Mavzu: Bog‘lovchi va uning vazifasi

2- amaliy mashg‘ulot (2 soat)

Mavzu: Bog‘lovchi va uning vazifasi

Reja:

1.Bog‘lovchining lisoniy xususiyatlari.

2.Bog‘lovchining qo‘llanilishini matn asosida o‘rganish.

3.Bog‘lovchilar vazifasini nutqiy voqelanish asosida tahlil qilish.

B o g 'lo v ch i ham k o 'm ak ch i kabi sintaktik aloqa

vositasi sanalib, ulardan tobe m unosabatni ifodalashdan tashqari, teng

m unosabatni ham hosil qilishi bilan ajralib turadi. Bog 'lo v ch i gap

b o 'lak lari, q o 'sh m a gapning sodda gapga teng qismlari orasidagi turlicha

aloqani, gram m atik m unosabatni k o 'rsatad i. Bo g'lovchining mohiyati,

o 'zb ek adabiy tilidagi b o g 'lo v ch in in g turi, bu turga oid so 'zlar

tilshunosligim izda keng o 'rg an ilg an . Mavjud adabiyotlarda bo g 'lo v ch in in g

turi va bu tnrga qaysi s o 'z m ansubligi m asalasida turlicha nuqtayi nazar

bor, y a'n i bir tadqiqotda b o g 'lo v ch i deb berilgan birlik boshqasida

yuklam a qatoriga kiritiladi, k o 'm ak ch i deb berilgan birlik b o g 'lo v ch i deb

tan olinadi. B o g 'lo v ch ig a oid so 'zn in g aniq belgilanmasligi sababi ular lison-

nutq jih atid an o 'rg an ilm ag an lig id a b o 'lsa kerak.

Bog'lovchini ham k o 'm akchi singari shakliy jihatdan uch guruh (so f

bog'lovchi, nisbiy bog'lovchi, qo'shimchasimon bog'lovchi) ga ajratib

o'rganish lozim. S of bog'lovchi guruhiga faqat bog'lovchi vazifasida

qo'llaniladigan va, hamda, yo, yoxud, yoki, ammo, lekin, biroq, chunki, shuning

uchun, agar, y a ’ni kabi yordamchi so 'z xos. Q o'shimchasim on bog'lovchi

guruhiga -ki (-kim), bog'lovchi va yuklama vazifasida kela oladigan -uJ-yu, -da, -mi qo'shim chasi mansub. -u/yu, -da qo'shimchasining bog'lovchi

vazifasini to 'la-to 'k is bajarishi qator manbada qayd etilgan, -mi

q o'shim chasida ham bog'Iovchilik xususiyati borligini 1 .Yomg'ir yog'dimi,

hamma jo y nam b o ’ladi. 2.Karim keldimi, to'polon boshlanadi tipidagi

gaplar tasdiqlaydi. Ushbu gaplarda qo'llangan -mi qo'shimchasi ta’kid

m a’nosini voqelantirgan holda sodda gaplami bir-biriga bog'lash vazifasini

bajarmoqda. Nisbiy bog'lovchiga mustaqil s o 'z tnrkumidan o 'sib chiqqan,

«oraliq uchinchi» tabiatiga (ham mustaqil, ham yordamchi) ega bo'lgan ba’zan,

bir, vaqtida, hali, goh (goho) kabi so 'zlam in g takroriy shakli misol bo'ladi.

Chunonchi, 1. B a ’zan Ooralovning ishxonasida, b a ’zan choyxonada tunab

yurdi. (Oyb.) 2. Ikki kundan beri goh savalab, goh shiddat bilan yog'ayotgan

yomg'ir hammayoqni ivitib yubordi. (A.Qah.) 3. Vaqtida qor yog'adi, vaqtida

yomg'ir. Bu gaplarda q o ilan ilg an b a ’zan, goh, vaqtida so'zlarining vazifasi

bog'lovchiga ju d a yaqin.

1. Salima tez qavtdi. Uyangi xabar olib keldi. 2. Brigadada mehnatyaxshi

uyushtirilmadi. Natijada hosil kam bo'ldi. 3. Azimboy ko'p zulm o'tkazdi.

Oqibatda xalqning sabr kosasi to'ldi gaplaridagi u, natijada, oqibatdaso'zlari

birinchi gapni ikkinchi gap bilan bog'lab kelmoqda. Demak, u, natijada,

oqibatda so‘zi ham nisbiy bog'lovchi sirasiga kiritilsa to ‘g ‘ri bo'ladi. Ikkinchi

gapning mazmuni birinchi gapsiz aniq emas. Yordamchi s o 'z nafaqat so‘z, hatto

gap va matn qismlarini ham bog‘lashga xizmat qiladi.

