Metodikasi kafedrasi mavzu: abu rayhon beruniyning ilmiy

Sana	26.07.2020
Hajmi	459.22 Kb.
	#124867

Bog'liq
abu rayhon beruniyning ilmiy- marifiy qarashlari

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI QISHLOQ VA SUV

XO`JALIGI VAZIRLIGI

SAMARQAND QISHLOQ XO`JALIK INSTITUTI

PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA VA O`QITISH

METODIKASI KAFEDRASI

MAVZU: ABU RAYHON BERUNIYNING ILMIY-

MA`RIFIY QARASHLARI

Bajaruvchi:

Kasb ta’limi (Agronomiya) yo’nalishi

210 guruh talabasi Oripova G

Ilmiy rahbar: Sirliboyeva B

SAMARQAND 2014

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

MUNDARIJA

Kirish…………………………………………………...….…………………….…………..3

І BOB. Beruniyning ilmiy izlanish davri……………………………………………..…...6

1.1

Abu Rayhon Beruniyning ma`rifiy qarashlari…………………...…….…………..….6

1.2

Beruniyning ijtimoiy-falsafiy qarashlari………………………...……………..……11

ІІ BOB. Beruniy inson kamoloti tarbiyasi masalasida……………..…..……….….…..13

2.1 Beruniy odob-axloq haqida……………………………………………………………13

2.2 Beruniyning didaktik g`oyalari………………………………………….……………..15

2.3 Fan va texnikadagi yutuqlari…………………………………………………………. 22

Xulosa……………………………………………………………………………..………24

Foydalanilgan adabiyotlar……………………....................................................................25

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

KIRISH

Mavzuning dolzarligi.

Mustaqillika erishganimizdan keyin xalqimizning o’z yurti,

tili,

madaniyati,qadriyatlari

tarixini

bilishga,

o’zligini

anglashga

qiziqishi

ortibbormoqda. Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini nasl-nasabi, o’zi tug’ilib voyaga

yetgan qishloq, shahar, xullaski, vatanining tarixini bilishni istaydi.

O’zbekiston

Respublikasi

Prizdenti

I.A.Karimov

o’zining

«Yuksak

manaviyat-yengilmas kuch» asarida «O’z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unitgan

millatning kelajagi yo’q»-deb alohida takidlagan edi.

Mustaqillik sharofati bilan milliy tariximiz, qadriyatimiz, urf-odatlarimiz qaytadan

tiklanmoqda. Ularni milliy mafkura nuqtai-nazaridan o’rganishga etibor qaratilmoqda.

«Talim to’g’risida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» va boshqa meyoriy

hujjatlarda talim-tarbiya tizimini yuqori pog’onaga ko’tarish yo’llari belgilab berilgan. Ayni

paytda ana shu vazifalarni bajarish uchun muayan ishlar amalga oshirilmoqda

Hozirgi O’zbekiston deb ataluvchi hudud, ya’ni bizning vatanimiz nafaqat sharq,

balki umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo’lganini butun jahon tan olmoqda. Bu

qadimiy va tabarruk tuproqdan buyuk allomalar fozilu- fuzalolar, olimu- ulamolar,

siyosatchilar, sarkardalar yetishib chiqqan.

Ana shunday allomalardan biri buyuk vatandoshimiz Abu Rayhon Beruniydir.

Beruniyni yer yuzidagi barcha mamlakatlar aholisi buyuk ensiklopedist olim sifatida yaxshi

bilishadi. U qomusiy olim sifatida tarix, falsafa, astronomiya, geografiya, tibbiyot,

matematika, astrologiya, fizika, adabiyot kabi fanlarni mukammal o’rgandi va ilmiy

izlanishlar olib bordi. Bundan ming yillar avval yaratilgan ushbu fan sohalariga oid asarlar

hali-hanuz o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q.

Mavzuning maqsadi.

Beruniyning falsafiy qarashlari hozirgi zamon fani uchun

ham katta qiziqish uyg’otadi. Chunki Beruniy o’z davrining tajribaviy bilimlarini puxta

egallagan olim edi. Ana shu yo’sinda har xil fanlarning haqiqatlarini tasdiqlash va

tеkshirishda tajribaga murojaat qilish, tajriba kurtaklarini barpo etish, Beruniyning olim va

mashhur tabiatshunos sifatidagi asosiy xususiyatlaridan biri bo’lib, uning tabiiy-ilmiy va

falsafiy qarashlarining muayyan tomonlarini aniqlovchi muhim omillardan hisoblanadi.

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

Ana shu nuqtai nazardan Beruniyning merosini tadqiq qiluvchi ko’pgina olimlarning

e'tiroficha, u o’z davrining ajoyib qomusiy olimi bo’lgan.

Bizning o`z oldimizga qo`ygan maqsadimiz esa, bunday ulug` zotlarning hayot yo`li

va qoldirgan merosini to`liq tasvirlash emas, balki ularning eng buyuk namoyondalari

timsolida ma`rifat, ilmu-fan, madaniyat, din kabi sohalarning barchasini o`zida

uyg`unlashtirgan xalqimizning ma`naviy olami naqadar boy va rang – barang ekanini

isbotlab berishdan iboratdir.

Mavzuning vazifalari. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun oldimizga quyidagi

vazifalarni quydik.

1. Beruniyning ilmiy izlanish davrini o`rganish.

2. Abu Rayhon Beruniyning ma`rifiy qarashlarini ilmiy tadbiq etish

3. Beruniyning ijtimoiy-falsafiy qarashlarini ta`lim jarayonida qo`llash

4. Beruniy inson kamoloti tarbiyasi masalasida aytilgan o`gitlarini yoshlar qalbiga

singdirish

5. Beruniy odob-axloq haqida yozgan kitob va qo`llanmalaridan unumli foydalanish

6. Beruniyning didaktik g`oyalaridan ta`lim jarayonida foydalanish

7. Fan va texnikadagi yutuqlarini ilmiy asoslangan holda ta`limga tadbiq etish.

Tadqiqotning metodologik asosi: O’zbekiston Respublikasi uzluksiz ta’lim

tizimining mazmunini belgilab beruvchi me’yoriy hujjatlar, xususan, O’zbekiston

Respublikasining «Ta’lim to’g’risida» gi qonuni «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»,

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Oliy va O’rta maxsus xalq ta’limi

vazirliklari tomonidan qabul qilingan qarorlar, me’yoriy hujjatlar; pedagogika, psixologiya

va metodika bo’yicha ta’limni innovasion texnologiya asosida tashkil etishga oid xorijiy

tajribalar, nazariyalar va konsepsiyalar, shuningdek, respublikamiz olimlarining qarashlari;

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov tomonidan ta’lim sohasida ilgari

surilgan g’oyalardan iborat.

