Matn va uning turlari

MATN VA UNING TURLARI

Reja:

• Matn haqida ma’lumot
• Matnning turlari
• Dialogik matnning ma’no munosabatiga ko‘ra turlari
• Monologik matn. Monologik matnda mazmun izchilligi

MATN

Ma’lum voqelik haqida tasavvur (ma’lumot) beradigan bir yoki bir necha sintaktik birliklardan tashkil topgan nutqiy butunlik matn hisoblanadi.
Matn
hisoblangan
ma’lum
nutq,
fikrlar
nashrdan
yig‘indisi
chiqqan
asardir. U o‘ziga xos asar hisoblanishi va
mazmunga
(ilmiy,
rasmiy, badiiy va
ega
hokazo) yoki hujjat xarakteriga
bo‘ladi.
Matn ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi:
dialogik va monologik. Dialogik
matn
ikki va undan ortiq suhbatdoshning turlicha mazmundagi fikr-axborot almashinuvidan iborat
•
Tilshunos olim M.Irisqulov: “So‘zlovchi tomonidan
yaratilgan matn talaffuz qilingach, havo to‘lqinlari orqali tinglovchining qulog‘iga yetib keladi. Ana shu ondan boshlab nutq tovushlari birikmasidan tashkil topgan matn so‘zlovchining jamiyatdoshi tomonidan idrok qilina boshlaydi. Idrok qilish ham uzundan-uzoq bir murakkab jarayonni tashkil qiladi. Tinglovchining oldida turgan vazifa bir to‘da tovushlar birikmasidan uning asosida yotgan mazmunni chiqarib olib, unga yo nutqiy, yo jismoniy javob qaytarish, yoxud murojaatni e’tiborga olib qo‘yishdir”-deydi

Matn ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi

Dialogik va monologik.
Dialogik matn ikki va undan ortiq suhbatdoshning turlicha
mazmundagi fikr-axborot almashinuvidan iborat
Javobdan iborat bo‘lmay, o‘rtaga tashlangan savol, taklif, da’vat, biror xabar, dalillar bilan xulosalanadi.
Bunday matndagi gaplar, asosan, sodda gaplardan tashkil topadi, sodda gaplarning bir tarkibli turlari, to‘liqsiz gaplar, so‘z-gaplar faol ishlatiladi.
Matn turlari
Ta’rifli matnlar
Hikoya matnlar
Og‘zaki matnlar
Badiiy matnlar
Tashviqot matnlar
Axborot beruvchi matnlar
Ommaviy axborot vositalari matnlari
Tasviriy matnlar
Muhokama matnlar
Ma’lumotnoma matnida bo‘lib o‘tgan voqea-hodisa yoki mavjud holat haqida oddiy axborot beriladi.
Ijodiy-tavsifiy matn so‘zlovchi yoki yozuvchi tomonidan ijodiy ravishda bayon etilgan voqea-hodisa, narsa yoki shaxsning tasviri yoki xabar, ma’lumot- ning ijodiy-tavsifiy bayonidir. Ilmiy, publitistik va badiiy uslublar, shuningdek, insho ham ijodiy-tavsifiy matnning ko‘rinishlaridir.
Dialog-(yun. dialogos – gaplashish,
suhbat)
1) ikki yoki undan ortiq kishining
nutqiy
Dialogik matnning ma’no munosabatiga ko‘ra turlari

muloqot, suhbat;
2) adabiy – badiiy matn	komponenti,	asardagi
personajlarning nutqiy	muloqoti	berilgan
o‘rinlar.

Monologik matn

Monolog ( yunon. monos – yakka, logos
– so‘z) - yakka shaxsning ayni paytda javob
berilishini replikalari og‘zaki ma’ruza,
talab qilmaydigan, o‘zgalar
bilan bo‘linmagan nutqi. Monolog
shaklda (turli yig‘inlardagi nutq,
hisobotlar) ham, yozma shaklda
(publitsistika, memuarlar va h.) ham keng
qo‘llanadi.
Badiiy adabiyotda monologlardan turli maqsadlarda foydalaniladi. Ayniqsa, drama- tik asarlarda monologlarning badiiy–estetik vazifalar doirasi ancha keng.
murakkab sintaktik birikmalar
matn
abzats
gap(jumla)
Matn tilshunosligidagi asosiy birliklar:
Matn tahlili
Matn tahlili - bunda xilma-xil vazifalar bajariladi. Chunki bu tahlildan
kuzatiladigan maqsad asarning xususiyatlarini o‘rganishdir.
Matndagi voqealarda davrning siyosiy, ijtimoiy, madaniy va ahloqiy hayoti
o‘z aksini topadi.
Matnning adabiy tahlilida quyidagi masalalarga alohida e’tibor berilishi
lozim:
1. Matn tahlilida tasvirlangan voqelik va shu voqelikka muallifning munosabati aniqlanadi. Masalan: Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonida olijanob fazilatlarini ulug‘lash, adolat va xalqparvarlik, do‘stlik va qahramonlik, muhabbat erkinligi va unga sadoqati asarni g‘oyaviy mazmunini tashkil qiladi.

• Asarda Xisrav, Yosumon kabi yovuz kuchlar bilan Farhod, Shirin, Mehnbonular o‘rtasidagi kurash ko‘rsatiladi. Shoir Farhod, Mehnbonu, Shirinlarning barcha harakat- lariga xayrixohlik bildiradi. Shohni adolatli bo‘lishiga undash g‘oyasini ilgari suradi.

1. Tahlilda asarning mazmuniga ham shakliga ham e’tibor berish va mazmunning yetakchi rolini ta’kidlab o‘tish zarur.
2. Matn tahlilida tahlilning yuqoridagi u yoki bu turidan foydalaniladi. 3. Matnni sharhlash so‘z va so‘z shakllari badiiy tasvir vositlarining asar g‘oyaviy va estetik mazmunini oshirishdagi roli izohlanadi.
Matnni sharxlashda lingvistik aspekt asosiy o‘rinni egallaydi. U traditsion adabiiy tahlilda ham yetakchi sanaladi, chunki u matnning estetik strukturasi va badiiy tasvir vositlarini o‘rganishga ko‘maklashadi.