Hozirgi o 'zb ek adabiy tili b o ‘yicha darslik va q o ‘llanmalarda

b o g ‘lovchilaming vazifa jih atid an turlari quyidagicha belgilangan:

I. Teng bog'lovchi. 1. Biriktiruv bog'lovchisi: va, -u/-yu, hamda.2.

Ayiruv b o g io v ch ilari: yo, yoki, yoxud, goho, dam... dam, bir... bir, ba'zan...

b a ’zan. 3. Zidlov b o g io v ch isi: ammo, lekin, biroq.

II. Ergashtiruvchi bog'lovchi. 1. Aniqlov b o g ‘lovchisi: ya ’ni, -ki/-kim. 2. Sabab bog‘lovchisi: chunki, shuning uchun, zeroki. 3. Shart

b o g io v ch ilari: agar, agarda, agarchi. 4. Chog‘ishtiruv bog'lovchisi: go'yo,

g o ‘yoki. Teng b o g'lovchi, ergashtiruvchi b o g io v ch in in g m a’no va vazifa

tomoni, imlo xususiyati formal tilshunoslik b o 'y ich a darslik va q o'llanm ada

atroflicha bayon etilgan.

BogMovchi-yuklamaning mohiyati. Ayrim so 'zn in g b o g io v ch ilik

tabiatidan kelib chiqqan holda shuni aytish mumkinki, bog'lovchining

miqdori, ularning mohiyati, turi hanuzgacha aniq belgilanganicha

y o'q.

Masalan, chog'ishtirish b o g io v ch isig a go 'yo, g o ‘yokiso 'zi kiritiladi. Ammo

bu s o 'z gap b o 'lak lari yoki gaplam i b o g 'lash uchun emas, balki o'xshatish,

qiyoslash m a’noli qurilmalarda shu m a’noni ta ’kidlash uchun xizmat qiladi,

o'x sh atish . qiyoslash m a'n o si esa boshqa vosita bilan ifodalanadi: Beda

orasi juda issiq, go‘yo quyoshning butun olovi beda ichiga yashiringanday.

(Oyb.) Nay sadosining mayin to ‘Iqinlari tip-tiniq havoda yoyilarkan, go‘yo

hammayoq jonlangan kabi tuyuldi. (Oyb.) Ushbu misollarda o'xshatish,

qiyoslash -dek qo'shim chasi va kabiso 'zi bilan ifodalanyapti, go'yoesa shu

m a’noni ta ’kidlamoqda. Demak, go'yo ta’kid yuklamasi hisoblanadi. Balki

yordamchisi haqida ham shu fikrni aytish mumkin. Balki qo'llanishidagi

b a ’zi xususiyatiga k o 'ra, zidlov bog'lovchisidan farq qiladi. Zidlov

bog'lovchisi ko‘pincha q o 'sh m a gap qismlarini bog'laydi, balki

yordamchisi bunday vazifani bajarmaydi: Havo bulut bo'ldi,

lekin (ammo,

biroq) yomg'ir yog'madi. Bu misolda zidlov b o g io v ch isi o ‘rnida balki

so ‘zini q o 'llab b o 'lm aydi. Balki so 'zi gumon mazmunli gaplarda, zid

mazmunli qismlarga ega gapda gumon. qarama-qarshilik m a’nosini

ta ’kidlash uchun q o 'llan ad i ’....toping, balki tanishlaringiz bordir. (Oyb.).

Chunki biz Azizbek kabilardan xalqnigina emas, balki o'zimizni ham

qiynatdirmog'damiz. (A.Qod.) Bu gap menga yoqmas, balki battar jahlimni

chiqarardi. O 'z-o 'zid an anglashiladiki, balki so f b o g 'lo v ch i

bo'lolmaydi,

bog'lovchi funksiyasini bajarayotgan yuklama sirasidan jo y oladi. Qisqasi,

bir turdan ikkinchi turga o 'tish va bogio v ch i-y u k lam a, ko'm akchi-

bog'lovchi kabi oraliq hodisa hosil qilish - yordamchi s o 'z tabiatiga xos

xususiyat, ularning ichki manba asosida boyishining b ir y o 'li. Ham... ham

biriktiruv b o g ‘lovchisi ta ’kid q o 'sh im ch a m a’no b o 'y o g 'ig a ega, na...na esa

inkor m a’nosini ifodalaydi, -mi so'roq-taajjub yuklamasi esa gap tarkibida

bog‘lash funksiyasini bajaradi. Shuning uchun bular bog‘lovchi-yuklama

hisoblanadi. Misollar: 1. A'a so 'zlarida ma ’no bor, na ishlarida hayo. (O.)

2.Bir tovuqqa Ham suv kerak, ham don kerak. (Maq.) 3.(7 bir gapni aytdimi,

albaita, qiladi.

Yuqorida aytilgan fikrlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, o‘zbek

tili b o g ‘lovchisining m a'n o va xususiyati tam om ila boshqacha, ulam i turkona

tahlil qilish, b o g 'lo v ch i bilan b o g 'liq m asalalam i ilmiy hal etish bugungi

kunda tilshunosligim iz oldida turgan bosh vazifalardan biri sanaladi.