Mavzu: Adabiyotshunoslik taraqqiyotida tazkiraning ro’li. Davlatshoh Samarqandiy, Alisher Navoiy, Mutribiy tazkiralari. Reja

Mavzu:Adabiyotshunoslik taraqqiyotida tazkiraning ro’li.Davlatshoh Samarqandiy, Alisher Navoiy, Mutribiy tazkiralari.

Reja:

• 1.Adabiyotshunoslik taraqqiyotida tazkiraning ro’li.
• 2.Alisher Navoiy, Mutribiy tazkiralarini o’rganish.
• 3.Tazkiralarning bugungi kundagi o’rni.

Tazkira (arab. — eslatmoq, zikr etmoq) — oʻrta asr forsiy va turki y tillardagi adabiyotshunoslik janrlaridan biri. Keng maʼnoda — tarix, tasavvuf, sanʼat sohasidagi voqea va shaxslar haqida esdalik ruhidagi asar, mas., "Tazkirat ulavliyo" (Farididdin Attor), "Tazkirai Muqimxoniy" (Muhammad Yusuf), "Tazkirai xattoton" (Rudakiy), "Tazkirai avliyoi turkiy" (Rushdiy) va boshqa Tor maʼnoda — shoirlar hayoti va ijodi haqida maʼlumot, asarlaridan namunalar keltirib tuzilgan toʻplam. T.da bir necha asrda yashagan yoki muayyan davr shoirlarining hayoti va ijodi haqida turli tarzda maʼlumot beriladi. Shoirlarni qamrab olish jihatidan tarixiyzamonaviy va zamonaviy T.ga boʻlinadi. Tarixiyzamonaviy T.da bir necha asr davomida yashab ijod etgan shoirlar haqida ("Lubob ulalbob" — Avfiy, "Tazkirat ushshuaro" — Davlatshoh Samarqandiy va boshqalar), zamonaviy T.da esa tuzuvchining zamondoshlari haqida ("Majolis unnafois", "Tazkirat ushshuaro" — Mutribiy va boshqalar) bahs yuritiladi.

• Tazkira (arab. — eslatmoq, zikr etmoq) — oʻrta asr forsiy va turki y tillardagi adabiyotshunoslik janrlaridan biri. Keng maʼnoda — tarix, tasavvuf, sanʼat sohasidagi voqea va shaxslar haqida esdalik ruhidagi asar, mas., "Tazkirat ulavliyo" (Farididdin Attor), "Tazkirai Muqimxoniy" (Muhammad Yusuf), "Tazkirai xattoton" (Rudakiy), "Tazkirai avliyoi turkiy" (Rushdiy) va boshqa Tor maʼnoda — shoirlar hayoti va ijodi haqida maʼlumot, asarlaridan namunalar keltirib tuzilgan toʻplam. T.da bir necha asrda yashagan yoki muayyan davr shoirlarining hayoti va ijodi haqida turli tarzda maʼlumot beriladi. Shoirlarni qamrab olish jihatidan tarixiyzamonaviy va zamonaviy T.ga boʻlinadi. Tarixiyzamonaviy T.da bir necha asr davomida yashab ijod etgan shoirlar haqida ("Lubob ulalbob" — Avfiy, "Tazkirat ushshuaro" — Davlatshoh Samarqandiy va boshqalar), zamonaviy T.da esa tuzuvchining zamondoshlari haqida ("Majolis unnafois", "Tazkirat ushshuaro" — Mutribiy va boshqalar) bahs yuritiladi.

 Asarda shoirlar har xil uslubda — "abjad" tizimida, sulola va arab alifbosi asosida, geografik uslubda, T. tuzuvchi tomonidan shaxsan koʻrganlik, ijodiy mulokrtda boʻlganboʻlmaganlik asosida joylashtiriladi. Shoirlar haqidagi maʼlumotlar alohida kichik maqola — fiqradan iborat boʻladi. Unda shoirning ismi, taxallusi, qayerdanligi, ijodi, sheʼrlaridan namunalar, tabiatidagi oʻziga xos xususiyati, qay darajada shuhrat topganligi va boshqa sheʼriy yoki nasriy tarzda bayon etiladi. Baʼzan 2 tilda maʼlumot berish hollari ham uchraydi ("Majmuai shoiron"). Tlartuzuvchisining adabiyestetik uslublari qaysi adabiy yoʻnalishiga mansubligi jihatidan farklanadi. Sharq adabiyotshunosligida bizgacha yetib kelgan dastlabki T.ni Abu Mansur asSaoyaibiy, oʻzbek adabiyotida Alisher Navoiy yaratganlar. Adabiyot tarixini oʻrganishda T.larning ahamiyati katta.

