Mavzu: ud rubob prima qashqar rubob, afg'on rubobi cholg'u asboblari reja

MAVZU: UD RUBOB PRIMA QASHQAR RUBOB, AFG'ON RUBOBI CHOLG'U ASBOBLARI
REJA:

1. 
   UD RUBOB PRIMA CHOLG'U ASBOBLARI
   
2. 
   QASHQAR RUBOB, AFG'ON RUBOBI CHOLG'U ASBOBLARI
   

Ud juda qadimiy musiqa asbobidir. Uning bizga ma’lum bo’lgan dastlabki shakli Ayritomdan topilgan. Eramizning birinchi asrlariga oid ajoyib madaniyat yodgorligida o’z aksini topgan. Ud arabcha so’z bo’lib, uning lug’aviy ma’nosi turlichadir. U birinchidan, yog’ochi qora tusli daraxatning nomidir. Ud dastlab shu daraxtdan yasalgan bo’lishi kerak. Ikkinchidan, ud iborasi bayram, to’y-tomosha, xursandchilikni ifodalaydigan «iyd» iborasining ma’lum shaklidir. Bu o’rinda xushchaqchaqlik kayfiyatni bag’ishlovchi soz ma’nosida ham kelishi mumkin.
Udning dastlabki nomi «Barbad» bo’lganligini ba’zi manbalarda ko’rsatib o’tiladi. Barbad ikki so’zdan iborat bo’lib Bar-qomat, bad-o’rdak ma’nolarda keladi. Barbad qorni katta va dastasi kalta musiqasi asbobidir. Unga o’rdak qomatiga o’xshagani uchun barbad nomi berilganmish. Barbad ko’p manbalarda hamma torli asboblarning yuzaga kelishida asos bo’lgan, deb ko’rsatiladi. Uning eng takomillashgan keyingi shakli go’yo ud emish.
Ud qariyb XVII asrlargacha yashagan, deb taxmin qilinadi. Keyinchalik esa O’rta Osiyoda iste’moldan chiqib ketgan hamda udning xususiyatlari va funksiyasini bajara oladigan boshqa qadimiy musiqa asboblari uning o’rnini ola boshlaydi.
O’rta Osiyo xalqlarining, jumladan o’zbek, tojiklarning cholg’u asboblari rang-barangdir. Albatta, bu xalqlarning madaniyati qadimdan boy bo’lganligi, tinmay rivojlanganligidan dalolat beradi.
O’rta Osiyodan yetishib chiqqan buyuk allomalar al Forobiy (X), Abu Ali ibn Sino (X-XI), Qutbiddin Sheroziy, Safiuddin Urmaviy (XIII-XIV), Abdul Qodir Marog’iy (XV asr), Abdurahmon Jomiy (XV asr), Darvish Ali Changiy (XVII asr) singari mutafakkir olimlar ijodlarining bir qancha mavzularini musiqa faniga bag’ishlaganlar.
Bizning davrimizga kelib, hozirda ud cholg’usi kavkaz xalqlarida, arablarda, eron, turk va boshqa xalqlarda iste’moldan chiqmagan holda qo’llanilib kelinmoqda. Yaqin yillar davomida o’zbek va tojik xalqlari orasida ham sozandalarda qiziqish uyg’ondi, qolaversa, respublikamiz musiqa san’atining jonkuyarlari tashabbusi bilan ud cholg’usini mukammalroq o’rganib ya’ni, xalqimizning qadimiy musiqa asboblari qatoriga qo’shishdek xayrli ishlar olib borilmoqda. Yuqorida aytib o’tganimizdek, buyuk olimlar, mumtoz adabiyotimizning ulkan shoirlari, musiqa san’atini chuqur tahlil qilgan holda, inson salomatligi-yu ruhiga, tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko’rsatishi, qolaversa, inson hayoti go’zalligini ajralmas bo’lagi va ramzi, deb o’qtirganlar.
Qadimiy udlar, avvalo ikki torli bo’lib, ular «zir» va «bam» deb nomlangan. Bam-pastdagi, zir-yuqoridagi ingichka tor. Keyinchalik uch-to’rt torli bo’lgan. Al-Forobiy esa unga beshinchi torni o’rnatgan. Ana shundan buyon ud cholg’usining asosiy torlari beshta juft tordan iborat. Oltinchi tori (bitta tordan iborat) esa ayrim kuylar ijro etilganda qo’shib chalinadi.
Qadimda udning torlari ipakdan ishlanganligi ayrim musiqa risolalaridan bizga ma’lum. Oltinchi tor esa taxminan yaqin yillardan beri ishlatila boshlandi. Bu tor ud cholg’usining tembri, ya’ni tovushining yanada boyitdi.
Udning tuzilishi