Kurs ishining hajmi: Kurs ishi kirish, 2 bob, 5 paragrif, xulosa va adabiyotlar

ro’yxatidan iborat.

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

І BOB. ABU RAYHON BERUNIYNING ILMIY IZLANISH DAVRI

1.1

Abu Rayhon Beruniyning m`rifiy qarashlari

O`rta asrning buyuk qomusiy olimi, beqiyos aql-zakovat sohibi Beruniy fanlarning va

ijtimoiy hayotning juda ko`p jiddiy muammolarini to`g`ri hal qilib, shular asosida ko`plab

ilmiy asarlar yaratgan ulkan donishmanddir. U falsafa, ijtimoiyot, tarix va boshqa

fanlarning rivojlanishiga katta hissa qo`shgan.

Abu Rayhon ibn Ahmad Beruniy 973-yilda O`rta Osiyoning yirik madaniyat markazi ―

Xorazmning Kot (hozirgi Beruniy shahri) atrofida tug`ildi. U o`z yurtida tahsil ko`rgan. Bir

necha tillarni va falsafa, falakiyot ilmi, matematika fanlarini mukammal o`rgangan,

botanika, mineralogiya va boshqa tabiiy fanlarga ham qiziqqan. Beruniy Markaziy osiyolik

buyuk matematik va falakiyotshunos olim Abu Nasr Ibn Iroqni ustoz deb bilgan. U yoshlik

chog`idanoq fanda, ayniqsa, falakiyot ilmida katta muvaffaqiyatlarga erishgan. Masalan, 16

yoshida mustaqil holda falakiyotshunoslikka oid kuzatishlar olib brogan va ma`lum natijaga

erishgan. 21 yoshida esa o`zi yasagan asbob yordamida ekliztikaning ekvatorga og`ish

burchagini aniqlagan. Beruniy Xorazm tili bilan birga, arab, sug’d, fors, suryoniy, yunon

ibroniy tillarini, hatto qadimgi hind tili sanskritni ham o’rgangan. U yunon klassik

ilmi, astronomiya, falsafa, geografiya, botanika, matematika, geologiya, tarix,

etnografiya, filologiyadan ham chuqur bilim oladi.

Beruniy yirik olim Abu Nasr ibn Iroqdan Evklid geometriyasi, Ptolemeyning

astronomik ta`limotlaridan dars olgan.

Bundan tashqari, o’zidan oldin o’tgan Muhammad Xorazmiy, geografiya olimi Abul

Abbos, Ahmad Farg’oniy, Marvaziy, Javhariy, Abu Nasr Forobiy, Abul Vafo Juzjoniy,

seyistonlik Abu Said as-Sijiy, Abu Muhammad Hamid Xo’jandiy va boshqalarning

asarlarini mustaqil o’rganadi.

995-yilgacha Beruniy astronomiya, geografiya, geodeziyaning amaliy masalalarini hal

etish bilan birga, Sharqda birinchi bo`lib globus yasadi va astronomiyaga oid bir necha

kitob yozdi («Kartografiya», «Globus yasash kitobi», «Yerdagi joylarning uzunlama va

kenglamalarini aniqlash haqida maqola» va boshqalar).

Beruniy hali yosh olim bo’lishiga qaramay, Kotda 994-995-yillari astronomik asboblar

ixtiro qilib kuzatishlar o’tkazgan.

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

Abu Rayhon Beruniy

(973-1048)

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

O’sha davrda Kaspiy bo’yi viloyatlarida Qobus ibn Vushmagir yosh olimga

xayrixohlik ko’rsatadi. «Shamsal-maoliy» («Oliy martabalar quyoshi») laqabi bilan

mashhur bo`lgan bu podshohga bag’ishlab Beruniy «Qadimgi xalqlardan qolgan

yodgorliklar» asarini yozadi va unga taqdim etadi. Bu asar Beruniy nomini Yaqin va O’rta

Sharqqa mashhur qildi.

Beruniy bu yerda «Xorazmning mashhur kishilari», «Turar joylar orasidagi

masofani tekshirish uchun joylarning oxirgi chegaralarini aniqlash» asarini yaratdi. Bu

asarda geografiya va astronomiya fanlari bilan bir qatorda paleontologik kuzatishlar

natijalari ham bayon qilingan.

995-yilda Kot shahri Gurgonj amiri Ma`mun І tomonidan bosib olindi. Xorazmda

hukmronlik qilayotgan afrig`iylar sulolasi qulatilib, shahar vayron qilindi. Bunday sharoit

Beruniyni vatanini tashlab ketishga majbur etgan. U panoh qidirib avval Rayga (hozirgi

Tehron tarkibida), so`ngra Jurdonga boradi. Jurdon hokimi Qobus ibn Vushmagir Beruniyni

olim sifatida g`oyat qadrlagan. Bir rivoyatga ko`ra, u Beruniyni katta mansabga taklif

qilganida Beruniy bu mansab o`zini ilm-fandan chetlab qo`yishini aytib, taklifni qabul

qilmagan.

1004-yili Beruniy Ma'mun II ibn Ma'mun tomonidan Xorazmga chaqirib olinadi va

uning yaqin maslahatchisi etib taynlanadi.

Ma'mun davrida Urganchda «Majlisi ulamo» - «Ma'mun akademiyasi» nomli ilmiy

markaz tashkil etiladi va u yerda musulmon Sharqining yirik olimlari faoliyat ko’rsatadilar.

Beruniy bir necha yil kamyob metallar va qimmatbaho toshlar ustida tajribalar olib

boradi va keyinchalik ana shu tadqiqotlari asosida «Mineralogiya» asarini yaratadi.

1017-1018-yillari yana taxt va hokimiyat uchun kurash boshlanib, Movarounnahrda

Qoraxoniylar davlati barpo etiladi. Xurosonda Mahmud G’aznaviy (998-1030) hukmronligi

o’rnatilib, qoraxoniylar bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq Xorazm Mahmud G’aznaviy

davlatiga tobe bo’ladi.

Ma'mun akademiyasidagi ko’plab olimlar qatori Beruniy ham G’aznaga olib ketiladi

va u yerda ijodini davom ettiradi.

Jurjonda Beruniy o`zining mashhur “Al-osorul boqiya an il qurun ul holiya” nomli

(“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorlik”) asarini yozadi. Unda yunonlar, forslar, arablar,

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

so`g`diylar, xorazmliklar va boshqa xalqlarning taqvim tizimi mufassal bayon qilingan.