•  Asarda shoirlar har xil uslubda — "abjad" tizimida, sulola va arab alifbosi asosida, geografik uslubda, T. tuzuvchi tomonidan shaxsan koʻrganlik, ijodiy mulokrtda boʻlganboʻlmaganlik asosida joylashtiriladi. Shoirlar haqidagi maʼlumotlar alohida kichik maqola — fiqradan iborat boʻladi. Unda shoirning ismi, taxallusi, qayerdanligi, ijodi, sheʼrlaridan namunalar, tabiatidagi oʻziga xos xususiyati, qay darajada shuhrat topganligi va boshqa sheʼriy yoki nasriy tarzda bayon etiladi. Baʼzan 2 tilda maʼlumot berish hollari ham uchraydi ("Majmuai shoiron"). Tlartuzuvchisining adabiyestetik uslublari qaysi adabiy yoʻnalishiga mansubligi jihatidan farklanadi. Sharq adabiyotshunosligida bizgacha yetib kelgan dastlabki T.ni Abu Mansur asSaoyaibiy, oʻzbek adabiyotida Alisher Navoiy yaratganlar. Adabiyot tarixini oʻrganishda T.larning ahamiyati katta.

Moturidiylik (arabcha: الماتريدية) — kalomshn oqim, Abu Mansur Moturidiy asos solgan. 9-asr oxiri — 10-asrda Movarounnahrda turli aqidaviy oqimlarning aqidalariga qarshi javob tarzida vujudga kelgan. Moturidiylikning keng yoyilishiga uning moʻtadillik yoʻlini tutganligi, aqidaviy masalalarda Qurʼon, hadis va aqlu idrok, mantiq hamda haqiqatga eng yaqin turganligi sabab boʻyadi. Imom Moturidiy tarafdorlari bilishda faqat aqlga suyanish kerak, degan muʼgaziliylardan farqli oʻlaroq, aql bilan naqlni qoʻshib foydalanish zarur, deb hisoblaganlar. Muʼtaziliylar Qurʼonni yaratilgan desalar, moturidiylar uni qadim, azaliy, deb biladilar. Imon-eʼtiqod xususida moturidiylik taʼlimoti, ayniqsa, diqqatga sazovor. Muʼtaziliylar imonning shartlari 3 ta, yaʼni til bilan iqror, dil bilan tasdiq va amal bilan ijro etish, desalar, moturidiylikda imonning shartlari 2 ta, yaʼni til bilan iqror etish va dil bilan tasdiklash, amallarning oʻrni esa boshqa, deb taʼrif qilinadi.

Moturidiylik har bir insonning taqsiri Alloh tomonidan belgilab qoʻyilganiga qaramay, u oʻz xatti-harakatlari uchun javobgardir, deb biladi. Moturidiylikka koʻra, inson imtihonlar uchun yaratilgan. Shu bilan bir vaqtda unga ushbu sinovlardan muvaffaqiyatli oʻtish va toʻgʻri yoʻlni topish uchun keng imkoniyatlar berib qoʻyilgan. U oʻz xatti-harakatlarida ixtiyorlidir.

• Moturidiylik har bir insonning taqsiri Alloh tomonidan belgilab qoʻyilganiga qaramay, u oʻz xatti-harakatlari uchun javobgardir, deb biladi. Moturidiylikka koʻra, inson imtihonlar uchun yaratilgan. Shu bilan bir vaqtda unga ushbu sinovlardan muvaffaqiyatli oʻtish va toʻgʻri yoʻlni topish uchun keng imkoniyatlar berib qoʻyilgan. U oʻz xatti-harakatlarida ixtiyorlidir.