Ud asbobi kosa, dasta, bosh qismdan tashkil topgan. Kosasi-bir-biriga yopishtirilgan bir necha qovurg’asimon taxtachadan iborat. Ustiga yog’ochdan tayyorlangan qopqoq zich qilib biriktiriladi. Qopqoqda uchta rezonator-ovoz tebranib chiqadigan teshik bo’lib, ustiga torlar tayanadigan xarrakni zich qilib tutashtiriladi.
Dasta-kosaga mahkam biriktirilib, unga parda bog’lanmaydi. U g’ijjak dastasiga o’xshab sof, tekis bo’ladi. Udning bosh qismi, torlarni mahkamlash va tortish uchun mo’ljallangan bo’lib, unga 11 ta yog’och (beshtasi o’ng va oltitasi chap tomonda) o’rnatilgan. Udning bosh qismi bilan dasta tutashgan yerda shayton xarrak joylashgan. U ochiq torlarni tayanchi hisoblanadi. Udning ishchi qismi ana shu yerdan boshlanadi.
Udning sozlanishi
San’atshunos olimlar va musiqa nazariyotchilarning ilmiy risolalariga qaraganda ud sozining birinchi, ikkinchi, uchinchi, to’rtinchi juft torlari oralig’ining sozlanishi sof kvartadir. Faqat eng pastki torlari ya’ni to’rtinchi bilan beshinchi va beshinchi bilan oltinchi torlarining oralig’i katta sekunda intervalida sozlangan.
Oltinchi tor «sol» kichik oktava, beshinchi «lya» kichik oktava, to’rtinchi «si» kichik oktava, uchinchi «mi» birinchi oktava, ikkinchi «lya» birinchi oktava, birinchisi «re» ikkinchi oktava.
Udning umumiy ijrochilikdagi imkoniyati keng bo’lishiga qaramasdan, bizning an’anaviy ijrochilikdagi uslubimizga har bir pardasidan kuy jumlasini boshlaverish to’g’ri kelmasligi, amaliy o’zlashtirishimizda o’z ifodasini topdi. Ana shu imkoniyatlarni va ko’pgina maqom kuylarimizning diapozon jihatidan kengligini inobatga olgan holda, ud soziga biroz o’zgartirish kiritdik. Ud torlarning yuqoridan birinchi, ikkinchi, uchinchi, to’rtinchi juft torlar oralig’idagi sozini saqlagan holda, to’rtinchi bilan beshinchi tor oralig’ini sof kvartaga, beshinchi bilan oltinichi tor oralig’ini esa katta sekundaga moslab sozladik. Misol uchun mi, fa#, si, mi, lya va re. Darslikka kiritgan kuylar ham ana shu o’zgartirilgan sozga mo’ljallangan. Kuylarni notaga olishda sol kaliti (yoki skripka kalitida) yozilishida, yosh mutaxassis sozandalariga bir oz qulaylik yaratilishi mumkin.
Rubob
Rubobning paydo bo’lish tarixi uzoq qadim zamonlarda borib taqaladi. Ma’lumotlarga qaraganda eng dastlabki ruboblar eramizdan oldingi ikki minginchi yillarda dunyoga kelgan deb taxmin qilinadi. Asrlar o’tib rubob cholg’usi shakllanib bizgacha yetib keldi. Rubob cholg’usidan uyg’ur, o’zbek, tojik va boshqa xalqlar ham keng foydalanadilar. Qashqar rubobi tut, chinor, o’rik va boshqa qattiq yog’ochlardan ishlanib, kuchli jozibali, serohang, jarangdor tovushga ega.
Qadimgi œyma ruboblarning pardalari ichakdan eshilib uning dastasiga bog’lanar edi. Shu ruboblarning tovushqatori diatonik joylashgan bo’lib, maqomlar va mumtoz kuylarimiz ijro etilardi. Endilikda esa, 1936 yildan boshlab, barcha o’zbek musiqa cholg’ularimiz qatori rubob ham takomillashtirilib, xromatik tovushqatorga ega bo’ldi. Bu esa butun dunyo xalqlari musiqa asarlarini, shuningdek G’arbiy Ovropa klassik asarlarini ham ijro etish imkoniyatini berdi.
O’z rubobi bilan xalq hurmatiga sazovor bo’lgan marhum sozandalarimizdan: Muhammadjon Mirzayev, Ergash Shukrullayev, Abbos Bahromov, Nusrat Inoqovlardir. Ular ijro etgan kuylardan bahramand bo’lib turish shu sinfda tahsil ko’rayotgan har bir bo’lg’usi rubobchining eng asosiy burchi hisoblanadi. Hozirgi kunda ijro etib kelayotgan rubobchilar: Qobil Usmonov, Tohir Rajabov, Rahmatjon Tursunov, Husan Nabiyev, Anvar Inoqov, Rifatilla Qosimov, Rustam Karimov, Ari Boboxonov, Olimboy Rahmonov, Ravshan Hamroqulovlardir.