Korrupsion jinoyatlar yuzasidan tintuv va olib qo‘yish tergov harakatlarini
Download 333.28 Kb. Pdf ko'rish
|
2 5472357190637456162
|
18-savol Korrupsion jinoyatlar yuzasidan tintuv va olib qo‘yish tergov harakatlarini o‘tkazish taktikasi amaliy misollar bilan izohlab bering!
Yuqoridagi mantiqiy savolni yoritishdan oldin korrupsiya jinoyati nima ekanligi, unga qarshi kurashish uchun qabul qilingan qonun hujjati bilan qisqacha tanishib chiqsak. Korrupsiya (lot. Corrumpere — buzmoq) termini odatda mansabdor shaxslar tomonidan unga berilgan mansab vakolatlari va huquqlardan o‗zlarining shaxsiy manfaatlarini ko‗zlab qonunchilik va axloq qoidalariga zid ravishda foydalanishini anglatadi. Korrupsiyaga qarshi kurashishning huquqiy asoslarini yanada takomillashtirish maqsadida O‗zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan 2017-yil 3-yanvar kuni ―Korrupsiyaga qarshi kurash to‗g‗risida"gi qonun imzolandi. E‘lon qilingan kundan boshlab kuchga kiruvchi qonun 4-yanvar kuni ―Xalq so‗zi‖ va ―Narodnoye slovo‖ gazetalarida chop etildi. Qonun korrupsiyaga qarshi kurash sohasida davlat siyosatining asosiy yo‗nalishlarini keltirib o‗tadi: jumladan, korrupsion huquqbuzarliklarni o‗z vaqtida aniqlash, ular oqibatlari, sabablari va keltirib chiqargan sharoitlarni bartaraf etish hamda korrupsion huquqbuzarliklar sodir etilgani uchun muqarrar jazolash tamoyilini tadbiq etish. Ushbu tamoyil korrupsiya jinoyatlariga qarshi huquqni muhofaza etuvchi organlar tomonidan tergov va surishtiruv ishlari davomida olib boriladigan harakatlarni izchil bajarilishini nazarda tutadi. Misol uchu tintuv va olib qo`yish kabi isbotlash tergov harakatlarini. Boisi, ushbu harakatlar natijasida korrupsiya jinoyatlarinig barcha ishtirokchilari, korrupsiyaning kelib chiqishi to`g`risidagi faktik ma`lumotlar tezkor ravishda qo`lga kiritiladi. Albatta, buning uchun ham tergovchi, surishtiruvchi yoinki, ishni olib boruvchi mansabdor shaxsda ushbu faoliyatni amalga oshirish uchun vakolat doirasi belgilangan bo`lishi muhim. Olib qo`yish va tintuv haqidagi fikrlarimizni normativ huquqiy hujjatlar va ilmiy o`quv qo`llanmalar bilan batafsil yoritishga harakat qilamiz. O`zbekiston Respublikasi jinoyat-protsessual kodeksining 157- moddasida: jinoyat ishi uchun ahamiyatga molik narsa va hujjatlarning aynan kimda va qayerda ekanligi ma‘lum bo‗lib, ularni qidirishning hojati bo‗lmasa, surishtiruvchi, tergovchi va sud ularni olib qo‗yishga haqli ekanligi keltirib o`tilgan. Bundan kelib chiqadiki, tergovchi surishtiruvchi va sud o`zi uchun ma`lum bo`lgan hudud va shaxsda joylashgan ishda dalil sifatida foydalanilishi mumkin bo`lgan narsalar va hujjatlarni olib qo`yish huquqiga egadirlar. Ko‗pincha u korxonalar, tashkilotlar yoki muassasalar ofisida turgan hujjatlar va narsalarni olib qo‗yish uchun o‗tkaziladi. Olib qo‗yishda aynan ish uchun ahamiyatli narsani yoki hujjatni, nusxasini emas, uning aslini olishni ta‘minlash zarur. 