Mavzu: Evolyusion g’oyalarning paydo bo’lishi

• MAVZU: Evolyusion
• g’oyalarning paydo bo’lishi .
• Ma’ruzachi: biol. fan. nom., B.Davronov

• Tirik tabiat tugrisida kadimgi shark mamlakatlaridagi tasavvurlar.
• Kadimgi shark mamlakatlarida kuldorlik davrida diniy afsonalar xukm-ronlik kilgan bulsada, lekin bu vaktda yozilgan bazi asarlarda olamning moddiyligi, tabiat konunlarining tabiiy xarakteri va tirik mavju-dotlarning tabiiy ravishda vujudga kelishiga mansub ayrim fikrlar uch-raydi. Chunonchi, Kadimgi Misrda mashxur bulgan ,,Arfist kushigi '' nomli asarda jon abadiy emasligi, narigi dunyo mavjud emasligi xakida fikr yuritiladi.
• Kadimgi misrliklarga kup shifobaxsh usimliklar, davolash vositalari, gigiyena koidalari malum bulgan, jarroxlikning nisbatan yuksak rivoji esa anatomiya asoslarini bilishga imkon burdi. Kadimgi Misrda eramiz-dan 3000 yil mukaddam bugdoyning 3 turi, arpaning 3 turi, tarik, nuxat, zigir, tok va boshka usimliklar ekilgan.
• Xindlarning yeramizgacha bulgan davrdagi VIII asrda yozilgan ,,Xayot kitobi'' nomli asarida olamning moddiyligi va uning 5 ta yelement (yer, suv, olov, xavo, yefir ) dan iboratligi xakida fikr yuritiladi. Xindistonda anato-miya, embriologiya, kabi fanlarning rivojlanishi darajasi nisbatan yuko-ri bulgan. Ular 760 ta xilma – xil shifobaxsh usimlikni bilganlar. Mur-takning rivojlanishi ustida olib borilgan dastlabki kuzatishlar xam ka-dimgi xindlarga tegishlidir.

• Qadimgi Xitoyda kishlok xujaligida almashlab ekish joriy etilgan. Era-mizdan 3000-4000 yillar ilgari xayvonlarning yangi zotlarini (ot) usim-liklarning navlarini manzarali usimliklar chikarishda tanlash usuli kullangan.
• Kadimgi xitoy medichinasida kullangan davolash usullarining bazilari ( ninaterapiya, kuydirish yuli bilan davolash ) xozirgacha xam axamiyatini yukotgani yuk. Usimliklar bilan xayvonlar olamini xitoylar kadimdan urganganlar. Ularning klassifikatsiyasi yermizgacha bulgan II asr oxiri I asr boshlarida ashagan Djouli asarlarida uchraydi. U usimliklarni 5 gu-ruxga – danaklilar kuzoklilar, sharbatlilar, yotib usuvchilar va butalar bulgan. Xayvonlarni xam 5 gruppaga bulingan. Ular jun bilan koplangan-lar, kanotlilar, zirx bilan koplanganlar, tangacha bilan koplanganlar va chiganok bilan koplanganlar deb nomlangan.

• O’rta asrlarda Markaziy Osiyoda tabiat xakidagi tushunchalarning rivoj-lanishi.
• Urta asrlarga kelib ,, Garbiy Evropada fan tushkunlikka tushgan bir davr-da urta Osiyo olimlari uni rivojlantirdilar va olga surdilar. Markaziy Osiyoning IX-XV asrdagi buyuk olimlari Evropaning XVI-XVII asrdagi buyuk olimlarning munosib utmishdoshlari edi. Urta asrlarda Markaziy Osiyoda yashagan olimlardan Muxammad Muso Xorazmiy, Abu Nosir Faro-biy, Abu Rayxon Buruniy, Abu Ali ibn Sino, Zaxriddin Muxammad Bobur va boshkalar tabiatshunoslik fanining rivojlanishiga katta xissa kush-dilar.
• Axmad ibn Nasr Jayxoniy (870-912) Xindiston, Markaziy Osiyo, Xitoy usimliklari va xayvonot dunyosi xakida kimmatli malumotlar tuplagan. U usimlik va xayvonlarning tarkalishi, maxalliy xalklar foydalanadi-gan usimlik va xayvonlar, ularning tabiatdagi axamiyati xakidagi malu-motlarni yozib koldirgan.

