz-ara tásir etip, sol atomlarga tiyisli birlestiruvshi elektron juplıǵını payda etiwi nátiyjesinde júzege keledi. Bul baǵ ápiwayı elementlardıń (H2, O2 hám b.), quramalı elementlardıń (SH4, H2 O, NH4 Cl hám b.) hám organikalıq birikpelerdiń molekulalarına tán. Kovalent baǵlar 2 atom ushın ulıwma bolǵan elektronlardıń 2 jupimenen júzege kelse — qos, 3 jupimenen júzege kelse — úshlıq kovalent baǵ dep ataladı ; Struktura formulalarda olar 2 yamasa 3 sızıqsha menen kórsetiledi. Mısalı, H2 C=SH2 — etilen, HC≡SH — atsetilen, H—C≡N — vodorod cianid hám taǵı basqa.
Ion (elektrovalent yamasa geteropolyar)— elementlerdiń atomlaridan biri elektron berip (joǵatıp ), oń ionǵa aylanadı. Ekinshi element atomi bolsa bul elektrondı qabıl etip, keri ionǵa aylanadı ; Keyininen bul oń hám keri ionlar óz-ara baylanisıp molekula payda etedi. Bunday molekulanıń oń hám keri polisi bolǵanı ushın ol, geteropolyar yamasa ion baylanısıwlı molekula dep ataladı. Ion baǵ ózgeshelikleri bir-birinen úlken parıq etetuǵın elementler — túp metallar menen metallmaslarning atomlari arasında (mısalı : natriy xlorid NaCl yamasa kalsiy ftorid CaF2 molekulasında ) júzege keledi. Mendeleyev udayı tákirarlanatuǵın sistemasınıń 1-gruppa metallari 1 zaryadlı (ion valentligi +1), 2-gruppa metallari 2 zaryadlı (ion valentligi +2) ionlar payda etedi. Galogenler, udayı tákirarlanatuǵın sistemanıń 7-gruppa elementleri elektron qabıl etip, keri zaryadlanǵan (ion valentligi -1) 1 valentli ionlar, kislorod hám ózgeshelikleri o'nga uqsas elementler bolsa 2 elektron qabıl etip keri zaryadlanǵan (ion valentligi -2) 2 valentli ionlar payda etedi.
Ximiyalıq baǵlardıń joqarıda keltirilgen tiykarǵı xillari arasında aralıq formaları da bar.[1]
Ximiyal baylanis haqqindaǵi táliymat — házirgi ximiyaniń tiykarǵi máseleleriniń biri. Bul táliymatti bilmey turip ximiyaliq birikpelerdiń túrlerin, olardiń kelip shiǵiw sebeplerin, payda boliw mexanizmin, dúzilisin hám reaktsiyaǵa kirise aliw qásiyellerin túsinip bolmaydi.

Atomniń sirtqi energetikaliq qabatinda birden segizge shekem eleklron boliwi múmkin. Eger atomniń sirtqi qabatindaǵi elektronlar sani sol qabatqa siydira alatuǵin eń ko'p elektronlar sanina teń bolsa, onday jaǵdayda bunday qabat tamamlanǵan qabat delinedi. Tamamlanǵan qabatlar júdá bekkemligi menen pariq qiladi. Inert gazlardiń atomlari sirtqi qabatlari mine sonday qabatlardan.

Geliydiń sirtqi qabatinda eki elektron (s²), qalǵan gazlerdikinde — 8 den elektron (ns² np⁶) boladi. Basqa elementler atomlariniń sirtqi qabatlari tamamlanbaǵan hám o'z-ага ximiyaliq tásir protsesinde olar tamamlanǵan halatqa — tolisqan halatqa o'tedi.
Ximiyaliq baylanislar kovalent, ionli, metall hám vodorodli baylanislarǵa bo'linedi.
Elektronlar juplari sebepli júzege keletuǵin ximiyaliq baylanis kovalent baylanis delinedi. Bul eki elektronli hám eki orayli (eki yadroni uslap turadi) baylanis. Kovalent baylanisli birikpeler gomeopolyar yamasa atom birikpeler delinedi.

Ximiyaliq baylanis xarakterli atomlardiń dúzilisine hám qásiyetlerine baylanisli boladi. Ximiyaliq baylanistiń qásiyetlerin ko'p jaǵinan teris elektrleniwshilik dep atalǵan atomlardiń qásiyetlerine uqsaydi.

Ximiyaliq element atomi o'ziniń sirtqi qabatlarin toliqtiriw usilin basqa atomlardan elektronlardi tasip aliw qásiyeti teris elektrleniwshilik dep ataladi. Elementte bul qásiyet qansha kúshli berilgen bolsa, bul element sonsha ko'p teris elektrlengen boladi.
Ximiyaliq baylanistiń hár qaysi atominiń juplaspaǵan elektron esabinan payda boladi. Juplaspaǵan elektronlar baylanisip, uliwma elektronlar jubin payda etedi, ol bo'listirilgen jupliq delinedi.
Kovalent baylanistiń eki túri: polyarli hám polyarsiz baylanis bar.

Polyarsiz kovalentlik baylanis. Teris elektrleniwshiligi bir qiyli bolǵan atomlar o'z-ага tásirleskende kovalent polyarsiz baylamsli molekulalar payda boladi. Bunday baylanis H₂, F, CI₂, O, N, siyaqli ápiwayi zatlardiń molekulalarinda boladi. Bul gazlarda ximiyaliq baylanislar uliwma elektron juplar yaǵmy berilgen elektron bultlariniń o'z-ara qaplaniwi sebepli payda boladi, bul protsess atomlar bir-birine jaqinlasqanda yadro menen elektron arasindaǵi tartisiw nátiyjesinde ámelge asadi.

Polyarli kovalentlik baylanis. Teris elektrleniwshiligi jaǵinan bir-birinen keskin pariq qilmaytuǵin elementlerdiń atomlari o'zara tásirles­kende uliwma elektron jup teriselektrleniwshiligi úIken bolǵan atom tárepke jilisadi. Soniń nátiyjesinde kovalent polyarli baylanis payda boladi. Ximiyaliq baylanistiń bul ko'rinisi anorganikaliq hám organikaliq birikpelerde eń ko'p ushirasadi.
Metall baylanis. Ionlardiń metall ionlari menen salistirmali erkin elektronlardiń metall ionlari menen o'z-ara tásirlesiwi nátiyjesinde payda bolatuǵin baylanis metall baylanis delinedi. Baylanistiń bunday túri metallarda ushirasadi.

Vodorod baylanis. Ayirim molekulariniń vodorod atomi menen basqa molekulariniń kúshli teris elektrli element (O, F, N) atomi arasindaǵi júzege kelgen baylanis vodorod baylanis, dep ataladi.