1 Ana shunday xavf-xatar mavjud bo‗lganda, olib qo‗yishga tintuvdagi singari mutaxassisni taklif etish maqsadga muvofiq. Masalan, buxgalteriya hujjatlarini olib qo‗yishda revizor, auditor yoki ekspertni taklif qilish zarur. Agar o‗g‗irlangan buyumlarni olib qo‗yish ko‗zda tutilgan bo‗lsa, jabrlanuvchini taklif qilish mumkin. Olib qo‗yishni muvaffaqiyatli o‗tishi ko‗p hollarda tergovchining olib qo‗yilayotgan shaxs bilan, olib qo‗yish o‗tkazilayotgan tashkilot vakili bilan aloqasiga bog‗liq. Bunday vaziyatda shuningdek, kuzatuvchanlik va kerakli hamma narsa olinganligiga ishonch ham katta hamiyatga ega. Agar tergovchi obyektlarni yashirilganligini his qilsa, u holda tintuv haqida qaror chiqaradi va tintuvga kirishadi. Agar surishtiruvchi va tergovchi biror turar joy, xizmat, ishlab chiqarish binosida yoki o‗zga joyda yoxud biror shaxsda ish uchun ahamiyatli bo‗lgan narsa yoki hujjatlar bor deb o‗ylash uchun yetarli ma‘lumotga ega bo‗lsa, bu holda tergovchi olib qo`yish amaliyotidan emas tintuv qilish protsessual harakatidan foydalanadi. 2 Chunki birinchi tergov harakatida narsa va buyumlarning kimda va qayerda ekanligi protsessni yurituvchi shaxsga ma`lum. Ikkinchi tergov harakatida narsa va buyumlarning kimda ekanligi va qayerda ekanligi to`g`risida yetarli ma`lumotlar mavjud emas, faqat ularda shu vositalar ma`lum bir hudud va shaxsda ekanligi borasida yetarli taxminiy asos mavjud bo`ladi. O‗zR JPKning 159- moddasiga binoan, olib qo‗yish yoki tintuv surishtiruvchi yoki tergovchining qarori yoxud sudning ajrimiga ko‗ra o‗tkaziladi, bunda ular olib qo‗yish yoki
1 Kriminalistika. Darslik. A.K.Zakurlaev, D.B.Bazarova va b.q. – Toshkent: TDYUU, 2015.– 242 b. 2 O`zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksi 158-moddasi tintuv o‗tkazishni surishtiruv organiga yoki tergovchiga topshirishga haqlidirlar. Tintuvning bevosita vazifalari quyidagilardan iborat: qidirilayotgan obektlarni topish, ular yashirilgan joylarni, shuningdek topilgan obyektlarning o‗ziga xos belgilarini qayd etish; olib qo‗yilgan narsalarni jinoyat ishi materiallariga qo‗shib qo‗yish 1 .Tintuv obyektlari quyidagilar bo‗lishi mumkin: uy, kvartira, xona, chorbog‗, dala hovlisi, hovlidagi imoratlar, xizmat yoki yordamchi binolar, garaj, hammom, transport vositalari: avtomobil, kater, yaxta, shaxsga mulk huquqida tegishli bo‗lgan har qanday ko‗chmas mulk (do‗kon, rasta), shuningdek odam. Tintuv o‗tkazish vaqtida yopiq binolarni yoki buyumlar saqlanadigan joyni uning egasi o‗z ixtiyori bilan ochib berishdan bosh tortsa, tergovchining o‗zi ularni ochishga haqli. Kechiktirib bo‗lmaydigan hollarda tintuv tunda o‗tkazilishi ham mumkin. Tintuvni o‗tkazish vaqtida tintuv o‗tkazilayotgan binoning egasi yoki uning voyaga etgan oila a‘zolari, shuningdek uning advokati hozir bo‗ladi. Qidiruv harakatlarini o‗tkazish jarayonida tergovchi tintuv o‗tkazilayotgan joyda turgan shaxslarga bu yerni tark etish, luqma tashlash, telefon qo‗ng‗iroqlariga javob berish, tergov harakati yakunlangunga qadar bir-biri yoki boshqa shaxslar bilan gaplashishni taqiqlashi mumkin. Tintuv va olib qo‗yishni qayd etishning asosiy vositasi bayonnoma hisoblanadi. Bayonnomada tintuv va olib qo‗yish qachon, kim