Abu Nasr Farobiy (873-950) botanika, zoologiya, odam anatomiyasi, va tabi-atshunoslikning boshka soxalarda mushoxada yuritgan. U inson organizmi yaxlit sistema ekanligi, turli kasalliklar oziklanish tartibining uzga-rishi bilan boglikligini kursatadi.

• Abu Nasr Farobiy (873-950) botanika, zoologiya, odam anatomiyasi, va tabi-atshunoslikning boshka soxalarda mushoxada yuritgan. U inson organizmi yaxlit sistema ekanligi, turli kasalliklar oziklanish tartibining uzga-rishi bilan boglikligini kursatadi.
• Abu Rayxon Beruniy (973-1048) xorazmda tugilib, taxsil olgan, ilmning turli soxalarida faoliyat kursatib 150 dan ortik asarlar yozgan. Beruniy takidlashicha, tabiat 5 ta element – bushlik, xavo, olov, suv va tuprokdan xosil bulgan. U Ptolomeyning (kadimgi yunon olimi ) Yer olamning marka-zi bulib, u xarakatlanmaydigan sayyoradir degan talimotiga tankidiy kuz bilan bilan karagan. Beruniy Yer Kuyosh atrofida xarakatlansa ajab emas, deb uylagan, u yumalok shaklga ega deb takidlagan.

Bu dalillar Beruniy Kopernikdan 500 yil avval (polek astranomi ) Kuyosh sistemasining tuzilish asoslarini tugri tasavvur kilganligidan darak beradi. Beruniy ,,Xindiston'' va ,, Geodeziya'' nomli asarlarida yevropalik-lardan taxminan 450 yil oldinrok Yer kurrasining garbiy pallasida yax-lit bir kuruklik ( keyinchalik Amerika deb nomlangan kita) mavjudligi-ni aytib utgan. Uning fikriga kura suvsiz joylarda asta – sekin daryolar, dengizlar paydo buladi, ular xam uz navbatida joyini uzgartiradi va xo-kazo.

• Bu dalillar Beruniy Kopernikdan 500 yil avval (polek astranomi ) Kuyosh sistemasining tuzilish asoslarini tugri tasavvur kilganligidan darak beradi. Beruniy ,,Xindiston'' va ,, Geodeziya'' nomli asarlarida yevropalik-lardan taxminan 450 yil oldinrok Yer kurrasining garbiy pallasida yax-lit bir kuruklik ( keyinchalik Amerika deb nomlangan kita) mavjudligi-ni aytib utgan. Uning fikriga kura suvsiz joylarda asta – sekin daryolar, dengizlar paydo buladi, ular xam uz navbatida joyini uzgartiradi va xo-kazo.
• Beruniyning fikriga kura, tabiatda xamma narsa tabiiy konunlarga buy-sungan xolda yashaydi va uzgaradi.
• Beruniyning yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish xakidagi fikrlariga asooslanib vatandoshimiz evolyusiyaning xarakatlantiruvchi omillarni ingliz tabiatshunosi CH. Darvindan 800 yil ilgari takidlab utganini ku-ramiz.

Markaziy Osiyoning mashxur tabiatshunos olimi Abu Ali ibn Sino (987-1037) meditsinaning asoschilarining biri sifatida katta shuxrat kozongan. U fakat dalillarga asoslangan fanni tan oladi. Ibn Sino kup ilmiy asarlar yozgan. Anna shu asarlardan 242 tasi bizgacha yetib kelgan, asarlar-ning 23 tasi tibbiyot ilmiga bagishlangan. Olim shark tibbiyot bi-limlarining komusi bulgan dunyoda mashxur ,,Tib konunlari’’ 5 ta kitob-dan iborat.

• Markaziy Osiyoning mashxur tabiatshunos olimi Abu Ali ibn Sino (987-1037) meditsinaning asoschilarining biri sifatida katta shuxrat kozongan. U fakat dalillarga asoslangan fanni tan oladi. Ibn Sino kup ilmiy asarlar yozgan. Anna shu asarlardan 242 tasi bizgacha yetib kelgan, asarlar-ning 23 tasi tibbiyot ilmiga bagishlangan. Olim shark tibbiyot bi-limlarining komusi bulgan dunyoda mashxur ,,Tib konunlari’’ 5 ta kitob-dan iborat.
• Zaxiriddin Muxammad Bobur (1483-1530) fakat buyuk davlat arbobi, shoir bulib kolmasdan, tabiatshunos olim xamdir.
• Bobur tomonidan yozilgan ,,Boburnoma'' da markaziy Osiyo Afgoniston xin-diston kabi mamlakatlarning tarixi, geografiyasi, turmush tarzi, madani-yati bilan birga usimlik va xayvonot olami tugrisida kizikarli malu-motlar berilgan.
• Bobur xayvonot dunyosini 4 guruxga : kuruklik xayvonlari, parrandalar, suv yakinida yashaydigan xayvonlar va suv xayvonlariga ajratgan.

