Mavzu: Hudud lingvistik diagrafiyasi

Mavzu: Hudud lingvistik diagrafiyasi

Tayyorladi: Umarjonova Sevinch

Lahjalar

Oʻzbek milliy tili tarkibida 3 ta lahja bor:

1. Qarluq lahjasi (janubiy-sharqiy guruh);

2. Qipchoq lahjasi (janubiy-gʻarbiy guruh);

3. Oʻgʻuz lahjasi (shimoliy-gʻarbiy guruh);

Qarluq lahjasi asosan shahar shevalarini oʻz ichiga oladi (Toshkent, Andijon, Fargʻona, Samarqand, Buxoro). Bu shevalarning muhim fonetik va morfologik belgilari quyidagilar: a) Soʻz oxiridagi k tovushi y tarzida aytiladi: elak – elay, terak – teray; b) olashish yuz beradi: aka – oka, nahor – nohor; d) Bu lahjada qaratqich kelishigining qoʻshimchasi yoʻq boʻlib, uning oʻrniga ham tushum kelishigi qoʻshimchasi –ni ishlatiladi: ukamni daftari

Qipchoq lahjasi shevalari Oʻzbekistonning hamma viloyatlarida mavjud, ular asosan qishloqlarda tarqalgan. (Samarqand, Jizzax, Surxondaryo, Qoraqalpogʻiston, Shimoliy Xorazm viloyatlari, Turkmanistonning Toshovuz viloyati shevalari). Belgilari quyidagilar: a) y oʻrnida j ishlatiladi: yoʻl – joʻl, yoʻq – joʻq; b) gʻ oʻrnida v ishlatiladi: togʻ – tov, sogʻ – sov va boshqalar; d) k, q tushiriladi: quru (q), sari (q).

Oʻgʻuz lahjasi janubiy Xorazmdagi (Urganch, Xiva, Xonqa, Xazorasp, Qoʻshkoʻpir, Shovot tumanlari) bir qancha shevalarni oʻz ichiga oladi. Belgilari: a) unlilar qisqa va choʻziq aytiladi: aad (ism); b) t tovushi d, k esa g tarzida aytiladi: togʻ – dogʻ, keldi – galdi; d) – ning qoʻshimchasi – ing tarzida, - ga qoʻshimchasi esa – a, - na tarzida aytiladi: yorimga – yorima, olina (qoʻliga)

Namangan shahar shevasi o'zining fonetik , leksik va grammatik tomoni bilan oʻzbek shevalari orasida ajralib turadi . Xususan , Namangan shahar shevasining morfologik xususiyatlari o'ziga xosdir. Masalan , kelishik tizimlarida bu yaqqol namoyon bo'la oladi . -da ( o'rin - payt ) kelishigi adabiy tilda uyda shaklida ; Namangan shahar shevasida uyde shaklida uchraydi . -dan (chiqish) kelishigi esa uydan ; uydaa shaklida , ya'ni bunda qo'llanilgan " a " fonemasi invarianti til orqa " a " unlisini ifodalaydi . -ga ( joʻnalish ) kelishigi qo'shimcha si eshikka so'zini ( adabiy ) talqini sifatida ishi : ga shaklida uchraydi . Bundan tashqari , -lar ( koʻplik shakli ) qo'shimchasi -le , -ler shaklida uchraydi . Masalan , qalamlar ( adabiy ) - qalamle ( shevada ) , qalamlarim qalamlerim kabi.