Mavzu: Tarbiya jarayonining mohiyati va mazmuni Reja: Tarbiyaning koidalari. Tarbiyaning maksadga karatilgan qoidalari

Mavzu: Tarbiya jarayonining mohiyati va mazmuni
Reja:


1. Tarbiyaning koidalari. Tarbiyaning maksadga karatilgan qoidalari.
2. Tarbiyada insonparvarlik, demokratik, milliy va umuminsoniy qadriyatlarning ustunligi koidasi.
3. Tarbiyada izchillik, tizimlilik, tarbiyaviy tasirlarning uyg’unligi va uzluksizligi koidalari.

Tarbiya nazariyasi-pedagogika fanining bir kismi bulib, tarbiyaviy jarayonning mazmuni, usuli va tashkil etilishi masalalarini urganadi. Xayotga yangicha iktisodiy va siyosiy nuktai nazardan yondashish usib kelayotgan yosh avlod tarbiyasi bilan jarayonni xam kaytadan kurib chikishni takazo etmokda.

Uzbekiston Respublikasining davlat mustakilligiga erishuvi ta’lim va tarbiyaning milliy shakllarini rivojlanishiga keng imkoniyatlar ochib berdi. Tarbiya nazariyasi Markaziy Osiyo faylasuflarining va xalk pedagogikasining boy tajribalariga tayanadi.
Tarbiya jarayonida kishining turli kobiliyatlari rivojlanadi, goyaviy, axlokiy, irodaviyestatik xislatlari shakllanadi, tabiatga, jamiyatga ilmiy karashlar tizimi tarkib topadi, jismoniy kuch-kuvvatlari mustaxkamlanadi.
Tarbiya koidasi-pedpgog talim va tarbiya jarayonini yaxshirok tashkil etish masalasida foydalanadigan boshlangich xolat, raxbarlik asosidir. Tarbiya koidalari ukituvchi, tarbiyailarga yul-yurik kursatuvchi koidalar xisoblanadi, yangi kishini shakllantirish vazifalari bilan belgilanadi. Tarbiya oidalari mustakil xarakterga ega bulib, tarbiyaning uziga xos xususiyatlarini va konuniyatlarini aks ettiradi.
Tarbiyaning moxiyati, mazmuni koidalari mamlakatimizda yangicha iktisodiy munosabat sharoitlarining uzgarganligi sababli kengayib bormokda.Tarbiya koidalariga kuydagilarni kiritish mumkin: tarbiyaning malum mksadga karatilganligi, tarbiyaning insonparvarlik va demokratik koidasi, tarbiyani xayot bilan, mexnat bilan boglikligi koidasi, tarbiyada milliy-madaniy va umuminsoniy kadriyatlarning ustivorligi koidasi, tarbiyada ukuvchilarning yosh va shaxsiy xususiyatlarini xisobga olish koidasi, izchillik, tizimlilik, tarbiyaviy tasirlarning birligi va uzluksizligi koidasi va boshkalar.
Tarbiyadan kuzlangan asosiy maksad, xar tomonlama maonaviy rivojlangan, akliy va axlokiy barkamol shaxsni shakllantirishdan iborat. Shunga kura tarbiyaviy faoliyatning mazmuni, tashkiliy shakllari va usullari shu maksadga erishini kuzda tutadi.
Umumiy ta’lim maktabning asosiy vazifasi-shaxsning akliy, xis-tuyguli va jismoniy rivojlanishi, kobiliyatlarini xar tomonlama kamol toptirish, imkonicha boricha kulay sharoitlar yaratishdan iborat.Shuningdek ukuvchilarda milliy gurur va milliy axlok odobni shakllantirishni kuzda tutadi.
Tarbiyaning maolum maksadga karatilganlik koidasi yoshlar jamoasining rivojlanish istikbollarini kura bilishga yordam beradi. Xar bir tarbiyaviy tadbir oldindan puxta uylangan, muayyan maksadni amalga oshirishga buysundirilgan bulsa, uning goyaviy-siyosiy darajasini oshiradi, tanlangan usul va vositalar maksadga muvofik keladi, ularning tarbiyaviy taosiri yukori buladi.
Yoshlarni insoniy fazilatlar ruxida tarbiyalashda mukaddas kitob Kurxoni Karim, Xadisi sharifdan foydalanash juda muxim. Maxmud Koshgariyning «Devoni lugatit turk»,Yusuf Xos Xojibning «Kutadgu bilik», Axmad Yugnakiyning «Xibatul xakoyik», Kaykovusning «Kobusnoma», Axmad Yassaviyning «Xikmatlari», Alisher Navoiyning shox asarlari, xikmatlari muxim tarbiyaviy axamiyatga ega.
Tarbiyani demokratiyalash-bu tarbiyani mamuriy extiyoj va kizikishlardan yukori kuyish, tarbiyachi va tarbiyalanuvchi urtasidagi uzaro ishonach, xamkorlik asosida pedagogik munosabatlar moxiyatini uzgartirish demakdir. Bu tarbiyaga ishiga jamoatchilikni jalb kilish, uning rivojlanishiga jamoat omilini kiritish demakdir.
Tarbiyaviy faoliyatni demokratiyalash va insonparvarlashtirish uning moxiyati va mazmunini kayta tafakkur etishni kuzda tutadi, shaxsning rivojlanish va uzligini anglash xukukini taminlaydi.
Talabalarni Vatanimiz kadriyatlari, boy madaniyati bilan tanishtirish, madaniy va diniy bilimlarni egallashga bulgan talablarini shakllantirish, malakalarini oshirib, tobora boyitish, estetik tushunchalarni shakllantirish juda muximdir.
Manaviy kadriyatlar va goyalar xar xil millat talabalarini birlashtiradi, ukuv va mexnat faoliyatlarini uyushtirishda yordam beradi.
Xalkimizning kup asrlik kadriyatlarini, ulkan va boy madaniy merosini chukur bilmasdan, milliy uzlikni anglash, milliy gurur tuybusini karor toptirish mumkin emas.
Uzbek xalki kup asrlik tarixiy tarakkiyotida katta madaniyatni yaratdi. U yaratgan boyliklar yoshlar tarbiyasida muxim vosita bulib xizmat kiladi. Ismoil Al-Buxoriy, al-Xorazmiy, Beruniy, Forobiy, Abu Ali Ibn Sino Fariddin Attor, Margiloniy Alisher Navoiy, Nizomiy Ganjaviy va boshka buyuk mutufakkirlarning asarlari orkali ukuvchilar guzal axlok,, baxt, insof, poklik, iffat, sabr-matonat, mexr-shafkat, ota-onani xurmat kilish koidalari xakida keng tasavvurga ega buladilar.
Insoniylik uz tarkibiga insonning eng yaxshi axlokiy xususiyatlarini, yaoni odamlar urtasida uzaro yaxshi munosabatda bulish, dustlik, ota-onaga sadokatlik, mexnatsevarlik, diyonatlilik kabi fazilatlarni kamrab oladi. Ota-bobolarimiz bolalarda yoshlikdan ana shunday guzal fazilatlarni karor toptirishga katta axamiyat berganlar.
Tarbiyaga yaxlit tizimli yondashish tarbiyaning pedagogik xarakatning pirovard natijasiga yunaltirilganlik darajasini belgilab beradi. Bunda pedagogik maksad va vazifalar, uning mazmuni tarbiyaviy jarayonning barcha katnashchilari tomonidan tan olinishi shart.
Shunga axamiyat berish lozimki, amalda tarbiyaviy jarayon unumning ishi va uzluksiz bulsin, barcha yoshdagilar shaxslarni kamrab olsin, tarbiyaning barcha tomonlari xamoxang bulsin, turli ijtimoiy, jamoat va davlat institutlari va muassasalarni shaxs kamolotini shakllantirish borasidagi xarakatlari mujassamlashsin.
Tarbiya ishida izchillik juda muximdir. Tarbiyachi avvaliga talabalardan biror narsani talab kilib, sungra uzining bu talabini unitib kuysa yoki uzi bu talabga xilof ish tutsa, bu xol tarbiyaga juda yomon taosir kiladi.
Ukituvchi subutli; uz lafziga sobit bulmogi kerak. Masalan: «Ertaga maruza daftarlaringizni tekshiraman», «Xar biringizdan darsni aloxida surayman» deb vaxda berdingizmi, ijrosini unutmang.
Pedagog biror tarbiyaviy tadbir uyushtirishni talabalarga vaxda kilib, sal orada vaxdasini esdan chikarib kuysa, talabalar bunday ukituvchiga ishonmay kuyadilar. Xar bir pedagogning ishi bilan suzi bir bulishi lozim.
Yoshlarga tarbiya va ta’lim berishda uzliksizlik va tizimlilikka rioya kilish kerak.
Xamma tarbiyachilar talabalarga bulgan munosabatlarida bir-birlariga zid xarakatda bulmasliklari, bir xil talab kuyish muvaffakiyat kozonishning eng muxim shartlaridan biridir. Afsuski, amalda baxzan oila maktabning talablarini kullab-kuvvatlamaydigina emas, balki talabaga teskari taosir kursatadi. Ukituvchilar orasida xam talabalarning bir xilligi xamisha taxminlanavermaydi.
Tarbiya uzok muddatli, murakkab jarayon bulib, unda ota-ona, ukituvchi, jamoatchilik va boshkalar katnashadilar. Shu sababli ularning ishida izchillik va davomiylik bulishiga rioya etish, talabalarning tarbiyalanganlik darajasini, tarbiya usullari va shakllarini uz vaktida aniklab olish juda muximdir. Bu koida tarbiya ishida tarbiyani oshiradigan barcha buginlarning (oila va maktab,ukuvchilar va shlar tashkilotlari, maktabdan tashari tarbiya muassasalari va ishlab chikarish korxonalarining, keng jamoatchilikning) xamjixat va bamaslaxat ish kurishni kuzda tutadi. Chunki tarbiyaviy taosirdagi tizimlilik fakat yoshlarni emas, balki xolining barcha katlamini tarbiya tizimiga jalb kilishdagi rang-barang shakl va usullari ijtmioiy-iktisodiy xam pedagogik jixatdan, nafakat tub axoli, balki respublikadagi istikomat kilayotgan boshka millatlar va elatlarning etnopedogogikasi pozitsiyasi jixatidan xam taxminlanishi kerak.