tomonidan, qayerda, qanday ish bo‗yicha, kimning huzurida o‗tkazilganligi va uning natijalari qanday bo‗lganligi ko‗rsatiladi. Bayonnomada topilgan va olib qo‗yilgan predmetlar to‗g‗risida to‗la ma‘lumotlar ko‗rsatib o‗tiladi. Obyektlarning umumiy va xususiy belgilarini iloji boricha aniqroq ko‗rsatishga harakat qilinadi: shakli, hajmi, rangi, undagi har xil raqam va yozuvlarning mavjudligi va boshqalar. Obyektlarning sifat xususiyatlariga alohida e‘tibor beriladi: yangi, eski, muomalada bo‗lgan va hokazo. Agar bir turdagi predmetlar olib qo‗yilsa ularning miqdori yozuv bilan ko‗rsatiladi. Xulosa o`rnida shuni aytsish mumkinki, olib qo`yish va shaxsiy tintuv yoki ish joyini tintuv qilish bir biri bilan uzviy bog`liqdir. Shaxsiy tintuv va poraxo‗r
1 M.M Kurbanov, B. Xamidov, O.T. G`aniyev. B.Z. Karimov. Korrupsion jinoyatlarni tergov qilish uslubiyoti. Oquv q`ollanma.-T.:TDYU. 110b.
sheriklarining uy-joylarini hamda mansabdor shaxsning-pora oluvchining ish joyini tintuv qilish mazkur jinoyatni tayyorlash to‗g‗risida guvohlik beruvchi hujjatlar va pora predmetlarini, jinoiy yo‗l bilan topilgan moddiy boyliklarni topish va olib qo‗yish maqsadida amalga oshiriladi. Odatda shaxsiy tintuv va xona tintuvi bir vaqtda amalga oshiriladi. Alohida e‘tibor poraxo‗rlik sheriklarining aloqasini tasdiqlovchi xatlarga, pochta kvitansiyalari, turli xil yozuvlar, telefon nomerlariga qaratilishi lozim. Tintuv paytida shuningdek, shifrlangan yozuvlar, shubha ostidagi shaxs o‗z aloqasini inkor etuvchi shaxs tushgan fotosuratlarga e‘tibor berish kerak. Bundan tashqari yana shuni unutmaslik kerakki, tintuv paytida yoki undan oldin korrupsion jinoyatni amalga oshirishga uringan shaxs ish bilan bog`liq hujjatlarni yo`q qilishga uringan bo`lishi mumkin. Korrupsiya jinoyatida olib qo`yish va tintuv tergov harakatlarini o`tkazishning qolgan jinoyatlarda o`tkazilishidan asosiy farqlaridan biri olib qo`yilishi mumkin bo`lgan narsalarning miqdoriy qiymati aniq bo`lmasligidir 1 . Ya`ni ish bo`yicha berilgan ma`lumotlardanda ko`proq bo`lishi ehtimoli borligi. Masalan, faktlarda 10 mln deb ko`rsatilgan, ammo tergov natijasida undan ko`proq 15 mln so`mlik mahsulotga oid shartnoma qog`ozi mavjud bo`lishi. Buning boisi, korrupsiya haqidagi jinoyat ishi jamoatchilik, mansabdor shaxslar vakillarining ma‘lumotlariga ko‗ra, fuqarolarning arizalari, matbuotdagi xabarlar va IIO organlarining tezkor-qidiruv tadbirlari orqali amalga oshiriladi. Tergovchi, jinoyat ishi qo‗zg‗atish haqida qaror qabul qilarkan, yuz bergan tergov vaziyati va boshlang‗ich ma‘lumotlarni baholaydi. Shunga qarab qaysi tergov harakatlarini o`tkazish lozimligini belgilaydi. Ikkinchidan, bunday jinoyatlar tarkibi bilan o`tkaziladigan tergov harakatlarining kechiktirib bo`lmasligidir. Chunki jinoyatchilar o`z kirdikorlari izini fosh etishni xohlamaydilar va ish bilan bog`liq barcha narsalarni yo`q qilishlari turgan gap. Uchinchidan , bunday jinoyatlarda jinoyatchilar oldindan kelishilgan sir mavjud bo`lib, bir-birlarini fosh etmaslik uchun tergov harakatlarini chalg`itishga urinishlari mumkin. Masalan, o`z xohishlari bilan tergovchiga ish bilan aloqador