Moturidiylik taʼlimoti rivojlanib, 13-asrdan keyin Movarounnahr hududidan chiqib, musulmon Sharqi mamlakatlariga yoyildi. Saljuqiylar hukmronligi davrida hamma joyda islom aqidalarida moturidiylik tatbiq qilindi. Sunniylikning hanafiylik mazhabiga eʼtiqod qiluvchilarning barchasi aqida bobida imom Moturidiy, uning shogirdlari hamda izdoshlari yozib qoldirgan asarlarga tayanib ish koʻradilar. Islom olamining aksariyat mintaqalarida, Suriya, Iroq, Turkiya, Pokiston, Hindiston, Shom. Afrikada bu taʼlimot hozir ham oʻrta va oliy diniy oʻquv yurtlarida mustaqil fan sifatida oʻqitib kelinadi.[

• Moturidiylik taʼlimoti rivojlanib, 13-asrdan keyin Movarounnahr hududidan chiqib, musulmon Sharqi mamlakatlariga yoyildi. Saljuqiylar hukmronligi davrida hamma joyda islom aqidalarida moturidiylik tatbiq qilindi. Sunniylikning hanafiylik mazhabiga eʼtiqod qiluvchilarning barchasi aqida bobida imom Moturidiy, uning shogirdlari hamda izdoshlari yozib qoldirgan asarlarga tayanib ish koʻradilar. Islom olamining aksariyat mintaqalarida, Suriya, Iroq, Turkiya, Pokiston, Hindiston, Shom. Afrikada bu taʼlimot hozir ham oʻrta va oliy diniy oʻquv yurtlarida mustaqil fan sifatida oʻqitib kelinadi.[

DAVLATSHOH SAMARQANDIY (toʻliq ismi Davlatshoh ibn Alouddavla Baxtishoh assamarqandiy) (taxm. 1436/37—95) — oʻzbek shoiri, adabiyotshunos va davlat arbobi. Otasi Shohruxning nufuzli amirlaridan boʻlgan. Davlatshoh Samarqandiy zamonasining yirik olimi Fazlulloh Samarqandiy qoʻlida tahsil koʻrgan. 1480-y. gacha saroy xizmatida. Umrining oxirlarida saroy va harbiy xizmatlarni tark etib, ijod bilan shugʻullangan. Turkiy va forsiyda yozgan. Davlatshoh Samarqandiyga shuhrat keltirgan yirik asari «Tazkirat ushshuaro»dir («Shoirlar tazkirasi», 1486-y. da yozib tugʻallangan). Tazkiralar Alisher Navoiyga bagʻishlangan boʻlib, juda kup ilmiytarixiy manbalar asosida yaratilgan.

• DAVLATSHOH SAMARQANDIY (toʻliq ismi Davlatshoh ibn Alouddavla Baxtishoh assamarqandiy) (taxm. 1436/37—95) — oʻzbek shoiri, adabiyotshunos va davlat arbobi. Otasi Shohruxning nufuzli amirlaridan boʻlgan. Davlatshoh Samarqandiy zamonasining yirik olimi Fazlulloh Samarqandiy qoʻlida tahsil koʻrgan. 1480-y. gacha saroy xizmatida. Umrining oxirlarida saroy va harbiy xizmatlarni tark etib, ijod bilan shugʻullangan. Turkiy va forsiyda yozgan. Davlatshoh Samarqandiyga shuhrat keltirgan yirik asari «Tazkirat ushshuaro»dir («Shoirlar tazkirasi», 1486-y. da yozib tugʻallangan). Tazkiralar Alisher Navoiyga bagʻishlangan boʻlib, juda kup ilmiytarixiy manbalar asosida yaratilgan.

. Asar muqaddima, yetti bob (tabaqa) va xotimadan tashkil topgan. Muqaddimada asarning yozilish sabablari hamda Labid (7-a.), Mutanabiy (915— 965), Abu Aʼlo al-Maariy (973—1058) kabi 10 nafar mumtoz arab shoiri haqida yozilgan, asosiy boblarda esa 10—15-a. larda Movarounnahr, Xuroson va qoʻshni mamlakatlarda yashab ijod etgan 150 dan ortiq shoir va olimlar faoliyati tadqiq etilib, ularning tarjimayi holi haqida maʼlumot va asarlaridan namunalar keltirilgan. Tazkiraning xotima qismida Davlatshoh samarqandiy S bilan zamondosh boʻlgan Jomiy, Navoiy, Xoja Afzaliddin Muhammad, Amir Ahmad Suhayliy, Xoja Shahobiddin Abdulla Marvarid hamda Xoja Osafiylar haqida maʼlumot berilgan. Tazkira 10 — 15-a. lardagi adabiy jarayon, uning namoyandalari hayoti, ijodini hamda madaniy, ilmiy va tarixiy sharoitni oʻrganishda muhim manba.

