Mavzu: Xelat kompleks birikmalarning farmatsevtik tahlilda qo’llanishi

Mavzu: Xelat kompleks birikmalarning farmatsevtik tahlilda qo’llanishi

201A-guruh talabasi

Mamajonov Avazbek.

Reja:

• Xelat birikmalar haqida
• Xelat birikmalarning farmatsevtik tahlilda qo’llanishi

Markaziy ionni tutib turuvchi bidentat ligand vositasida hosil bo’lgan barqaror komplekslar xelat komplekslar deyiladi

Kompleks birikmalarning koordinatsion nazariyasiga shvetsariyalik kimyogar Alfred Verner (1866-1919) asos solgan bo’lib, mazkur yo’nalishdagi ishlari uchun 1913-yilda unga Nobel mukofoti berilgan. “Kompleks birikma” iborasini nemis kimyogari V.Ostvald (1853-1932) birinchi bor qo’llagan

Metall ionlarining polidentat bilan o'zaro ta'siri natijasida (ya'ni, bir nechta donor markazlarga ega) ligandlar, xelat birikmalari (lat. Chela - panjadan), shuningdek, ichki yoki tsiklik murakkab birikmalar - tirnoq shaklidagi murakkab birikmalar hosil bo'ladi. Xelatlar tarkibida markaziy ion (zarracha) - murakkablashtiruvchi vosita va uning atrofida muvofiqlashtirilgan ligandlar mavjud. Xelatning ichki sohasi murakkablashtiruvchi vositani o'z ichiga olgan tsiklik guruhlardan iborat.

Xelat birikmalar haqida

Ba'zida xelat va intrakompleks birikmalar haqida tushunchalar o'zaro almashiladi. Ikkinchi ta'rif murakkab birikma tarkibidagi ligand protonini almashtirganda qo'llaniladi.

Xelatlar kimyoda turli xil elementlarni ajratish, konsentratsiya qilish va analitik aniqlash uchun ishlatiladi

XKB ning bir turi bơlgan kompleksonlar miqdoriy tahlilda keng qơllanadi. Kompleksonlar – kơp asosli aminokarbon kislotalar va ularning tuzlari bơlib, anionlari kơp dentatli, xelat birikma hosil qiluvchi, ligand sifatida qator metall kationlari bilan barqaror komplekslar – kompleksonatlar hosil qiladi

Komplekson II tilendiamintetrasirka kislota (DTSK)

(HOOCCH2)2N-CH2-CH2-N(CH2COOH)2

6 dentatli ligand

Komplekson III DTSK ning di natriyli tuzi (trilon B). Na2[H2Tr]*2H2O

Metallar organik ligandlar bilan xelat birikmalar ( yoki IKB) hosil qilishi uchun ularning molekulalari tarkibida funksional faol guruhlar (FFG) bơlishi kerak. Ularga: OH, S=O, -N=N-, C=S, O= va x.k. Organik ligandlar tarkibida FFG dan tashqari analitik faol guruhlar (AFG) ham ishtirok tadi. Ular FFG ning analitik samarasini kuchaytiradi. Ularga: -COOH, CI-, Br-, =SO3, -OCH3 va x.k. kiradi

Kompleks birikmalarni farmatsevtik tahlilda qơllanishi. 1. aniqlanuvchi ionni ochishda; 2. chơkmani eritish maqsadida; 3. kation guruhlarini ajratish maqsadida; 4. ionlarni niqoblashda;

5. dori preparatlarini chinligini aniqlashda

Farmatsevtik tahlilda dori vositalari tarkibidagi ionlarni aniqlash uchun kompleks birikmalardan ham foydalaniladi.

Masalan: Mis (II) glitsinati mis (II) ni alfa-aminosirka kislota (glitsin) anioni bilan hosil qilgan IKB bo’lsa, rux oksixinolinati ruxning 8-oksixinolin qoldig’I bilan hosil qilgan suvda oz eruvchan kompleks birikma bo’lib, rux kationini ochishda ishlatiladi

Magniy oksixinolinatni to’q yashil rangli cho’kma holida cho’kishi magniy kationini ochishda ishlatiladi.

Bu yerda nikel (II) kompleksida ichki molekular vodorod bog’lar tasvirlangan. Bu neytral kompleks (nikeldimetilglioksim) suvda oz eruvchan qizil rangli birikma nikel (II) ni aniqlashda qo’llaniladi.

Bu kompleks birikma lola rangli va suvda deyarli erimasligi, zaharsizligi sababli ayollar lab ziynati tayyorlashda ham ishlatiladi.

Kobalt (III) etilendiaminli kompleksda ikkita besh a’zoli metallik halqa bilan bir qatorda hosil bo’ladi. Ikkita monodentatli tiosianat guruhlari mavjud. Bu kompleks kumush (I), vismut (III) larni [CoEn2(NCS)2], [Ag(NCS)2] va [CoEn2(NCS)2][BiJ4] holida aniqlashda qo’llaniladi.

Amaliy jihatdan o’ta ahamiyatli bo’lgan metallarni Shiff asoslari bilan birikmalari, kompleksonatlar, metallarning ftalosianinlari, porfirinlar, xlorofill, gemoglabin, B12- vitamin, insulin, ferritin va boshqa ko’p moddalar xelat kompleks birikmalarga mansub.