1 Криминалистик техника: Маърузалар курси / Т.Б.Маматқулов, А.Б.Бабамуродов, Ф.Э.Тўраев ва бошқ.; Масъул муҳаррир юридик фанлар номзоди, доцент Т.Б.Маматқулов. – Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2017. – 200 б. bo`lmagan hujjatlarni taqdim etish, yoki ularning asl nusxalarini bermasdan ko`chirma nusxalarini berish. Ushbu holatda tergovchi taqdim etilgan hujjatlarning aslligini bilish maqsadida mutaxassisga ehtiyoj sezishidir. To`rtinchidan, ushbu turdagi jinoyatlarda tintuv va olib qo`yish tergov harakatlarini olib borish tergovchida bir muncha psixologik stresslar yuzaga kelishiga sabab bo`lishi mumkin. Chunki ushbu jinoyatlar ko`pincha mansabdor shaxslar tomonidan sodir etiladi. Bundan tashqari tintuv vaqtida ishga aloqador bo`lgan dalillarning yashirilganligi, ularni qayerdan izlash kerakligi muammolari tergovchini bosh qotirishga undaydi.
20-savol Korrupsiya jinoyatini tergov qilishda maxsus bilimlarni qo‘llash shakllarini tushuntirib bering!
Bilamizki, bugungi kunda jamiyat va davlat hayotining asosini raqamlashtirilgan ilg`or
texnika vositalar tashkil etmoqda. Ulardan foydalanilmaydigan biron bir sohaning o`zi qolmadi. Jumladan, ularning sud- huquq tizimidagi o`rni ham ortib bormoqda. Boisi bugungi kunda barcha pul o`tkazmalari elektron ravishda amalga oshirilayotgani, yangi axborot
texnikalarining tez ommalashayotganidir.. Natijada tergov va sud ishlarini yuritish davomida ham maxsus bilimlarga bo`lgan ehtiyoj yuzaga kelmoqda. Shu jumladan korrupsion jinoyatlarni tez va to`la qonli ochishda foydalanib kelinmoqda. Ushbu mavzuga to`xtalishdan oldin maxsus bilim nima ekanligiga batafsilroq yondashsak. Dastlabki tergov va sud jarayonida ish uchun ahamiyatga molik holatlarni tekshirish uchun maxsus bilimlar talab etiladi. Maxsus bilim deganda fan-texnika, san‘at yoki kasb-hunar sohasida yuksak bilim va ko‗nikmalarga ega bo‗lish nazarda tutiladi. 1 Maxsus bilimlardan foydalanish tushunchasiga Jinoyat protsessual kodeksining 67-moddasida shunday izoh berilgan: ―Xulosa berish uchun zarur fan, texnika, san‘at yoki hunar sohasida maxsus bilimlarga ega bo‗lgan har qanday jismoniy shaxs ekspert sifatida chaqirilishi mumkin‖. O‗z navbatida, ―Sud ekspertizasi to‗g‗risida‖gi qonunning 3-moddasida ―Sud eksperti — xulosa berish uchun fan, texnika, san‘at yoki hunar sohasida maxsus bilimlarga ega bo‗lgan, belgilangan tartibda sud eksperti sifatida tayinlangan jismoniy shaxs‖, deya ta‘rif berilgan. Shuningdek, qonunda ―sud ekspertizasi — fuqarolik, xo‗jalik, jinoyat va ma‘muriy sud ishlarini yuritishda ish holatlarini aniqlashga qaratilgan hamda sud eksperti tomonidan fan, texnika, san‘at yoki hunar sohasidagi maxsus bilimlar asosida sud-ekspert tekshirishlarini o‗tkazish va xulosa berishdan iborat bo‗lgan protsessual harakat‖, deb qayd etilgan. Maxsus bilim ekspert va ekspertiza tushunchalarini izohlashning o‗zagini tashkil etuvchi tushuncha bo‗lib, jinoyat protsessual huquqi va qonuni doirasida shakllantirilgan. Ushbu holatni Jinoyat
1 Kriminalistika. Darslik. A.K.Zakurlaev, D.B.Bazarova va b.q. – Toshkent: TDYUU, 2015.– 315 b. protsessual kodeksidagi ekspertiza dalillarini to‗plash usuliga bag‗ishlangan moddalarning boshqa protsessual kodekslardagi normalarga nisbatan ko‗pligi va sifati bilan ham qiyoslash mumkin. Chunki ekspertizaning barcha imkoniyatlaridan jinoyatlarni ochishda va shu orqali inson huquqlarini muhofaza qilishda foydalaniladi. Shunday ekan, biz korrupsion jinoyatlarda qo`llanilishi mumkin bo`lgan bir necha maxsus bilimlarning turlari haqida qisqacha to`xtalib o`tsak. Sud fotografiyasi muhim kriminalistik sohalardan hisoblanib, uning jinoyatchilikka qarshi kurashdagi o‗rni kattadir. JPKning 91-moddasida aytilishicha, dalillarni qayd etishda bayonnoma tuzish bilan bir qatorda ovoz yozish, video yozuv, kinotasvir, fotosuratga tushirish, qoliplar tayyorlash, nusxalar olish, rejalar, sxemalar tayyorlash va axborotni aks ettirishning boshqa usullari qo‗llanishi mumkin. 1 Sud-tergov fotografiyasi quyidagi hollarda qo‗llaniladi: 1) hodisa joyini, murdani, ashyoviy dalillarni, hujjatlarni ko‗zdan kechirishda; 2) tirik shaxslarni guvohlantirishda; 3) tintuv o‗tkazishda; 4) tergov eksperimenti jarayonida; 5) tanib olish uchun ko‗rsatishda; 6) tirik shaxslarni va murdalarni ro‗yxatdan o‗tkazishda. Korrupsiya jinoyatlarida sud-fotografiyasidan ashyoviy dalillarni ko`zdan kechirish, tanib olish uchun ko`rsatish kabi harakatlarda keng foydalaniladi. Fotosuratlar tergov harakatlari bayonnomalariga yoki ekspert xulosalariga ilova qilinadi. Ular rasmiy ravishda tushirilgan obyektlarni aks ettirib: predmet (iz) alomatlarini; tergov harakatlari olib borilgan sharoitni; ekspert tekshiruv natijalarini idrok etishga imkon beradi. Ko`p qo`llaniladigan keying ekspertiza turlaridan biri bu hujjatlarning texni-kriminalistik ekspertizasi hisoblanadi. Bu ekspertiza turi shubhasiz hujjatlarning ekspertizasi bilan bog`liq boisi, ko`pgina
1
Jinoyat protsessi darslik. Mualliflar jamoasi. O‘zbekiston Respublikasi ichkiishlar vazirligi – T.: IIV Akademiyasi. 2012 yil. 564 bet.
korrupsiya alomati bo`lgan jinoyatlar hujjatlarni qalbakilashtirish yo`li bilan sodir etiladi. Bu ekspertiza turning obyektlari: - turli hujjatlardagi tadqiqot qilinuvchi rekvizitlar (matn, imzo, pul-to‗lov hujjatlari, qimmatbaho ashyoviy boyliklarni olish-sotish kabi harakatlarni ifodalovchi hujjatlar, shaxsiy hujjatlar, ma‘lumotnomalar va boshqalar); - pul- to‗lov hujjatlari, naqd pul kirimi va to‗lovi bo‗yicha turli operatsiyalarni aks ettiruvchi chek daftarchasi, kirim-chiqim orderlari, kassa daftarchasi, to‗lov hujjatlari, turli kvitansiyalar, deponent kartochkalari. Hujjatlarning bunday tekshiruvi natijasida hujjatning tayyorlanish usuli, hujjatning mazmunini o`zgartirish usulini aniqlash, hujjatlarning asl birlamchi holatini tiklash, hujjatlarda qayd etilgan yozuvlarning ko`rinmaslik choralariga qarshi vositalar topish va boshqalar kiradi. Jinoyatlarni tergov qilishda muhim sanalgan yana bir ekspertiza turi bu shubhasiz kriminalistik trasologiya sanaladi. Trasologiya so‗zi fransuzcha ―latras‖ - iz, grekcha ―logos‖- ta‘limot so‗zlarining birikuvidan hosil bo‗lib, ―izlar haqidagi ta‘limot‖ degan ma‘noni anglatadi. 1 Jinoiy hodisa davomida sodir etilgan harakatlar natijasida bir buyumdan ikkinchisiga ma`lum alomatlar qoldig`i saqlanib qoladi va izlar degan tushunchani yaratilishiga olib keladi. Korrupsiya jinoyatlarida izlar bilan bog`liq harakatlar tezkor qidiruv tadbirlarida keng foydalaniladi. Barmoq izlari pora berish jinoyatlarida pul birliklariga sepiladigan alohida kukunlarning izi shular jumlsidandir, bunday izlar barmoq izlarini tahlil qilish eksprtizasi hisoblangan daktiloskopiya orqali tekshiriladi. Bunday dalil o`zining yuqori darajada rad etib bo`lmasligi bilan farq qiladi. ya'ni har bir shahsning o'ziga hos hususiyatiga ega bo'lishi va bu hususiyat insonning umridavomida o'zgarmas, mustahkam tasvirga egaligidadir. Terining tuzilishi insonning homiladalik davrida shakllanib, umri bo'yi o'zgarmay va o'lgandan so'ng ham to'liq chirish yuz berganga qadar saqlanib qoladi. Teri kashtasining xususiyati, undagi barcha alomatlar yig'indisi ikkinchi shaxsda takrorlanmasligidadir.
1 .M Kurbanov, B. Xamidov, O.T. G`aniyev. B.Z. Karimov. Korrupsion jinoyatlarni tergov qilish uslubiyoti. Oquv q`ollanma.-T.:TDYU. 110b.
Xulosa o`rnida biz yuqorida sanab o`tilgan ekspertiza turlarining korrupsion jinoyatlarda qo`llanilishi bilan bog`liq o`ziga xos xususiyatlarni tahlil qilsak. Korrupsion jinoyatlarni ntergov qilishda u yoki bu ekspertiza turini mukkamal deb bo`lmaydi, faqatgina vaziyat va ish holatlaridan kelib chiqib tanlangan ekspertiza ishni to`g`ri hal qilishda yordamchi bo`la oladi. Korrupsion jinoyatlar har doim mansabdor shaxsning xizmat vazifalarini o‗z g‗arazli maqsadlari yo‗lida suiiste‘mol qilishi bilan bog‗liq va ko‗pgina hollarda yashirincha, guvohlarsiz yuz beradi. Ammo bir qator vaziyatlarda jinoyatga aloqador shaxslarning barmoq izlari pora predmetida, o‗ramda qoladi, ba‘zan esa poraxo‗rlikning boshqa izlari ham saqlanib qoladi (tovar cheklari, etiketkalar, pul, qimmatbaho narsalar, jinoyatchilarning shaxsiy yozuvlari va boshqalar). Shuning uchun ham bunday jinoyatlarni fosh etishda sud ekspertizalari katta rol o‗ynaydi. Ko‗p hollarda, pora predmetida yoki uning o‗ramida qo‗l barmoqlari va kaftning izi, kundalik, daftar, yon kitobchalarda – pora berish bilan bog‗liq yozuvlar, bloknotlarning toza varaqlarida tekstning bosilgan izlarini trasologik va daktiloskopik ekspertizalar yordamida aniqlash mumkin. Hujjatlarni esa kriminalistik-texnik ekspertizasi, mikro zarrachalar, material va moddalarni o‗rganish uchun trasologik ekspertiza, ba‘zan esa kompleks ekspertizalar o‗tkaziladi. Bundan tashqari jinoyatlarni tez va jinoyatchilarni jinoyatni sodir etganliklarini rad etishlarini oldini olish maqsadida sud-tezkor fotografiyasi, kinotasvir va tezkor-qidiruv vositalari qo‗llanilishi mumkin. bundan ko`rinib turibdiki barcha ekspertiza turlari maxsus bilimlarni asosini tashkil qiladi va har qanday jinoyatlarni faol ochishda qo`l keladi.
Download 333.28 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|