• . Asar muqaddima, yetti bob (tabaqa) va xotimadan tashkil topgan. Muqaddimada asarning yozilish sabablari hamda Labid (7-a.), Mutanabiy (915— 965), Abu Aʼlo al-Maariy (973—1058) kabi 10 nafar mumtoz arab shoiri haqida yozilgan, asosiy boblarda esa 10—15-a. larda Movarounnahr, Xuroson va qoʻshni mamlakatlarda yashab ijod etgan 150 dan ortiq shoir va olimlar faoliyati tadqiq etilib, ularning tarjimayi holi haqida maʼlumot va asarlaridan namunalar keltirilgan. Tazkiraning xotima qismida Davlatshoh samarqandiy S bilan zamondosh boʻlgan Jomiy, Navoiy, Xoja Afzaliddin Muhammad, Amir Ahmad Suhayliy, Xoja Shahobiddin Abdulla Marvarid hamda Xoja Osafiylar haqida maʼlumot berilgan. Tazkira 10 — 15-a. lardagi adabiy jarayon, uning namoyandalari hayoti, ijodini hamda madaniy, ilmiy va tarixiy sharoitni oʻrganishda muhim manba.

«Tazkirat ush-shuaro» Hindiston (1887, 1924), Angliya (1901), Tehron (1958, 1960) da toʻliq nashr etilgan. Ayrim qismlari rus, ingliz, fransuz, nemis, turk, oʻzbek tillariga tarjima qilinib, chop etilgan. Davlatshoh Samarqandiy ijodini oʻrganish 15-a. da Alisher Navoiy tomonidan boshlangan. Keyinroq ingliz (Braun E.), nemis (Xammer), fors (Muhammad Abbosiy, Muhammad Ramazoniy, Ahmad Gulchin Maoniy), rus (E. Ye. Bertels), oʻzbek (N. Malyaayev, B. Ahmedov) olimlari Davlatshoh Samarqandiy S ijodini oʻrgandilar.

• «Tazkirat ush-shuaro» Hindiston (1887, 1924), Angliya (1901), Tehron (1958, 1960) da toʻliq nashr etilgan. Ayrim qismlari rus, ingliz, fransuz, nemis, turk, oʻzbek tillariga tarjima qilinib, chop etilgan. Davlatshoh Samarqandiy ijodini oʻrganish 15-a. da Alisher Navoiy tomonidan boshlangan. Keyinroq ingliz (Braun E.), nemis (Xammer), fors (Muhammad Abbosiy, Muhammad Ramazoniy, Ahmad Gulchin Maoniy), rus (E. Ye. Bertels), oʻzbek (N. Malyaayev, B. Ahmedov) olimlari Davlatshoh Samarqandiy S ijodini oʻrgandilar.

• Tazkira milliy va oʻzaro yaqin adabiyotlar tarixini yaratishda, muayyan davr adabiy muhitini oʻrganishda, alohida adabiy siymolar va asarlarni tadqiq etishda adabiyotshunoslikning benazir janri sifatida xizmat qiladi. Hazrat Mir Alisher Navoiy hayotini va olamshumul ijodini tadqiq etish va ulugʻ adibning ilmiy biografiyasini yaratishda ham forsiy va turkiy tazkiralarning muayyan ilmiy ulushi bor. Fors tilida yozilgan Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro”, Som Mirzoning “Tuhfai Somiy”, Rizoqulixon Hidoyatning “Majma ul-fusaho” tazkiralarida Navoiy siymosi haqidagi fikrlar navoiyshunoslikning ayrim qirralarini yoritishda qatnashgan. Shu bilan birga Hazrat Navoiyning “Majolis un-nafois” tazkirasi fors tiliga Faxriy Hiraviy tomonidan “Latoyifnoma” sarlavhasi bilan Hirotda, Hakimshoh Muhammad Qazviniy (v. 1558) esa uni Onadoʻlida forschaga oʻgirganlar.

