Mavzu: adabiyotda shakl va mazmun

MAVZU: ADABIYOTDA SHAKL VA MAZMUN
R E J A :
1. SHakl va mazmun birligi haqida.
2. Mazmunning ichki tuzilishi.
3. SHakl komponentlari.
4. Syujet va kompozitsiya haqida.
5. Kompozitsiya elementlari.
ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. I.Sulton. Adabiyot nazariyasi.
2. M. kushjonov, Mano va mezon. 1974 yil.
3.N Xotamov, B.Sarimsakov. Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-o’zbekcha izohli lug‘ati.
TAYANCH IBORALAR:
1. Shakl.
2. Mazmun.
3. G’oya.
4. Syujet va kompozitsiya.

Badiiy asar shakl va mazmunning birligi sifatida namoyon bo’ladi. SHakl bilan mazmuning birini ikkinchisisiz tasavvur qilib bo’lmaydi.

Badiiy asarda mazmun shakllangan bo’ladi. SHakl esa muayyan mazmunni ifodalaydi. Asarning badiiy formasi kanchalik mahorat bilan ishlangan bo’lmasin, u muhim hayotiy mazmunni ifodalamas ekan, badiiy qimmatga ega bo’lmaydi.
SHakl va mazmun birligiga mazmun birlamchi xal kiluvchi bo’ladi. Lekin shakl ham aktiv bo’ladi. SHakldagi o’zgarishlar mazmunga ham ta’sir qiladi.
Mazmun o’zgaruvchan shakl esa nisbatan turg’un bo’ladi. Yangi vokelik badiiy asarga yangi mazmun beradi. Muhim g‘oyaviy mazmuni yuksak badiiy shaklda ifodalagan asarlar umrboqiy bo’ladi. Haqikiy san’at asarida mazmun va shakl to’la muvofiq uygunlikda bo’ladi. Ana shunday asar oson o’qiladi, juda soddaga o’xshaydi. Lekin ana shu soddalik yuksak mexnat natijasidir. Asarning ukiyotganingizda shakl fikringizni chalg’itsa bu asar mukammal emas.
Mazmun o’ziga muvofiq shakl talab qiladi. Yangi mazmunni arxaik - formada berib bo’lmaydi. T. Jalolovning «Oltin kafas» qissasida zamondoshimiz bo’lgan oshiq-mashuqlar Navoiy dostonlaridagi qahramonlarga o’xshatib tasvirlangan. Badiiy shaklni mensimaslik sanatning kadrini tushiradi. SHaklni yuqori qo’yish formalizmga olib boradi, san’atni maqsadsiz uyinga aylantirib qo’yadi. Formalist adabiyotshunoslar mazmunning rolini tan olmaydi. natijada san’at chiroyli forma yaratishdagina iborat bo’lib koladi. Bizda ham formaga ortiqcha e’tibor berish natijasida asar mazmunini kashshoqlashtirib qo’yish holatlari yo’q emas. E.Vohidovning «Kora koshing, kalam koshing» she’ri ana shunday formalizm namunasidir.
SHunday qilib, mazmun badiiy asarda ma’lum g‘oyaviy estetik nuqtai nazardan tanlab olingan, baholangan va ifoda qilingan vokelikdir, undagi ko’tarilgan masalalar: hayotni badiiy ifoda-lashdan kelib chikadigan xulosalardir.
Mazmunga quyidagilar kiradi:
- hayotiy va badiiy voqelik;
- mavzu (tema);
- g‘oya (ideya);
- problema.
SHakl esa asarda ifodalangan mazmunning voke bo’lishi, uning qanday ochilganligidir.
SHaklga quyidagi tushunchalar kiradi:
- janr;
- badiiy til va tasvir vositalari;
- kompozitsiya;
- konflikt;
- she’riyatdagi poetik vositalar.
Obraz xarakteri syujet kabilar shakl bilan mazmunga o’tib turadi. Ular bir holatda shakl bo’lsa, ikkinchi holatda mazmun bo’ladi.