Tibbiyot fani tarakkiyotida metofizika davri.

• Tibbiyot fani tarakkiyotida metofizika davri.
• XV asrning ikkinchi yarmidan fanda uygonish davri boshlandi. Bu davrda feodal- dvoryanlarning kuch – kudrati tugatilib yirik monarxiyalar barpo etildi. Shu monarxiyalar asosida xozirgi zamon Yevropa davlatlari shakl-langan. Yani bozorlarni izlash va uzga mamlakatlarni bosib olib, tabiiy boyliklarini talash maksadlarida juda kup ekspeditsiyalar uyushtiriladi.
• XV asrning ikkinchi yarmi buyuk geografik kashfiyootlar bilan xarakterlanadi. Uygonish davrida urta asrlardagiga karaganda tabiat tugrisidagi bilimlar anchagina rivojlangan bulsada, XV –XVIII asrlarda metafizik dunyokarash xukmronlik kildi. Shunga kura, tabiat bir – biridan ajralib kolgan, uzaro boglik bulmagan aloxida narsa xodisalarning tasodifiy tuplami deb etirof kilindi va undagi rivojlanish jarayoni inkor yetil-di.

Uyg’onish davridagi tabiyotshunoslik dastlabki material tuplash bilan xarakterlanadi. Chunonchi Dekart analitik geometriyani, Neper logarifm-ni, Leybnits differensial va integral xisoblash usullarini, astranomiya soxasida Kepler sayyoralarning xarakatlanish konunlarini kashf yetdilar. Nyuton esa ularga materiya xarakatining umumiy konunlari nuktai – nazaridan yondoshdi. Fizika endigina vujudga kelish boskichida edi.

• Uyg’onish davridagi tabiyotshunoslik dastlabki material tuplash bilan xarakterlanadi. Chunonchi Dekart analitik geometriyani, Neper logarifm-ni, Leybnits differensial va integral xisoblash usullarini, astranomiya soxasida Kepler sayyoralarning xarakatlanish konunlarini kashf yetdilar. Nyuton esa ularga materiya xarakatining umumiy konunlari nuktai – nazaridan yondoshdi. Fizika endigina vujudga kelish boskichida edi.
• Geologiyaning fakat minerologiya soxasi paydo bulib paleontologiya soxa-sida suz yuritish mumkin emas edi. Biologiya soxasida botanika va zoolo-giyaga doir materiallarni tartibga solish asosiy urinni egallaydi.

K. Linneyning ishlari. Epigenez va preforizm okimlari.

• K. Linneyning ishlari. Epigenez va preforizm okimlari.
• Botanika, zoologiya fanlarini yanada rivojlantirish uchun avvalo malum bulgan usimlik turlarini guruxlash extiyoji tugildi. Bu masala bilan mashxur shved olimi Karl Linney (1707-1778) shugullandi. Uning bu soxa-dagi muloxazalari Tabiat sistemasi (1735) , Botanika asoslari (1936) Botanika falsafasi, (1751), usimlmk turlari, (1753), kabi asarlarida yori-tilgan.
• U butun tabiatni 3 ta katta guruxga: minerallar, usimliklar va xayvon-larga ajratiladi. Usimliklar bilan xayvonlar sistemasiga sinf, (classis) tartib (ordo), avlod (qenus), tur (species), variatsiya (varietas) kategoriyala-rini kiritadi. U uz ilmiy faoliyatida usimliklar bilan xayvonlar anik xamda tushunish oson bulgan sistemasini tuzishga intiladi. K.Linney sis-tematikaning asosiy birligini tur deb xisoblaydi. Turlarni avlodlarga avlodlar esa oilalarga oilalarni turkumlarga, turkumlarni esa sinflar-ga birlashtirdi.

Linney sistemasi suniy xamda metofizik ruxda bulishga karamay, uning ijodida bir kancha muxim tomonlar bor.

• Linney sistemasi suniy xamda metofizik ruxda bulishga karamay, uning ijodida bir kancha muxim tomonlar bor.
• Linney 10.000 dan ortik usimlik turini, 4200 dan ortik xayvonlar turini anikladi xamda sistemasining eng kulay usulini ishlab chikdi.
• Linney sistematikada xayvon va usimliklarni lotin tilida nomlash-ni birinchi marta fanga kiritdi.
• Sistematikada bir kancha taksonomik kategoriyalarni kiritdi.
• sistematikada birinchi marta kush nomlashni joriy etdi.
• XVI- XVII asrlarda organizmlarning shaxsiy – individual rivojlanishini urganish fanda enigenez va preformizm okimlarini vujudga keltirdi. Epigenez okimiga ingliz olimi Garvey asos solgan. U kushlar, sut emizuv-chilarning embrional rivojlanishnni urganib, fakat kushlar emas, balki sut emizuvchilar xam tuxumdan rivojlanishini takidlagan.
• Golland olimi Svammerdan epigenez okimini tankid kilib, preformizm okimini ximoya kildi.

XVII asr oxirida Anton Levenguk mikroskopda spermatazoidlarni kuzatdi. Preformistlar bu kashfiyotdan uz maksadlarida foydalandilar. YAni ularning fikricha barcha organlarga ega bulgan kichik organizm spermatazoidda (animalkumest) yoki dastlabki murtak (embrion) tuxum xujayrada (ovistlar) joylashgan buladi.

• XVII asr oxirida Anton Levenguk mikroskopda spermatazoidlarni kuzatdi. Preformistlar bu kashfiyotdan uz maksadlarida foydalandilar. YAni ularning fikricha barcha organlarga ega bulgan kichik organizm spermatazoidda (animalkumest) yoki dastlabki murtak (embrion) tuxum xujayrada (ovistlar) joylashgan buladi.
• XVII asr oxirida kupgina tabiiy fanlarning rivojlnishi tufayli tuplangan kupgina dalillar turlar uzgarmaydi degan goya notugri ekanligini isbotladi. Buning natijasida usimliklar va xayvon turlari uzgarishi mumkin deb ta’kidlangan treliformizm goyasi paydo buldi. Transformizm bu xakikiy evolyusion ta’minot bulmay uning boshlangichidir. Chunki u bir tur ikkinchi turga aylanishi xakidagi goyani ximoya kilsada birok bu jarayonning barcha omil va sabablarini chukur urganmagan. Transformizm kreatsionizmga karshi kurashdagi dastlabki okimdir. Transformizm okimini rivojlantirishda va kreaksionizga karshi kurashda rus olimlari M.V.Lomonosov K.T.Volf A.N.Radishchiv va fransuz olimi J.Byuffon va boshkalar muxim rol uynadi.

Organik dunyo evolyusiyasi xakidagi nazariyani birinchi marta fransuz tabiatshunosi Jan Batist Lamark (1744-1829) yaratdi. U dastlab botanika keyinchalik zoologiya soxasida ilmiy izlanishlar olib bordi. Lamark evolyusiya xakidagi goyani dastlab «Zoologiyaga kirish» asarida ilgari surgan bulsada 1809-yilda chop etilgan «Zoologiya falsafasi» asarida uni evolyusion nazariya xoliga keltirdi. Lamark fikricha soda mavjudotlar uz-uzidan anorganik tabiatdan paydo buladi. Keyinchalik tashki muxit ta’sirida uzgarib tuzilishi yuksak bulgan organizmlarga aylanadi. Organizmlar evolyusiyasida vakt asosiy omil sifatida muxim axamiyatga ega. Organizmlar murakkablashar yekan, u xolda nima sababdan xozirgi vaktda usim-lik va xayvonlar olamida oddiy mavjudodlar xam uchraydi, degan savolga javob berib, olim ular yakindagina ulik tabiatdan xosil bulgan va takomillashishga xali ulgurmagan, deb izox beradi. Lamark xayvonlar sistematikasi bilan xam shugullangan. U barcha xayvonlarni 14 sinfaga ajratgan.

• Organik dunyo evolyusiyasi xakidagi nazariyani birinchi marta fransuz tabiatshunosi Jan Batist Lamark (1744-1829) yaratdi. U dastlab botanika keyinchalik zoologiya soxasida ilmiy izlanishlar olib bordi. Lamark evolyusiya xakidagi goyani dastlab «Zoologiyaga kirish» asarida ilgari surgan bulsada 1809-yilda chop etilgan «Zoologiya falsafasi» asarida uni evolyusion nazariya xoliga keltirdi. Lamark fikricha soda mavjudotlar uz-uzidan anorganik tabiatdan paydo buladi. Keyinchalik tashki muxit ta’sirida uzgarib tuzilishi yuksak bulgan organizmlarga aylanadi. Organizmlar evolyusiyasida vakt asosiy omil sifatida muxim axamiyatga ega. Organizmlar murakkablashar yekan, u xolda nima sababdan xozirgi vaktda usim-lik va xayvonlar olamida oddiy mavjudodlar xam uchraydi, degan savolga javob berib, olim ular yakindagina ulik tabiatdan xosil bulgan va takomillashishga xali ulgurmagan, deb izox beradi. Lamark xayvonlar sistematikasi bilan xam shugullangan. U barcha xayvonlarni 14 sinfaga ajratgan.

Ulardan 4 ta sinf umurtkalilarga, 10 ta sinf umurtkasizlarga tegishli-dir. Xayvonlarni ovkatlanish, kon aylanish, nafas olish va nerv sistemasiga karab 6 boskichga ajratdi. Olim xayvonlar kuyi boskichdan yukori boskichga kutarar ekan kayd etilgan organlar sistemasi murakkablasha borganligini e’tirof etdi. Binobarin Lamark K.Linneydan farkli ravishda tabiiy sistuma tuzishga intildi. Lamarkning eng buyuk xizmati shundaki unig evolyusion goyasi juda kup dalillar bilan tasdiklandi. Olim e’tirof etishicha organizmlarning uzgarishi uning yangi turlarining paydo bulishi bir tomondan organizmlar-ning takomillashishga bulgan intilishi ikkinchi tomondan tashki omillarning bevosita ta’siri tufayli amalga oshgan.

• Ulardan 4 ta sinf umurtkalilarga, 10 ta sinf umurtkasizlarga tegishli-dir. Xayvonlarni ovkatlanish, kon aylanish, nafas olish va nerv sistemasiga karab 6 boskichga ajratdi. Olim xayvonlar kuyi boskichdan yukori boskichga kutarar ekan kayd etilgan organlar sistemasi murakkablasha borganligini e’tirof etdi. Binobarin Lamark K.Linneydan farkli ravishda tabiiy sistuma tuzishga intildi. Lamarkning eng buyuk xizmati shundaki unig evolyusion goyasi juda kup dalillar bilan tasdiklandi. Olim e’tirof etishicha organizmlarning uzgarishi uning yangi turlarining paydo bulishi bir tomondan organizmlar-ning takomillashishga bulgan intilishi ikkinchi tomondan tashki omillarning bevosita ta’siri tufayli amalga oshgan.

Lamark kayd etishicha usimliklar nerv sistemasi yaxshi rivojlanmagan tuban xayvonlar tashki muxit ta’sirida tugridan tugri uzgaradilar. Nerv sistemasi murakkab bulgan xayvonlar esa bilvosita ya’ni ularning talabi kilik-odatlari organlari-ning mashk kilishi yoki kilmasligi natijasida uzgaradi. Lamark organik olamdagi uzgarishlar asta-sekin ruy beradi deb turlarning xakikatdan xam tabiatda real ekanligini tan olmadi. Olim organik olam evolyusiyasi xakida gi nazariyaga asos solgan bulsa-da lekin evolyusiyaning xarakatlantiruvchi kuchlari – yashash uchun kurash tabiiy tanlanish ekanligini bila olmadi.

• Lamark kayd etishicha usimliklar nerv sistemasi yaxshi rivojlanmagan tuban xayvonlar tashki muxit ta’sirida tugridan tugri uzgaradilar. Nerv sistemasi murakkab bulgan xayvonlar esa bilvosita ya’ni ularning talabi kilik-odatlari organlari-ning mashk kilishi yoki kilmasligi natijasida uzgaradi. Lamark organik olamdagi uzgarishlar asta-sekin ruy beradi deb turlarning xakikatdan xam tabiatda real ekanligini tan olmadi. Olim organik olam evolyusiyasi xakida gi nazariyaga asos solgan bulsa-da lekin evolyusiyaning xarakatlantiruvchi kuchlari – yashash uchun kurash tabiiy tanlanish ekanligini bila olmadi.

• E’tiboringiz uchun rahmat!