Shuningdek falakiyot va matematikaga oid masalalarga ham katta e`tibor berilgan. O`rta

Osiyoning tarixi va madaniyati haqida qiziqarli ma`lumotlar keltirilgan.

1004-yilda Beruniy o`z vataniga qaytib, Urganchda ilm-fanga homiylik qilayotgan

Xorazmshoh Ma`mun ІІ (1009―1017) atrofida mashhur olimlar, jumladan, Sino,

Beruniyning ustozi Abu Nasr ibn Iroq, tabib Abu Sahl Masixiylar safiga qo`shiladi. Ular

fanning turli sohalarida ish olib boradilar. Beruniy ana shu ilmiy doirada muhim rol

o`ynagan. 1017-yilda Xorazm Ibn Mahmud G`aznaviy tomonidan bosib olindi. U qurol

kuchi bilan yirik saltanat barpo qiladi, o`z poytaxti G`aznaga Xorazmshoh saroyidagi

olimlar bilan birga Beruniyni ham olib ketadi.

To`xtovsiz urushlar natijasida Mahmud G`aznaviy Shimoliy Hindistonni bosib olib,

uning aholisini qirg`in qildi. Beruniy bu harbiy yurishlarda sultonga hamrohlik qilishga

majbur bo`ldi. Buyuk olim o`n uch yil davomida Hindistonda bo`lib, uning tarixi,

madaniyati va fanini o`rgandi. U qadimiy hind tili ― sanskritni o`zlashtirib, shu tilga bir

necha qadimgi yunon mumtoz asarlarini, shu jumladan, Evklidning “Negizlar”i va

Ptolomeyning “Almagesta”, o`zining astrolyabiy haqidagi risolasini tarjima qilgan.

Beruniy hindlarning hayotini sinchkovlik bilan kuzatdi va ularning adabiyotini, madaniy

boyligini mukammal o`rganib, “Hindiston” asarini yaratdi. Unda shu mamlakatning

falsafasi, tarixi, geografiyasi, aholisining etnik tarkibi, urf-odati, e`tiqodlari haqida boy

ma`lumotlar to`plangan. “Hindiston” butun o`rta asr fanidagi mislsiz asardir. Shu asar

orqali Beruniy ko`z oldimizda faqat tarixchi, geograf, falakiyotshunos, lingvist va faylasuf

olim sifatidagina emas, buyuk insonparvar pedagog irqiy va diniy xurofotlarga qarshi

kurashgan ma`rifatparvar sifatida ham gavdalanadi.

Beruniyning

yana

bir

muhim

asari

«Munajjimlik

san'atidan

boshlang’ich

tushunchalar»dir. Bu asarda ham u bir qancha fanlar yuzasidan dastlabki tushunchalar,

ma`lumotlar bergan.

Mahmud G’aznaviyning Hindistonga yurishlarining birida Beruniy ham hamroh

bo’lib boradi. U sanskritni bilganligi uchun hind xalqi madaniyati, adabiyoti va san'ati

bilan yaqindan tanishish imkoniyatiga ega bo’ladi va bu mehnatlari natijasida 1030-yili

o’zining Sharq va G’arbda keng e'tirof qilingan mashhur «Hindiston» asarini yaratadi.

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

Kitobning to’liq nomi «Hindlarning aqlga sig’adigan va sig’maydigan talimotlarini

aniqlash kitobi» bo’lib, aytishga qulay bo’lishligi uchun qisqacha «Hindistonga oid

tadqiqlar» yoki «Hindiston» deb yuritiladi.

Akademik V.R.Rozen asarni «Sharq va G’arbning qadimgi va o’rta asrdagi butun

ilmiy adabiyoti orasida bunga teng keladigan asar yo'q», -deb baholaydi. Hindiston olimi

Hamid Rizo esa, olim haqida gapirib, «Hind madaniyatining chigal muammolarini biron-bir

o’rta asr yoki hozirgi zamon muallifi Abu Rayhon Beruniydek muvaffaqiyatli ravishda

tushunib yetmagan. Uning«Hindiston» asari qadimgi Hind madaniyati va fanining klassik

namunasi bo’lib qoladi», deydi. Asarda Beruniyning Hindiston haqidagi barcha qarashlari

o’z ifodasini topgan.

1030-yili Mahmud G’aznaviy vafot etadi. Uning kichik o’g’li Muhammad voris

sifatida taxtga o’tirgan bo’lsada, ko’p o’tmay Mahmudning katta o’g’li Mas'ud (1030-

1041) ukasini taxtdan ag’darib, o’zi hokimiyatni qo’lga oladi. Bilimdon va zukko, ilm ahlini

qadrlovchi Mas'ud Beruniyni o’z himoyasiga olib, uning ijod qilishiga sharoit yaratib beradi.

Beruniy astronomiyaga oid «al-Qonun al-Mas'udiy» («Mas'ud qonuni») nomli yirik asarini

shox Mas'udga bag’ishlaydi. Olimlar bu asarni matematika va astronomiyaga oid

ungacha yozilgan barcha asarlardan yuqori qo’yadilar. Arab olimlaridan Yoqutning

yozishicha: «Mas'ud qonuni» kitobi matematika va astronomiya bo’yicha ungacha yozilgan

hamma kitoblar izini o’chirib yuborgan».

Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yo’llari, usullari haqidagi fikrlari hozirgi davr

uchun ham dolzarbdir. O’quvchiga bilim berishda:

- o’quvchini zeriktirmaslik;

- bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni o’rgatavermaslik;

- uzviylik, izchillik;

- tahlil qilish va taqqoslash;

- ma`lumdan noma'lumga, yaqindan uzoqqa, soddadan qiyinga qarab borish;

- takrorlash;

- yangi mavzularni qiziqarli, asosan, ko’rgazmali bayon etishga e'tibor berish kerakligi

o’qtiriladi.

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

Beruniy fan sohasidagi yodgorliklarni, ilmiy bilimlarga oid qoldirilgan barcha

boyliklarni qunt bilan o’rganishga da'vat etadi.

Abu Rayhon Beruniy 1048-yil vafot etdi. U o`zidan keyingi avlodlarga g`oyat boy

ilmiy meros qoldirdi. O`rta asr arab tarixchisi va geografi Yoqut Hamaviyning (XIII asr)

yozishicha, Beruniy falakiyotshunoslik, mantiq, falsafa va boshqa fanlar bo`yicha yozgan

asarlari nomlarining o`zi oltmish sahifani tashkil qilgan. Uning turli hajmdagi 150 ta

asarlari hozirgi kunda aniqlangan, lekin shulardan 30 tasigina bizgacha yetib kelgan. Ulug`

olimning turli fanlarga doir asarlari orasida uning ijtimoiy ta`limotlari, dunyoqarashi

ifodalangan asarlari alohida o`rin tutadi. Masalan, “Kitob fi axborotil mubayyizot

vilqaromita” (“Oq kiyimliklar va karomatiylar xabarlari haqida kitob”), “Kitobul maqolot

val-arz vad-diyonot” (“Maqolalar, e`tiqodlar va dinlar haqida kitob”), “Geodeziya”,

“Mineralogiya” asarlari ana shular jumlasidandir.

1.2

Beruniyning ijtimoiy-falsafiy qarashlari

Beruniyning ijtimoiy-falsafiy qarashlari muayyan diniy cheklanishlariga qaramay,

o`sha paytdagi hukmron islom aqidalaridan birmuncha yuqori turardi.U fanning qaysi

sohasiga murojaat etsa, uning mustaqil mavjudligini tushunishdan kelib chiqdi. Olim

“Minerologiya” nomli asarida inson yer yuzidagi barcha mavjudotlarga qaraganda

mas`uliyatliroq vazifalarni bajarishi kerakligini quyidagicha ifodalaydi: “Inson tabiatning

eng oliy zoti kamolotidir, inson zoti barcha hayvonlardan yuqori turadi… Insonga katta

sharaf ko`rsatilgan ― unga aql-zakovat va kuch armug`on etilgan. Shu sababdan, insonning

ma`naviy qiyofasi uning oldiga qo`yilgan vazifalarga mos bo`lishi uchun u yuksak axloqli,

bilimli, ma`rifatli bo`lmog`i darkor”.

Beruniyning ijtimoiy-falsafiy qarashida odam tanasidagi a`zolarning bir-biriga

zidligi, ularda bir-biridan farq qiluvchi turli-tuman xatti-harakat va fe`l-atrof mavjudligi

asoslangan. “Odam, ― deydi Beruniy, ― tabiati jihatidan bir-biriga zid a`zolar

qo`shilmasidan tarkib topgan murakkab tanaga ega va shuning uchun uning holati o`z fe`l-

atvofiga ko`ra xilma-xil bo`ladi. Beruniyning fikricha, odamlarning qiyofasi bir-biriga

o`xshasada, ular ayni chog`da bir-biridan farq qiladi. Bu farq ularning mijozi, fe`l-atvori va

tabiiy xususiyatlarida namoyon bo`ladi”.

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

Beruniy irqiy tafovutlaridan qat’iy nazar, odamlar o`rtasidagi do`stlik va

hamkorlikning kuchi insoniyat baxt-saodatining poydevori deb hisoblanadi. U jamoatchilik,

axloq-odob, go`zallik qoidalariga rioya qilish har bir odamning burchi ekanini ta`kidladi.

Beruniy o`z asarlarida ta`limning ko`rgazmaliligi, izchil, maqsadga muvofiq bo`lishi

kerakligini, shaxsning barkamolligi, kishilar o`rtasidagi ijobiy axloqiy munosabatlar va

olijanoblik kabi yuksak fazilatlarning mohiyatini asoslab bergan.

Beruniy o`z dunyoqarashida Xudoga ishonish har bir musulmonning vazifasi deb

tushungan va oliyjanob insonning burchi islom qonun-qoidalariga rioya etishdangina iborat

emas, balki yaxshilik qilishdan ham iboratligini uqtirgan. “Yaxshilik qilish, ― degan edi

Beruniy, ― umuman hammaga va xususan o`z qarindoshlariga zaiflik chog`ida ― yaxshi

istak bilan, iloji bo`lganda esa amaliy ish bilan yaxshilik tilashdir”.

Beruniyning ijtimoiy-falsafiy qarashlarida kishilarga beg`araz xizmat qilib, yordam

ko`rsatish, odamlar o`rtasida kelishmovchiliklarni vujudga keltiradigan pul va molu dunyo

nafsini tiyish haqidagi g`oyalar alohida o`rin olgan.

Beruniy ilm-fanning muxlisi va buyuk homiysi sifatida mamlakatning obodonchiligi

ilm-fanning gullashiga bog`liq, odamlarning baxti esa uning ma`rifatida deb bilgan.

Ma`rifat dushmanlariga, yomon urf-odatlarga, adolatsizlikka qarshi bo`lgan.

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

II BOB. ABU RAYHON BERUNIY INSON KAMOLOTI TARBIYASI

MASALASIDA

2.1 Beruniy odob-axloq haqida

Inson kamoloti tarbiyasi masalasi o`tmishdagi faylasuf-mutafakkirlar ijodida ma`lum

darajada ifodalangan bo`lsa-da Beruniy uni yanada rivojlantirgan va to`g`ri asoslagan.

Beruniy bilim olishni axloqiy tarbiya bilan bog’laydi. Zero, insonda komillikning muhim

mezoni yuksak axloqlilikdir.

Beruniyning inson kamolotida axloqiy tarbiyaning muhim o’rnini ta'kidlashini uning

yuqorida qayd etilgan «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston»,

«Mineralogiya», «Kitob as-Saydana», «al-Qonuni al-Mas'udiy», «Giodeziya» va boshqa

asarlarida ko’ramiz.

Beruniy fikricha, axloqlilik insonning eng asosiy sifati bo’lishi kerak. Bu xislat birdaniga

tarkib topmaydi. U kishilarning o’zaro muloqoti, ijtimoiy muhit - jamiyat taraqqiyoti

jarayonida tarkib topadi.

Beruniy axloqiy tarbiyaga musulmon dini talablaridan kelib chiqqan holda ta'rif beradi.

Axloqiylik yaxshilik bilan yomonlik o’rtasidagi kurash natijasida namoyon bo`ladi va tarkib

topadi, deydi u. Yaxshilik va yomonlik insonning xulq-atvorini belgilaydigan mezondir.

Insonning axloqiy kamolga yetishi muammosi ta`lim-tarbiyada markaziy masala

bo’lib kelgan.

Abu Rayhon Beruniy ezgu tilakka yetishga to’sqinlik qiluvchi ziqnalik, yolg’onchilik,

munofiqlik, manmanlik, takabburlik kabi nuqsonlarni qoralaydi, boylikka ruju qo`yish va

ta'magirlik, g’azab va johillik inson uchun eng ashaddiy dushman deb qaraydi. Mutafakkir

jamiyatda adolat o’rnatish, uni yovuzliklardan xalos etish uchun dono, adolatli hukmdor

bo’lishi kerak, deydi.

Beruniy insonning kamolotga erishuvi tajribaga tayanuvchi aql-idrokka amal qilishdan

boshlanishini, inson tashqi dunyoni bilishga qobilligini, shu asosda bilim olishni, haqiqatni

izlashini, haqiqat esa uning to`gri his tuyg`ularini taqozo etishini va shularning hammasi

inson shaxsi kamol topishining bosh yo`li ekanini bayon qilgan. Shuningdek, inson katta

nuqsonlardan doimo yiroq bo`lishi zarurligini, bunday nuqsonlar bilimsizlik, yolg`onchilik,

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

molu dunyoga hirs qo`yish, munofiqlik, xushomadgo`ylik, nafsni tiymaslikdan iboratligini

uqtirgan.

Olim inson axloqini shakllantiruvchi vosita mehnat, deb hisoblaydi. Uning fikricha, aql-

idrok va mehnatning jamlanishigina kishilarning to`g`ri hayoti va pok axloqini belgilab

beradi. U o`zining “Metereologiya”, “Feruza”, “100 hikmat”, “Ayol makri” va bir qator

yozgan hikmatlar, naqllar va she`rlarida axloqiy tarbiyaning bosh mezoni mehnat tarbiyasi

ekanini asoslab berdi.

Mehnat inson qalbida muruvvat hissini uyg`otadi. Beruniyning muruvvat haqidagi

g`oyasida xayrixoh bo`lishlik, halol, haqgo`y va boylik orttirishga intilmaydigan o`z

mehnati hamda o`zgalarning mehnatini hurmatlaydigan sifatlarni nazarda tutgan edi.

Beruniy bolalarni axloqiy barkamolligi va yomon fazilatlardan saqlashda quyidagi tarbiya

usullarini olg`a surgan edi:

O`rnak olish. Donishmand va olimlar xulqlaridan o`rnak olish yaxshi xulqni

rivojlantiradi, yomon odatlarni yo`q qiladi. U ko`proq ota-onalarni farzandlariga o`rnak

bo`lishga chorlaydi.

Pand va nasihat. Beruniy pand-nasihat orqali bolalardagi ayrim nuqsonlarni

anglatish zarur, deb hisobladi va u quyidagi fikrlarni bayon qildi: “Odamlar o`rgangan,

odatlangan va ko`pchilikka ma`qul bo`lgan narsaga qarshilik ko`rsatmasdan o`rganish

kerak”. Yaxshi xulqlar yaxshilik alomatidir, yomon xulqlardan bolalarni saqlamoq lozim.

Ayniqsa, maqtanish, buzuq niyatlilik, chaqimchilik, besabrlik, nafs balosi, yolg`onchilik va

boshqalar.

Beruniy yolg`on doim rostdan yengiladi, degan edi. Shuning uchun rostgo`ylik

fazilatini hamma o`ziga mujassam qilishni orzu qilgan. Lekin u o`zini naqllaridan birida

shunday yozgan edi: yolg`onchilikkka shu qadar o`rganganlar borki, ulardan nogahon: ―

Rost gapirib qo`yishdan qo`rqmasam yo`q der edim, ― degan javob eshitasiz. Bunday

kishilar adolatdan chetga chiqib, o`zlarini xafvga tashlagan bo`ladilar. Rostgo`ylik

barkamol insonning yuksak fazilatidir.

2.2 Beruniyning didaktik g`oyalari

Nihoyatda keng bilimli va o`tkir mushohadali, ilmning turli sohalarini mukammal

egallagan Beruniy yosh avlodni o`qitish va tarbiyalash masalalariga ham jiddiy e`tibor

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

bergan. U pedagogika bo`yicha maxsus asar yozmagan bo`lsa-da, falsafa, psixologiya,

ijtimoiy masalalarni tahlil qilishda ta`lim-tarbiya, ilm-ma`rifat va odob-axloq haqidagi

fikrlarini asosli ravishda bayon etgan. U eng avval, insonning baxti va fazilati ilmdadir,

degan g`oyani ilgari surgan.

Beruniy ilmlar insonning ehtiyojidan paydo bo`lganini aytib, ularni quyidagicha

ta`riflagan: “Musiqa ― insonga kuchli ta`sir etib, yoqimli kayfiyat bag`ishlaydi; til―

nutqning tarozisi va muomala qurolidir; geodeziya ― harakatsiz yulduz va quyosh orqali

shaharlarning joylashishini mukammal o`rgatadi; geologiya, geografiya va gidrologiya ―

yer haqidagi fanlardir; geometriya ― jismlarning shakllarini; falakiyot ― koinot sirlarini;

minerologiya ― javohir va la`llarni o`rgatadi; dorishunoslik ― tibbiyot ilmlaridan

xabardor qiladi. Beruniy fanlarni ta`riflash bilan birga ularni o`qitishning quyidagi

muammolarini bayon etgan:

Ta`limda o`qituvchini zeriktirmaslik uchun o`rganiladigan fanlarni almashtirib turish

kerak. O`quvchi fandan – fanga o`tib tursa turli bog`larda yurganga o`xshaydi. Birini ko`rib

ulgurmay, boshqasi boshlanadi va u “Har bir narsada o`ziga o`ziga yarasha lazzat bor”

deyilganidek, ularga qiziqadi va o`qishni istaydi. Bir narsaning bayoni bolani charchatadi

va xotirasida hech nimani saqlay olmaydi. Beruniy ilmni quyidagi uch yo`l bilan hosil

bo`lishini alohida uqtirgan:

Har bir ilm va san`atning borib taqaladigan boshlanish joyi bor. Shuni to`g`ri

boshlash zarur.

Ilm boshlanish joyiga yaqinlashgan sari to o`ziga borib yetguncha

soddalashtirib borish.

Ilm o`rganish va sabrni talab etadi. Shoshilish kerak emas.

Beruniy ilm ahlini hurmat qilinsagina, ilmlar yanada rivojlanib ketishini qayta-qayta

uqtirgan edi. O`zi esa juda ko`p olim va podsholarga saboq ham bergan. Beruniyning

tolmas zakovatidan Sulton Mas`ud ham bahra olgan, ya`ni undan falakiyotshunoslik ilmini

o`rgangan. Beruniy tahlilidagi darsliklar g`oyat tushunarli, sodda bo`lib, ilmga cheksiz

muhabbat uyg`otgan.

Beruniy Sulton Mas`udga bolalar uchun kitob yaratishda quyidagilarga e`tibor berish

zarurligini aytgan:

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

Kitob yozgan muallif uni o`qishli qilib yoza bilishi kerak

Bunday kitoblar ko`p bilimlarni jamlagan va mutolaa uchun qulay, yengil

o`qiladigan bo`lishi lozim.

Hozirgi munajjimlarning kitob bitishlarida boshqa usul va iboralarni qo`llash

zarur.

Beruniy “Hindiston” nomli asarida hindlarning urf – odatlari bilan birga, ularning

o`qitish usullari haqida ham qimmatli ma`lumotlarni keltirgan.

Beruniy ilmsiz kishilarning ko`ngli xurofotga moyil bo`lishini, yolg`on xuddi suv

yuzidagi ko`pikdek yo`q bo`lib ketishini ta`kidlab, ana shu fikrlarning to`g`riligini qator

asarlarida turli voqea va hodisalarni bayon qilish orqali isbotlagan.

Beruniyning fikricha, insonlar hayotidagi zarurat va ehtiyojlar ularda ilm olish uchun

talablarni keltirib chiqardi. Shu talablarga ko`ra, ilm har xil tarmoqlarga bo`linadi. Ilm

insonga boylik orttirish uchun emas, balki o`zi qiziqqan va zarur narsalarni bilish uchun

kerak.

Beruniy ilmni keyingi avlodlarga yetkazuvchi vosita til, deb hisoblagan va uning

ahamiyatini asoslab bergan. “Til ― so`zlovchining istagini eshituvchiga yetkazadigan

tarjimondir... Agar insondagi so`zlash quvvati hamma joyga shamol singari yoyilmaganda

va zamonlarga narsalar singari o`tuvchi xat yozish san`atini keltirib chiqarmaganda o`tmish

zamon xabarlarini keyingi avlod qayerdan bilar edi”, deb yozgan.

Beruniy xat yozish tarixini quyidagicha bayon etgan: Islomshunos allomalar dastlabki

paytlarda islom qoidalarini oshlangan terilarga yozganlar. Masalan, haybarli yahudiylar

bilan tuzilgan shartnoma, payg`ambarning Eron podshohi Xisravga yozgan maktublari ham

shunday terilarga yozilgan. Shunga o`xshash, Qur`on va Tavrot ham kiyik terisiga yozilgan

edi. Asl qog`ozni samarqandlik bir asir olingan olim kashf etgan.

Beruniy “Hindiston” asarida kishilarning xatlariga quyidagicha fikrlar bildirgan edi.

Hindlarning xatlari eskirib unutilgan, hech bir kishi bunga ahamiyat bermagan. Nihoyat,

ular savodsiz bo`lib qolganlar. Natijada ular ilmdan uzoqlashganlar. Oqibatda V`yosa ibn

Paroshara ular ishlayotgan ellikta harfni ijod etganlar. Ularga “ akshara” deb nom berganlar.

Asezas va hikmatni abadiy (dunyoda) qoldirish uchun oltita raqam shaklini ko`rsatdi. Bu

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

Bani Isroilning hukmronlik davriga tog`ri kelgan edi. Keyinroq Komush va Lgenon haligi

harflarni yunonlarga olib keldi. Olim Simonides bu harflarga yana 4 harf qo`shdi.

Afinaliklar esa 24 ta harfdan foydalanganlar. Hindlarda (alifbeda) harflarning soni ancha

ko`pdir.

Abu Rayhon Beruniyning fikricha inson hayvondan aql bilan farq qiladi. Lekin

insonning hayvondan tubdan farq qiladigan bu xususiyati qanday bo`lganligini

tushuntirganda Xudoga murojaat qilib, insonni Xudo azaldan shunday yaratgan deydi.

Beruniyning ruhiy va moddiy extiyojlarning roli haqidagi fikri o`sha davr uchun

nixoyatda qimmatli fikr edi. U jamiyat yuzaga kelishida kishilarning moddiy ehtiyojlari

rolini ko`ra oladi.

Beruniyning fikricha, aql, mehnat, erkin tanlash insonning hayotini va ijtimoiy holatini

belgilaydi. Inson o`z ehtiyojlarini mehnat tufayli qondiradi deydi.

Beruniy kundalik turmush masalalariga ham katta e'tibor bergan. Har bir axloqan

barkamol inson o’zining turmush tarzini uyg’un, go’zal eta oladi. Uyg’unlik, go’zallik va

nafosatning asosi sanaladi. Beruniy insoniy xislatlardan muhimi - ozodlik, tarbiyalilik

bo`lsa, insonga eng yaqin narsa uning tabiati, ruhi, deydi. Shuning uchun inson o’z

tabiatiga yoqadigan ishlarni bajarishi zarur, deb ko’rsatadi. Bunda insonning ichki dunyosi

bilan tashqi go’zalligi, turmush tarzidagi go’zallikning uyg’un bo’lishi talab etiladi.

Bunga inson kiyadigan kiyimidan kundalik turmushdagi yurish-turishi, so’zi, qalbi, qilgan

ishi – hammasining go’zal bo’lishi ta'kidlangan.

Har bir shaxsda sharm-hayo, ozodalik, nafis did, iffat, latofat, shirinsuxanlikning

tarkib topishi turmushning go’zal bo`lishiga olib keladi.

Olimning inson turmushiga xos hulq-odob qoidalari haqidagi fikrlari pedagogik jihatdan

muhim ahamiyat kasb etadi. Inson ham ichki, ham tashqi tomondan go’zal bo’lsagina

haqiqiy kamolotga erishishi mumkin. U ozodlikni olijanoblik bilan tenglashtiradi. Inson

doimo bularga rioya etishi zarur, deb ta'kidlaydi. Bunda inson o’zini boshqara olishga

qodir bo’lishi, har bir etuk inson uchun zarur bo’lgan xislatlarni tarkib toptirishda kuch

va irodaga ega bo`lishi zarur, deydi. «Minerologiya» asarida bu fikrni quyidagicha

ifodalaydi: «Inson o’z ehtiroslariga hukmron, ularni o’zgartirishga qodir, o’z jon va tanini

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

tarbiyalar ekan, salbiy jihatlarni maqtagulik narsalarga aylantirishga hamda asta-sekin,

axloq haqidagi kitoblarda ko’rsatilgan usullar bilan illatlarni bartaraf etishga qodirdir»

Beruniy insonni kamolotga yetaklovchi xislatlardan yana biri olijanoblik deb ko’rsatadi.

Olijanoblikning mazmunini yaxshilik tashkil etadi. Bunda olim insonga inson sifatida

muomala qilishni nazarda tutadi.

Eng muhimi, mutafakkir inson kamolotida mehnat va mehnat tarbiyasi haqida

muhim fikrlarni bayon etadi. U har bir hunar egasining mehnatiga qarab turlarga bo’ladi.

Og’ir mehnat sifatida binokor, ko’mir qazuvchi, hunarmand, fan sohiblari mehnatini

keltiradi. Ayniqsa ilm ahli - olimlar mehnatiga alohida e'tibor berish, hayrixoh bo’lishga

chaqiradi, ularni ma'rifat tarqatuvchilar, jamiyat ravnaqiga hissa qo’shuvchilar deb,

biladi: shu bilan birga, og’ir mehnat qiluvchi konchilar, yer ostida gavhar izlovchilar,

dehqonlar haqida gapirib, ularning mehnatini rag’batlantirib turish kerak, deydi. Ayniqsa,

podshohlar bunday mehnat ahliga g’amxo’r bo’lishi kerakligini alohida eslatadi. Chunki

ana shu mehnat ahli ular hukmronligining tayanchi, deb ta'kidlaydi.

Olim bolalarni mehnatga o’rgatish metodlari, yo’llari haqida ham fikr yuritadi. Masalan,

bolalarni eng kichik yoshidan mehnatga o’rgatish kerak, deydi. Mehnat tarbiyasida o’sha davr

tarbiya an'anasiga binoan vorislikka katta ahamiyat beradi. Buni E.To’raqulov va

S.Rahimov «Abu Rayhon Beruniy ruhiyat va ta'lim-tarbiya haqida» nomli risolalarida juda

yaxshi bayon etganlar. Beruniyning «Mineralogiya» asarida faqat qimmatbaho metallar,

toshlar haqida emas, hunarmandchilikka oid, shogird tayyorlash jarayoni, ustalarning hunar

o’rgatish metodlari haqida ham qimmatli fikrlar bayon etilgan. Bunda hozirgi pedagogika

fani tili bilan aytganda, shaxsiy namuna metodidan foydalangani, ish jarayoni bevosita

ham nazariy, ham amaliy jihatdan ustaxonaning o’zida bajarilgani shogirdlarning

malakali usta bo’lib yetishishida katta ahamiyatga ega bo`lgan. Shuning uchun ham

o’sha davrda Xuroson va Movarounnahr metallurgiya, konchilik, to’quvchilik, zeb-ziynat

buyumlari yasash, qog’oz, oyna ishlab chiqarish va boshqa sohalarda dunyo bozorida nom

chiqargan.

Hunarmandchilikning bunday yakka holda o’rgatilishi malakali kasb egalarining yetishib

chiqishiga yordam bergan, halol va vijdonan mehnat qilishga yollaganki, bu insonning

kamolga yetishiga muhim pog’ona bo’lgan. Zero, qadimdan har bir yetuk inson u

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

shohmi, oddiy fuqaromi hunarning bir yoki bir necha turini bilishi zarur sanalgan. Shunga

ko’ra, buyuk shohlar ham, beklar ham, katta mol-mulk egalari bo’lgan boylar ham, oddiy

fuqaro ham o’z farzandini bilimli bo’lish bilan birga, hunarli bo’lishiga ham e'tibor bergan

va bu yozilmagan qonunga barcha birdek amal qilgan. Chunki kishilik jamiyati paydo

bo’lgandan kishilar o’z mehnati, hunari bilan kun kechirishga majbur bo’lgan va bu hayot

taqozosi sifatida qabul qilingan.

Shuning uchun ham Beruniy inson har tomonlama kamolga etishi uchun u ilmli

bo’lishi bilan birga, mehnatsevar va hunar egasi bo’lishi ham kerak, deydi.

Beruniy inson kamolotida uch narsa muhimligini ta'kidlaydi. Bu hozirgi davr

pedagogikasi ham e'tirof qiluvchi irsiyat, muhit, tarbiyadir.

Muayyan bir davrda olimlar inson kamolotiga irsiyat, muhitning ta'sirini inkor

etib, faqat tarbiyani tan oldilar. Lekin Beruniy o’z zamondoshlari - buyuk

mutafakkirlar Forobiy, ibn Sino kabi inson kamolotida har uchalasini ham muhim deb

hisoblaydi. Ya'ni u insonning kamolotga yetishida ilm-u ma'rifat, san'at va amaliyot

asosiy o’rin tutadi, nasl-nasab, ijtimoiy muhit va ijtimoiy turmush qonuniyatlari ham katta

ahamiyatga ega bo’ladi, deydi.

Abu Rayhon Beruniy nazarida, inson kamolga yetishining eng muhim omillari ilm-

ma'rifatli bo`lish va yuksak axloqlilikdir. Beruniy ilmiy bilishga oid, ta'lim metodlari

haqidagi qarashlari bilan ta'lim nazariyasida o’ziga xos maktab yaratdi.

Yoshlarni tarbiyalashda esa axloqiy mehnat tarbiyasi, nafosat tarbiyasi, oila tarbiyasi,

insonning shaxsiy gigiyenasi, xalqlar o’rtasidagi do’stlik, hamkorlik haqidagi tushunchalar

katta ahamiyatga egadir. Olim axloqlilikning belgilari sifatida yaxshilik,

to’g’rilik, adolat, kamtarlik,saxovat, olijanoblik, do’stlik va hamkorlik, mehnat va hunar

egallash, poklik, go’zallikka intilish kabilarni ilgari surgan. Bularning barchasini u

yaratgan asarlaridagi ijtimoiy-falsafiy fikrlarga bog’lab tushuntirgan.

Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, Beruniyning komil insonni shakllantirishga

oid fikrlari faqat o’z zamonasi uchun emas, hozirgi davr ta'lim-tarbiya ishlarini

takomillashtirishda ham katta ahamiyatga ega.

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

Zero, uning o’zi ham haqiqiy komil insonga xos xislatlarga ega ekanligini, hayoti

va ijodiy faoliyati, yozgan asarlari bilan isbotlab, kelajak avlodlarga katta ma'naviy me'ros

qoldirdi.

Beruniy Sharq Renessansi davri qomusiy olimlaridan biri sifatida nom qozondi.

2.3 Fan va texnikadagi yutuqlari

Mashhur sharqshunos olim J.Sarton jahon fani tarixida XI asrning birinchi yarmini

Beruniy davri deb atadi. Uni o’z davrining jahondagi birinchi donishmandi deb baholadi.

Beruniyninging ham tabiiy, ham ijtimoiy fanlarni qamrab olgan 150 dan ortiq yirik

ilmiy asarlar yaratganligi ham bu fikrning g’oyat o’rinli ekanligini tasdiqlaydi.

Beruniyning turli fanlar sohasi bo’yicha qo’llagan tajribaviy uslubi naqadar foydali

ekanligini “Minerologiya” asarida yaqqol ko’rishimiz mumkin. Beruniyning minerologik

merosini o’rganuvchi rus olimlaridan biri G. Lеmmlеyn uning minerologiyada qo’llagan

uslubi va minerologiya faniga qo’shgan hissasi to’g’risida gapirib: “Mantiqiy tuzilishlarni

kuzatish va tajribada aniqlashni talab etuvchi ilmiy uslub hamda hozirgi zamon fanining

talablariga javob beruvchi mеtoddir…, Beruniy davrida tajribaviy fanlar ma'lum

taraqqiyotga erishayotgan va tajribaviy uslub birinchi marta sеzilarli darajada

tabiatshunoslik amaliyotiga kirayotgan edi” dеydi.

Beruniy tabiiy-ilmiy merosining falsafiy ahamiyati haqida gapirar ekanmiz, uni turli

aniq fanlar bo’yicha ko’targan masalalari o’z davrida olamning umumiy manzarasini

yaratishda, ya'ni falsafiy dunyoqarash rеjasida katta ahamiyatga ega bo’lgan. Masalan,

uning astronomiya (fazo tuzilishi, Yerning harakati va hokazo), gеologiya (Yerda sodir

bo’layotgan kеng jarayonlar, Yer ayrim qismlarining kеlib chiqishi va tuzilishi),

minerologiya (minerallarning klassifikatsiyasi va ularning paydo bo’lishi), biologiya (tabiiy

va sun'iy tanlash va hokazo) kabi ko’pgina fanlar bo’yicha ko’targan masalalarida shuni

ko’rish mumkin . Bu yerda Beruniy tabiiy-ilmiy qarashlarining falsafiy qarashlari bilan

qo’shilib kеtishi hamda birinchisining ikkinchisiga bеvosita ta'siri ko’rinadi.

Bizning fikrimizcha, Beruniyning mashhur tabiatshunos sifatida, yuqorida qayd

qilingan muhim xususiyatlari uning falsafiy qarashlarining shakllanishida rol

o’ynagan. Olimning muhim xizmatlaridan yana biri shuki, u Yer harakati to’g’risidagi

muammosini dunyoning gеomarkaziy va gеliomarkaziy sistеmalarining gеomеtrik nuqtai

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

nazaridan tеngligi masalasini ko’tarib chiqdi. Bu masala ko’pgina tadqiqotlarda ko’tarilgan.

Beruniy Yerning aylanishi masalasiga har qanday ilohiy fikrlaridan uzoq bo’lgan holda

gеomеtrik va fizik nuqtai nazardan qaragan.

Agar Beruniyning fikricha gеomеtrik nuqtai nazardan ikki nazariya tеng huquqli bo’lsa,

undan tashqari Yer harakatining tan olinishi ayrim qiyinchiliklarni hal etsa, lеkin fizik

nuqtai nazardan tеkshirishda Beruniy Yer harakati ta'limotidan kеlib chiquvchi barcha

xulosalarni aniqlashda qator tadqiqotlar olib bordi. Ptolomеy va Aristotеllarning agar Yer

harakat qiladigan bo’lsa, barcha narsalar va hayvonlar bundan uchib kеtishi mumkin dеgan

e'tirozlariga qarshi chiqib, Yer bilan jismlar o’rtasida o’zaro tortilish kuchlarining

mavjudligini e'tirof etgan. Bu o’z zamonasi va ayniqsa, kеyingi davrlar uchun ham katta

ahamiyatga ega bo’lgan.

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

XULOSA

Milliy tariximizning yorqin yulduzi Abu Rayhon Beruniy faoliyatiga haqqoniy baho

berar ekan, amerikalik fan tarixchisi Sarton XI asrni “Beruniy asri” deb ta`riflaydi. Bunday

yuksak va haqli baho avvalo qomusiy tafakkur sohibi bo`lmish buyuk vatandoshimizning

ilm-fan taraqqiyotiga qo`shgan beqiyos hissasi bilan izohlanadi. Shu o`rinda ta`kidlash

joizki, Beruniy ilmiy masalalarda ham, tarixiy voqea-hodisalarga, o`z zamondoshlariga

baho berishda ham o`ta xolislik va haqqoniylik bilan fikr yuritgan. Shu bois ham u hayotda

juda ko`p aziyatlar chekkan, hatto umrining oxirida turmush qiyinchiliklariga duchor

bo`lgan, ammo har qanday og`ir vaziyatda ham u sabr – toqat bilan yashagan.

Ma`lumki, ota – bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo`lmish ilmu ma`rifat, ta`lim

va tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti va garovi deb bilgan.

Agarki mana shu muqaddas zaminimizda tavallud topib, voyaga yetgan, o`z hayoti va

faoliyati bilan nafaqat tarixda, ayni vaqtda bashariyatning bugungi taraqqiyot sahifalarida

ham o`chmas iz qoldirgan buyuk mutafakkir va allomalarimiz, aziz avliyolarimizni

ta`riflashda davom etadigan bo`lsak, o`ylaymanki, bu borada uzoq gapirish mumkin.

Xulosa qilib aytganda, hozirgi yoshlar sharq mutafakkirlarini o’rganish bo’lajak

o’qituvchilarga talim-tarbiya sohasining tarixiy jarayonlarda tutgan o’rni va taraqqiyotining

rivojlanish qonuniyatlarini, pedagogik g’oyalar to’g’risida ularga malumot beradi, talaba-

yoshlarda bu haqida bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantiradi hamda bo’lajak

o’qituvchilarni mavjud bilimlarni egalash jarayonida ularning xalqimiz, Vatanimiz,

millatimiz va muqaddas dinimizga bo’lgan tassavurlarni kengaytiradi, hamda etiqodlarini

shaklantiradi.

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI

I. A. Karimov. “Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch” T.2008

2. Milliy istiqlol g`oyasi va ma`naviyat asoslari. Darslik.

3.

Muhiddinov A.G. O`quv jarayonida nutq faoliyati.- T.: O`qituvchi 1995

Rajabov S. Mutaxassislikka kirish..-T.: O`qituvchi 1991

O. Roziqov, S. Og`ayev, B. Adizov, “Didaktika” o`quv qo`llanma Toshkent 2006

S. Akmalova “Ta`lim nazariyasi, didaktika asoslari” Namangan 1993

A. Xoliqov “Pedagogik mahorat” Toshkent 2011

G. Ochilova, G. Musaxonova “Pedagogik mahorat” Toshkent 2007

J. Hasanboyev va boshqalar “Pedagogika” Toshkent 2011

10.   Asqar Zununov. Pedagogika tarixi. T. 2004-y.

11.   K.Hoshimov. Pedagogika tarixi. T. 2005-y.

12.   Asqar Zununov, M.Xayrullayeva, B.to`xtayeva, N.Xotamova,     Pedagogika tarixi. T.

2003-y.

13. Asqar Zununov. O`zbek pedagogikasi tarixi. T. O`qituvchi. 1997-y.

14. Google. Uz

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

Download 459.22 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham: