Mavzu: “Mohir inson” –individ. Shaxs inson tadrijining yuksak bosqichi *Reja

Mavzu: “Mohir inson” –individ. Shaxs -- inson tadrijining yuksak bosqichi
*Reja

1. 
   “Individ” tushunchasi va individuallik
   
2. 
   Individuallik
   
3. 
   Shaxs va kishilik dunyosi (sotsium)
   
4. 
   Shaxs ideali.
   
5. 
   Shaxsning huquq va majburiyatlari.
   

Ko‘rib o‘tilganidek, inson tushunchasi bioijtimoiy-ruhiy mavjudlikni ifodalaydigan tushuncha. Unda insonning zohiriy va botiniy sifatlari o‘z aksini topadi. Insonning umumiy sifatlari uning aniq holat va murakkab hayot sharoitlarida namoyon bo‘ladigan xilma-xil kayfiyat, ruhiyat va munosabatlarning yig‘indisidir. Har bir alohida insondagi bu xususiyatlar betakror, o‘ziga xos holatlarda namoyon bo‘lishi mumkin. Shunga ko‘ra alohida insonning o‘ziga xos tabiiy-biologik va ijtimoiy ehtiyojlari, manfaatlari, aqli, irodasi va hokazolar yig‘indisi ekanligini nazarda tutib «individ» tushunchasi qo‘llaniladi. Individ Mohir odam turiga mansub yaxlitlikni o‘zida gavdalantirgan alohida insondir. Ya’ni, u har doim ko‘plardan biri va har doim qiyofaga ega emasligi bilan xarakterlanadi.

«Individ» tushunchasi har xil talqin etiladi. Jumladan, uni ayrim olimlar konkret inson kelib chiqqanidan boshlab butun hayoti davomida betakror jihatlariga ko‘ra individ sifatida namoyon bo‘ladi, deb talqin qilishadi.
Ikkinchi xil tushunilishiga ko‘ra, individ sifatida inson o‘zining jismoniy mavjudligini ta’minlashni birinchi o‘ringa qo‘yadi. Har bir individ o‘zining ichki dunyosi bilan, aniqrog‘i biologic mavjudligi bilan band bo‘ladi. Uning mavjudligi, mustaqilligi va davomiyligi esa, o‘zi mansub bo‘lgan urug‘ jamoasi bilan cheklangan bo‘ladi. Urug‘ a’zolari esa o‘zlarining maqsad va manfaatlarini ajratmagan.
Individ tadrijiy jarayonlarida farqlanish (differensatsiya) va yaxlitlanish (integratsiya) holatlari bilan tegishli tarzda yuqoridagi xususiyatlarning yo‘qola borishi yuz beradi. Bu jihat individlarning yashash qobiliyatini saqlab qolishda ayniqsa muhimdir.
Individuallik.Urug‘ jamoasining yemirilishi bilan asta-sekin ijtimoiy mehnat taqsimoti, xususiy mulkchilik va bir xotinlikka asoslangan oilaning qaror topishi inson rivojlanilishida individdan yuksak bo‘lgan yangi bosqich kelib chiqishini ta’minladi. Lekin bundan individga tegishli jihatlar yo‘qolib ketadi, degan ma’no kelib chiqmaydi, balki individuallik ko‘rinishlarida saqlanib qoladi. Bular hamma vaqt obyektiv ravishda inson sifatlari muhim xususiyatlarining ifodachisi bo‘lib qolaveradi. Navbatdagi bosqichlarda ham kishilar mustaqil faoliyat ko‘rsatuvchi mavjudot sifatida bir-biridan o‘ziga xosligi bilan farqlanadi. Umuman, individning turlicha talqini mavjud bo‘lganidek, uning natijasi bo‘lgan individuallikni izohlashda ham xilma-xil qarashlar bor. Masalan, uni yo individ bilan, yo inson majudligining yuksak shakli bo‘lgan shaxs bilan qiyoslashadilar. Holbuki, dastavval individuallik tushunchasida har bir inson hayoti, faoliyatining barcha sohalarida namoyon bo‘ladigan o‘ziga xosliklar — bir individni ikkinchisidan farqlaydigan xususiyatlar ifodalanadi. Darhaqiqat, moddiy ishlab chiqarishni amalga oshirish jarayoni, siyosiy vazifalarni hal etish yo‘llari, ma’lum obyektning san’at asarlaridagi turli-tuman talqini va hokazolar pirovard natijada ijrochilarning talanti, tashkilotchiligi, o‘z burchlariga fidoiyligi kabi ko‘plab xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Individuallikda ijobiylik o‘z aksini topadi. Masalan, o‘zi no‘noq yozuvchining individual xususiyatlari to‘g‘risida maxsus gapirilmaydi.
Individuallikda alohida olingan insonning aniq xatti-harakati malakasi, layoqati, odat va ko‘nikmalari ifodalanishi o‘rta arifmetik darajada olingan inson sifatlaridan hamma vaqt ortiqligi bilan Individuallik ajralib turadi. Buni ijtimoiy tarix misollari yetarlicha tasdiqlaydi. Masalan, O‘zbekistonda XI — XV asrlarda yashagan mutafakkirlar falsafa, fan, din va san’atda shunday yangiliklarni berdiki, bular nafaqat o‘z davri uchun yuksak ravnaqni bildiradi va yana undan keyingi davrlarda ham ko‘pgina xalqlar, xususan, yevropaliklar tafakkuri rivojlanishi uchun zarur turtki bo‘ldi. Har qanday inson individi o‘ziga xos salohiyati bilan dunyoga keladi. Hamma gap bu salohiyatni qay tarzda ro‘yobga chiqarishdan iboratdir.
Inson rivojlanishining individ bosqichi eng uzoq davom etadigan, izchillikni taqozo qiladigan davrdir. Bu bosqichda uning asta-sekin shaxsga aylanish jarayoni boshlanadi.
Shaxs.Individning shaxsga aylanishida, boshqacha aytganda, insonning individ bosqichidan shaxs bosqichiga o‘tish jarayonida jamoa a’zosi sifatidagi imkoniyatlari, ijtimoiy-ahamiyatli belgilari qat’iy tizim shaklida qaror topadi. Ya’ni fe’l-atvori shakllanadi. «Shaxs» tushunchasida uning atrof-muhitga munosabatini bildiradigan ijtimoiy-ruhiy sifatlarining ichki muayyan yaxlitligi ifodalanadi. Shaxs bo‘lish degani birinchi navbatda o‘zining ichki qadriyatlar dunyosini shakllantirishni, tevarak-atrofga, eng avvalo, ijtimoiy hodisalarni anglash, uning mohiyatini tushinish orqali qadriyatiy-tanqidiy munosabatga ega bo‘lishni bildiradi.
Insonning shaxs sifatidagi qadriyati uning o‘zligidan, fiziologik mavjudligidan ajratib olingan tarzda mavjud emas. Shu bilan birga aytish mumkinki, istagan inson shaxs bo‘la olmaydi, lekin, har qanday shaxs — bu insondir. U tashqi muhitga faqat biologic moslashuv natijasi sifatida shakllana olmaydi. Balki, sotsiumda, aniqrog‘i, uning turli darajalarida qaror topadi va unga ma’lum darajada bog‘liq bo‘ladi. Shunga ko‘ra, sotsiumning turli darajalarini o‘rganadigan barcha fanlar doirasiga shaxs masalasi ham kiradi. Xususan, inson tanasi tuzilishi va faoliyatini o‘rganadigan biologiya va boshqa fanlardan farqli o‘laroq jamiyatshunoslik, ruhshunoslik, ta’limshunoslik kabi qator fanlar shaxs masalasini o‘rganishga ehtiyoj sezadi.
Shaxs va kishilik dunyosi (sotsium). Shaxs va sotsium bog‘liqligida dastavval kishilar o‘rtasidagi mavjud munosabatlar jamuljam bo‘ladi. Ibtidoiy tuzumning sodda jamoachiligi inqirozga yuz tutishi tufayli kishilar bir-biridan «ichki» dunyosi va manfaatlari bilan o‘zaro farqlanib, shaxs bosqichiga ko‘tarilib boradilar.
Shaxsning sotsium bilan munosabatlari o‘ziga xos jihatlarga ega. Shaxsning o‘zligi dastavval, uning muayyan darajadagi mustaqilligidir. U shu holati bilan sotsium hayotining barcha sohalarida ishtirok etadi. Albatta, gap bu borada ko‘proq yetuk shaxs to‘g‘risida boradi. Lekin yangi tug‘ilgan insonning shaxs bo‘lish imkoniyati faqat sotsiumda vujudga keladi.
Shaxs shakllanishiga qaysi omillar ta’sir ko‘rsatadi va konkret shaxs boshqa oddiy insondan nimasi bilan farqlanadi? — degan savol qo‘yilsa, unga javob berish xiyla qiyin. Negaki, bu jaroyonda juda ko‘p omillar ishtirok etadi. Ularning ichida ijtimoiy muhit katta mavqega ega. Uni quyidagicha tasnif etish mumkin:
Birinchidan, har bir insonga bo‘lgan global ta’sir, ya’ni radio, televidenie, matbuot, kino va hokazolar orqali axborot almashuvi;
Ikkinchidan, mamlakat va mintaqa miqyosidagi ijtimoiy ta’sir insonni mavjud shart-sharoitlar doirasida inson dunyoga kelishidan to hayotdan ko‘z yumgunigacha o‘z orbitasida tutib turadi;
Uchinchidan, insonni avval boshdan o‘rab turgan mikromuhit — oila, maktab, ko‘cha va hokazolar o‘z ta’siriga oladi.
Oila bioijtimoiy sifatga ega bo‘lgan tuzilma bo‘lib, jamiyatning barqaror va dastlabki bo‘g‘inidir. Oilada go‘dak ilk bor ijtimoiymadaniy qadriyatlarni anglamagan holda o‘zlashtiradi va ular zamirida faolligini asta-sekinlik bilan oshirib boradi. Maktab, turli ijtimoiy guruhlar (masalan, tengdoshlar, sport uyushmalari va boshqalar) bilan muloqot davomida madaniy ideallik qaror topa borib, shaxs shakllanishining muhim manbayiga aylanadi.
Shaxs ideali. Har qanday jamiyat madaniyatida inson shaxsining yetukligi darajasi to‘g‘risidagi tasavvurlar ishlab chiqilgan. Masalan, yunon madaniyatida aqliy barkamollikka erishgan shaxs ideali ilgari surilgan bo‘lsa, Sharq madaniyatida insonning dono, botir, kamtar va odillik kabi aqliy, axloqiy, jismoniy sifatlari ideal hisoblangan. Sanoatlashgan jamiyatlar rivojlanishi sharoitlarida, deylik, Yevropada ishbilarmon, tadbirkor inson shaxsi ideali markaziy o‘rin tutadi.
Shaxsning madaniy ideali u mansub bo‘lgan millat, ijtimoiy guruhda amalda bo‘lgan qadriyatlar doirasida shakllanadi va rivojlanadi. Bu yerda shuni ta’kidlash joizki, shaxsning ideali millat yoki undagi turli guruhlar uchun tirik bo‘lgan idealdan farq qilinmog‘i lozim. Madaniy idealda sotsium rivojlanishi o‘z aksini topgan bo‘ladi. Shunga ko‘ra shaxsning madaniy ideali uning jamiyat hayotining turli sohalaridagi faoliyati «ohang»lari va maqsadini o‘z ichiga qamrab oladi.
Shaxs o‘z madaniy idealini (aqidasini) ro‘yobga chiqarishi uchun turli-tuman ijtimoiy guruhlar doirasida muayyan mavqega ega bo‘lishi va muayyan vazifalarni, rollarni o‘zgalardan farqli holda bajarishi lozim. Bular esa shaxsning guruhlar orasidagi betakror faolligi tufayli yuz beradi.
Faollik obyektiv ehtiyojlar bilan bog‘liq bo‘lib, inson hayotining barcha jihatlarini qamrab oladi va u har qanday holatda ham harakat va munosabatdan boshlanadi.
Shaxsning huquq va majburiyatlari. Shaxsning jamoa o‘rtasidagi vazifasi va o‘rni to‘g‘risidagi masala bevosita uning huquq va majburiyatlari bilan ham bog‘liq. Bularda sotsium tarkibiy qismlarini tashkil etgan ijtimoiy guruh a’zolari rioya qilishi zarur bo‘lgan qoidalar belgilangan. Guruhda qabul qilingan qonunlarga ko‘ra har bir shaxs boshqalar bilan tegishli huquqiy munosabatda bo‘lishi kerak. Majburiyatlar esa shaxsning o‘zi mansub bo‘lgan guruhda egallab turgan vazifalarga muvofiq keladigan xattiharakatlar qilishdan iborat bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, shaxsning ijtimoiy vazifalarni bajarishi — bu faqat unga xos bo‘lgan shaxsiy sifatlarini ham namoyon etishdir. Masalan, rahbar (lider) vazifasini bajarish uchun shaxs irodali, dadil, o‘ziga ishongan bo‘lishi bilan birga hormay-tolmay ishlashi, fidoyilik ko‘rsatishi lozim. Shuningdek, o‘quvchi, ota-ona, harbiy xizmatchi, shoir, tabib, me’mor, jamoat arbobi va boshqalarning ham o‘z shaxsiy va kasbiy fazilatlari, fe’l-atvorlari, bajaradigan o‘z vazifalari mavjud.
Ijtimoiy guruhlar o‘z a’zolarining xatti-harakatlarini hech vaqt nazoratsiz qoldirmaydi. Balki ularni doimo baholab boradi. Bu esa shaxsdan o‘z ijtimoiy mas’uliyatiga jiddiy munosabatda bo‘lishni talab etadi. Ayni vaqtda vazifalarning bajarilishi g‘oyat murakkab kechadi. Buning sababi juda ko‘p omillarning amal qilishidadir. Shaxslarning jismoniy yetukligi, qobiliyati, aql-zakovati va boshqalar ularning ayni shu o‘ringa loyiq yoki loyiq emasligini belgilaydi. Agar shaxs noyob xususiyatlarga ega bo‘lsa, bu uning ishini ancha osonlashtiradi. Guruhlarning ichki tuzilishi, tashkiliy uyushganligi ham shaxsning ijtimoiy o‘rnini namoyon etishiga ta’sir etmay qolmaydi.