Hazrat Alisher Navoiy tomonidan yaratilgan turkiy tazkirachilik maktabi XX asr boshlariga qadar nafaqat Turkiston yoki Markaziy Osiyoda, balki Eron, Hindiston, Afgʻoniston, Ozarbayjon hamda Turkiyada muvaffaqiyat bilan davom etgan[1]. Oʻtgan 500 yildan ortiqroq vaqt davomida yaratilgan tazkiralarda “Majolis un-nafois”ning izlarini ilgʻash qiyin emas. Birgina Onadoʻlida turkiy tilda 36 tazkira yaratilgan boʻlib, bular, asosan, “Shoir tazkiralari” (yaʼni valiylar va dabirlar tazkiralari bu hisobdan tashqari)dir

• Hazrat Alisher Navoiy tomonidan yaratilgan turkiy tazkirachilik maktabi XX asr boshlariga qadar nafaqat Turkiston yoki Markaziy Osiyoda, balki Eron, Hindiston, Afgʻoniston, Ozarbayjon hamda Turkiyada muvaffaqiyat bilan davom etgan[1]. Oʻtgan 500 yildan ortiqroq vaqt davomida yaratilgan tazkiralarda “Majolis un-nafois”ning izlarini ilgʻash qiyin emas. Birgina Onadoʻlida turkiy tilda 36 tazkira yaratilgan boʻlib, bular, asosan, “Shoir tazkiralari” (yaʼni valiylar va dabirlar tazkiralari bu hisobdan tashqari)dir

• Shundan 12 tazkirada Hazrat Navoiy shaxsi tilga olingan, uning ijodiga munosabat bildirilgan. Mazkur tazkiralardagi maʼlumotlarga koʻra, Usmonli shoirlaridan 70 dan ortigʻi – Navoiyning sheʼriy asarlariga naziralar yozganlar, ulardan 30 dan ortigʻi ham bu anʼanani izchil davom ettirgan[3]. Ayni mana shu ijodiy vorislikni xamsanavislik doirasida, ulugʻ adib nasriy va tasavvufiy asarlaridan taʼsirlanish jarayonida ham kuzatish mumkin.

Alisher Navoiy “Majolis un-nafois”asarining taʼsiri haqida professor Mustafo Eson shunday yozadi: “Hazrat Alisher Navoiy boshqa koʻplab tazkiralarga namuna boʻlarlik asar yaratgani bilan ahamiyatlidir… Muhimi, tazkiralarning Onadoʻlida paydo boʻlishiga taʼsiri, yaʼni bu tazkiralarga andozalik vazifasini bajarishidir. Yanada toʻgʻrirogʻi, Hirot maktabi tazkiralari sifatida nom olgan Jomiy, Davlatshoh va Navoiy hazratlarining asarlari keyinroq Usmonli oʻlkasida paydo boʻlgan tazkirai shuaro janriga teran taʼsir etib, adabiy biografiya rivojini tezlashtirdi… Butun XVI asr tazkiralarida Navoiy anʼanalari davom etdi, XVII asrdan… mumtoz tazkiralarga qaytildi[4] va endi Navoiy yana bir sogʻinch bilan eslanib, qoʻmsala boshlandi”[5].

• Alisher Navoiy “Majolis un-nafois”asarining taʼsiri haqida professor Mustafo Eson shunday yozadi: “Hazrat Alisher Navoiy boshqa koʻplab tazkiralarga namuna boʻlarlik asar yaratgani bilan ahamiyatlidir… Muhimi, tazkiralarning Onadoʻlida paydo boʻlishiga taʼsiri, yaʼni bu tazkiralarga andozalik vazifasini bajarishidir. Yanada toʻgʻrirogʻi, Hirot maktabi tazkiralari sifatida nom olgan Jomiy, Davlatshoh va Navoiy hazratlarining asarlari keyinroq Usmonli oʻlkasida paydo boʻlgan tazkirai shuaro janriga teran taʼsir etib, adabiy biografiya rivojini tezlashtirdi… Butun XVI asr tazkiralarida Navoiy anʼanalari davom etdi, XVII asrdan… mumtoz tazkiralarga qaytildi[4] va endi Navoiy yana bir sogʻinch bilan eslanib, qoʻmsala boshlandi”[5].

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT