Moliya fanidan mustaqil ish mavzu

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTETI
_ __ Moliya fanidan


MUSTAQIL ISH
MAVZU:_Riskni_” o’tkazish” va iqtisodiy (moliyaviy) samaradorlik: mavjud riskni samarali qabul qilish; risk va resurslarni taqsimlash.
Guruh: SBHA-90/21
Bajardi: Raximova Malika
Qabul qildi: Allayarov.S.


Reja:

1. Risk o'tkazish va iqtisodiy samaradorlik; mavjud riskni samarali qabul qilish; risk va resurslarni taqsimlash.
2. Moliyaviy vositachilarni umumiy taqsimlash.

Iqtisodiy samaradorlik nima?

Iqtisodiy samaradorlik - bu iqtisodiyotdagi barcha tovarlarni va ishlab chiqarish omillarini taqsimlash yoki ularning eng foydali foydalanishlariga taqsimlash va chiqindilarni yo'q qilish yoki minimallashtirishdir.
Iqtisodiy samaradorlik - bu iqtisodiyotdagi har bir kam manbadan foydalanilishi va ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar o'rtasida eng ko'p iqtisodiy mahsulot ishlab chiqaradigan va iste'molchilarga foyda keltiradigan tarzda taqsimlanishi.
Iqtisodiy samaradorlik firmalar va tarmoqlar ichidagi samarali ishlab chiqarish qarorlarini, individual iste'molchilar tomonidan samarali iste'mol qarorlarini qabul qilishni, iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilarning tovarlarini alohida iste'molchilar va firmalar o'rtasida samarali taqsimlashni o'z ichiga olishi mumkin.
Pareto samaradorligi - bu har qanday iqtisodiy ne'mat ishlab chiqarish va iste'mol bo'yicha optimal ravishda taqsimlanishi, shunda kelishuvga o'zgartirish kiritilmasligi, birovning ahvolini yomonlashtirmasdan, hech kimning ahvoli yaxshilanishi mumkin emas.

Iqtisodiy samaradorlikni tushunish

Iqtisodiy samaradorlik iqtisodiy holatni nazarda tutadi, chunki har bir manba har bir shaxsga yoki yuridik shaxsga eng yaxshi tarzda xizmat qilish uchun optimal ravishda taqsimlanadi va chiqindilarni va samarasizlikni kamaytiradi. Iqtisodiyot iqtisodiy jihatdan samarali bo'lgan taqdirda, bir tashkilotga yordam berish uchun qilingan har qanday o'zgarishlar boshqasiga zarar etkazishi mumkin. Ishlab chiqarish nuqtai nazaridan tovarlar, ishlab chiqarishning o'zgaruvchan manbalari kabi, eng past narxlarda ishlab chiqariladi.
Iqtisodiy samaradorlik bosqichlarini o'z ichiga olgan ba'zi atamalarga taqsimot samaradorligi, ishlab chiqarish samaradorligi, taqsimot samaradorligi va Pareto samaradorligi kiradi. Iqtisodiy samaradorlik holati mohiyatan nazariy; yaqinlashish mumkin bo'lgan, ammo hech qachon erishilmaydigan chegara. Buning o'rniga iqtisodchilar iqtisodiyotning qanchalik samarali ishlashini ko'rish uchun chiqindilar deb ataladigan zararlar miqdorini sof samaradorlik va haqiqat o'rtasida ko'rib chiqadilar.
Iqtisodiy samaradorlik va kamlik
Iqtisodiy samaradorlik tamoyillari resurslar kam degan tushunchaga asoslanadi. Shu sababli, iqtisodiyotning barcha jihatlari har doim eng yuqori quvvat bilan ishlashini ta'minlash uchun etarli resurslar mavjud emas. Buning o'rniga kam miqdordagi resurslar iqtisodiyot ehtiyojlarini ideal tarzda qondirish uchun taqsimlanishi va shu bilan birga chiqindilar miqdorini cheklashi kerak. Ideal davlat eng yuqori samaradorlikka ega bo'lgan aholi farovonligi bilan bog'liq bo'lib, mavjud resurslar asosida eng yuqori darajadagi farovonlikni keltirib chiqaradi.
Ishlab chiqarish, ajratish va tarqatishda samaradorlik
Mahsuldor firmalar xarajatlarni minimallashtirish bilan birga eng ko'p daromad olib, o'z daromadlarini maksimal darajada oshirishga intilishadi. Buning uchun ular iloji boricha ko'proq mahsulot ishlab chiqarish bilan birga xarajatlarini minimallashtiradigan ma'lumotlarning kombinatsiyasini tanlaydilar. Shunday qilib, ular samarali ishlaydi; iqtisodiyotdagi barcha firmalar buni amalga oshirganda, bu ishlab chiqarish samaradorligi deb nomlanadi.
Iste'molchilar, xuddi shunday, o'zlarining ehtiyojlari va ehtiyojlarini qondirish uchun eng kam xarajat evaziga ishlab chiqaradigan oxirgi iste'mol tovarlari kombinatsiyasini iste'mol qilish orqali o'zlarining farovonligini maksimal darajada oshirishga intilishadi. Natijada yuzaga keladigan iste'molchilar talabi ishlab chiqaruvchi (talab va taklif qonunlari orqali) firmalarga sarf-xarajatlarga nisbatan iste'molchilarning eng yuqori qondirilishini ta'minlaydigan iqtisodiyotda kerakli miqdorda iste'mol tovarlarini ishlab chiqarishga yo'naltiradi. Iqtisodiy resurslar turli firmalar va tarmoqlar bo'yicha (har biri ishlab chiqarish samaradorligi tamoyiliga amal qilgan holda) kerakli iste'molchilarga kerakli miqdordagi yakuniy iste'mol tovarlarini ishlab chiqaradigan tarzda taqsimlanganda, bu taqsimlovchi samaradorlik deb ataladi.
Va nihoyat, har bir shaxs tovarlarni turlicha qadrlashi va kamayib boruvchi marginal qonunga muvofiq, iqtisodiyotda oxirgi iste'mol tovarlarini taqsimlash samarali yoki samarasiz. Tarqatish samaradorligi - bu iqtisodiyotdagi iste'mol tovarlari taqsimlanishi, shunda har bir birlik ushbu birlikni barcha boshqa shaxslarga nisbatan yuqori baholaydigan shaxs tomonidan iste'mol qilinadi. E'tibor bering, ushbu turdagi samaradorlik jismoniy shaxslarning iqtisodiy mahsulotlarga beradigan qiymati miqdorini aniqlab, shaxslar bo'yicha taqqoslashni nazarda tutadi.
Iqtisodiy samaradorlik va farovonlik
Iqtisodiy samaradorlikni o'lchash ko'pincha sub'ektiv bo'lib, u ijtimoiy yaxshilik yoki farovonlik to'g'risida yaratilgan taxminlarga va iste'molchilarga qanchalik yaxshi xizmat qilishiga asoslanadi. Shu nuqtai nazardan, farovonlik turmush darajasi va iqtisodiyot doirasidagi odamlar boshdan kechiradigan nisbatan farovonlik bilan bog'liq. Iqtisodiy samaradorlikning eng yuqori cho'qqisida (agar iqtisodiyot samarali va taqsimot samaradorligida bo'lsa), birining farovonligi, ikkinchisining farovonligini pasaytirmasdan yaxshilanib bo'lmaydi. Ushbu nuqta Pareto samaradorligi deb nomlanadi.
Pareto samaradorligiga erishilgan taqdirda ham, iqtisodiyotdagi barcha shaxslarning turmush darajasi teng bo'lmasligi mumkin. Pareto samaradorligi ma'lum bir iqtisodiyot doirasidagi adolat yoki tenglik masalalarini o'z ichiga olmaydi. Buning o'rniga, cheklangan yoki kam manbalardan foydalanish bilan bog'liq holda, eng maqbul ish nuqtasiga erishishga qaratilgan. Unda ta'kidlanishicha, bir tomonning ahvolini boshqa tomonning ahvolini yomonlashtirmasdan yaxshilab bo'lmaydigan taqsimot mavjud bo'lganda samaradorlik olinadi.
Moliyaviy risklarni boshqarish quyidagi prinsiplarga asoslanadi.
Risklarni ongli ravishda qabul qilish prinsipi. Agarda menejer biror bir operatsiya boʻyicha daromad olishiga ishonsa, ongli ravishda riskka borishi lozim. Risklardan qochish taktikasining qoʻllanilishi mumkin boʻlgan ba’zi operatsiyalar korxona moliyaviy-xoʻjalik faoliyatidan umuman chiqarib tashlanishi kerak.

Qabul qilinadigan risklarning boshqarishga qulayligiprinsipi. Moliyaviy risklar portfeli tarkibiga ob’ektiv va sub’ektiv tabiatidan qat’iy nazar boshqarish jarayonida neytrallashtirish mumkin boʻlgan risklarni kiritish lozim. Boshqarilmaydigan risklarni tashqi sugʻurtalovchilarga yoki biznes boʻyicha hamkorlarga oʻtkazish maqsadga muvofiq. Bu prinsipning koʻpchilikka ma’lumligiga qaramasdan, korxona menejerlari risklarni boshqarish uchun zarur boʻlgan bilim, malaka va instrumentlarga ega boʻlmasalarda ayrim holatlarda risklarning boshqarilmaydigan turlarini oʻzlariga qabul qilishadi.

Qabul qilinadigan risk darajasining oʻtkaziladigan operatsiyalar daromadlilik darajasi bilan taqqoslanishiprinsipi. Bu prinsip moliyaviy menejmentda eng muhim prinsip hisoblanib, moliyaviy risk darajasi kutilayotgan daromadlilik darajasiga mos tushgan holatdagina faoliyatni amalga oshirish lozimligini nazarda tutadi. Talab qilinadigan daromadlilik darajasiga mos kelmaydigan riskli operatsiyalardan voz kechish yoki risk uchun mukofot qayta koʻrib chiqilishi kerak boʻladi.

Qabul qilinadigan risk darajasining mumkin boʻlgan yoʻqotishlar darajasi bilan taqqoslanishi prinsipi. Biror bir riskli operatsiyani oʻtkazish jarayonida yuzaga kelishi mumkin boʻlgan moliyaviy yoʻqotishlar miqdori uni qoplash uchun shakllantirilgan zahira miqdoriga mos kelishi lozim. Aks holda riskli operatsiyaning yuzaga kelishi oʻz bilan korxonaning operatsion yoki investitsion faoliyatini moliyaviy ta’minlovchi aktivlarning ma’lum bir qismi yoʻqotilishiga olib keladi, ya’ni korxonaning foyda olish imkoniyatini va istiqboldagi rivojlanish darajasini pasaytiradi. Bunda risklar boʻyicha yoʻqotishlarni qoplash maqsadida shakllantiriladigan fond miqdori boshqa shaxslarga oʻtkazish mumkin boʻlmagan va korxona tomonidan qabul qilinadigan moliyaviy risklar darajasidan kelib chiqqan holda oldindan aniqlanadi.

Risklarni boshqarishda vaqt omilini hisobga olishprinsipi. Operatsiyalarni amalga oshirish davriga nisbatan ularga hamrohlik qiluvchi moliyaviy risklar diapazonining kengligi risklarning salbiy oqibatlarini neytrallashtirish imkoniyatlarini kamaytiradi. Korxona bunday operatsiyalarni amalga oshirishi zarurligi sharoitida talab qilinadigan daromad miqdorini aniqlashda risk uchun mukofot bilan bir vaqtda likvidlilik uchun mukofotni ham hisobga olish lozim.

Risklarni boshqarish jarayonida korxona strategiyasini hisobga olish prinsipi. Moliyaviy risklarni boshqarish tizimi korxona tomonidan tanlangan rivojlanish strategiyasiga mos umumiy prinsiplarga, mezonlarga va yondashuvlarga asoslanishi lozim. Asosiy rivojlanish strategiyasiga intilish risklarni minimallashtirish uchun kuchlarni markazlashtirish, risklarning umumiy doirasini aniqlash, ularni boshqarish uchun zarur resurslarni belgilash imkonini beradi. Oʻz navbatida bu parametrlarni bilish boʻlinmalar rahbariyatiga oʻz strategiyasini “risk – daromadlilik” koordinatasida baholash va ularni umumiy korporativ strategiyaga moslashtirish imkoniyatini beradi.

Risklarni oʻtkazish imkoniyatlarini hisobga olish prinsipi. Bir qator moliyaviy risklarni qabul qilish ularning salbiy oqibatlarini neytrallashtirish boʻyicha korxona imkoniyatlari bilan oʻzaro mos kelmaydi, ya’ni ularni korxonaning oʻzi mustaqil bartaraf eta olmaydi. Bir vaqtning oʻzida bunday riskli operatsiyani amalga oshirishni korxonaning rivojlanish strategiyasi va moliyaviy-xoʻjalik faoliyati yoʻnalishi talab etadi. Mazkur holat yuzaga kelganda ularni qisman yoki toʻliq biznes boʻyicha hamkorlarga yoki tashqi sugʻurtalovchilarga oʻtkazish maqsadga muvofiq. Risklarni tashqi sugʻurtalash mezonlari korxonada moliyaviy risklar portfelini shakllantirishda hisobga olinishi lozim.

Yuqorida keltirib oʻtilgan prinsiplar asosida korxonada moliyaviy risklarni boshqarish siyosati ishlab chiqiladi. Moliyaviy risklarni boshqarish siyosati moliyaviy-xoʻjalik faoliyatini amalga oshirish bilan bogʻliq risklarning yuzaga kelishi mumkin boʻlgan salbiy oqibatlarini neytrallashtirish boʻyicha chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqishga qaratilgan korxona umumiy strategiyasining bir qismini oʻzida aks ettiradi.

Moliyaviy risklarni boshqarish jarayoni quyidagi asosiy bosqichlarni amalga oshirishdan iborat:
Maqsadni belgilab olish.

Yuzaga kelishi mumkin boʻlgan risklarni aniqlash.

Risklarni baholash.

Risklarni boshqarish metodlarini tanlash va ulardan foydalanish.

Qabul qilingan qarorlar ijrosini nazorat qilish va samaradorligini tahlil qilish.

Keltirilgan bosqichlardan koʻrinib turibdiki, risklarni boshqarish jarayoni maqsadlarning belgilab olinishidan boshlanadi. Maqsadlar turli xil boʻlishiga qaramasdan korporativ moliya amaliyotida ular rejalashtirilgan darajada daromadlilikka erishishga, xarajatlarning oʻsishiga yoʻl qoʻymaslikka, mulkdorlar kapitalining oʻsishini ta’minlashga qaratiladi.

Maqsadlar belgilab olinishi talab qilinadigan va egalik qilish mumkin boʻlgan zaruriy resurslar va ularning cheklanganligi, kutiladigan natija va unga erishish boʻyicha risk oʻrtasidagi turli xil ziddiyatlarni bartaraf etish imkonini beradi. Birinchi bosqichda amalga oshirish natijasida operatsiya yoki loyiha boʻyicha riskning dastlabki darajasi aniqlanadi.
Ikkinchi bosqich faoliyat davomida yuzaga kelishi mumkin boʻlgan risk turlarini aniqlab olish, ularning asosiy manbalarini va risklar yuzaga kelishiga sabab boʻluvchi eng muhim omillarni aniqlashni nazarda tutadi. Koʻzda tutilgan faoliyatning oʻziga xos xususiyatlari, shuningdek ichki va tashqi muhit buning uchun asos boʻlib xizmat qiladi. Turlari, bazaviy belgilari, sabab boʻluvchi oqibatlari boʻyicha risklarni identifikatsiyalash ularni soʻnggi baholash, ta’sirini kamaytirish va neytrallashtirish boʻyicha chora-tadbirlarni toʻgʻri tanlash va qoʻllashda muhim ahamiyatga ega.
Resurs taksanomiyasi
Mamlakatimizda geologiya sohasidagi olimlar va soha mutaxassislarining intilishlari hamda hukumatning qo’llab-quvvatlashi natijasida mamlakatda O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti taraqqiyotining negiziga aylangan o’ziga xos mineral xomashyo bazasi yaratildi.
Bugungi kunda O’zbekistonda 1800 dan ortiq kon hamda taxminan 1000 ta istiqbolli qazilma boyliklari joylari, 118 turdagi mineral xomashyo mavjud bo’lib, shundan 65 turi o’zlashtirilmoqda. 1500 dan ortiq kon o’zlashtirildi, shu jumladan, 188 ta neft, gaz va kondensat; 48 ta asl metall, 43 ta rangli, noyob va radioaktiv metall; 5 ta qora metall; 3 ta ko’mir; 37 ta tog’-kon, 22 ta tog’-kimyo va 30 ta rangli tosh xomashyosi; 525 ta turli maqsaddagi qurilish materiallari hamda 357 ta chuchuk va mineral yerosti suvlari manbalari mavjud. O’zlashtirilgan konlarning 40 foizidan ortig’i qayta ishlanadi.
Respublikada 400 dan ortiq manbalarning topilganligi, shaxta, karyer va neft-gaz sanoati hamda boshqa tarmoqdagi korxonalar, taxminan 450 ta suv chiqarish korxonasi, shifoxona va kasalxona, shifobaxsh va shifobaxsh-iste’mol suvlarini quyish sexi va zavodlar faoliyat yuritadi. Asl, rangli metallar, uran va noyob elementlar rudalarini qazib olish bo’yicha respublikadagi yetakchi korxonalar – Navoiy va Olmaliq kon-metallurgiya kombinatlari sanaladi. Ishlab chiqarishga tayyorlangan mineral xomashyo zaxiralari, hatto ish quvvatlari oshirilgan taqdirda ham mavjud komplekslarni uzoq kelajakda ish bilan ta’minlash imkonini beradi.
O’zlashtirilgan manbalarning aksariyat qismi rudalarni boyitishning nisbatan oson texnologiyasini qo’llagan holda ochiq usulda ishlanishi va jahon bozorida yuksak talabga ega foydali komponentlari ko’p darajada ajratib olinishi mumkin. Asl, rangli va boshqa metallar rudalarida qo’shimcha komponentlar sifatida konlar qimmatini ancha oshiradigan noyob va kam uchraydigan unsurlar katta zaxiralari jamlangan.
Oltinning tasdiqlangan zaxiralari bo’yicha respublika dunyoda ilg’or beshlikka kiradi, qazib olish darajasi bo’yicha esa to’qqizinchi o’rinni egallaydi. Uchta tog’li iqtisodiy tuman – Qizilqum (Muruntog’, Mutenboy, Triada, Basapantog’, Amaytaytog’, Kokpatas, Dougiztog’ va h.k.), Nurota (Zarmiton, Gujumsoy, Sarmish, Biran, Marjonbuloq va h.k.) va Toshkent bo’yi (Kochbuloq, Qarag’och, Qizilolmasoy, Kauldi, Pirmirab, Guzaksoy va h.k.)da joylashgan tub konlar asosiy ahamiyat kasb etadi.
O’zbekiston istiqbollari o’zlashtirilgan konlar bilan cheklanmaydi – respublikaning prognoz qilingan zaxiralari o’zlashtirilgan zaxiralardan ikki baravar ko’proqdir. Tarmoqning oltin izlashga qaratilgan geologiyatadqiqot ishlari hajmining (60 foizdan ko’proq) oshishi uning zaxiralarini bir maromda saqlash imkonini berdi. 2000-yildan boshlab ular o’sib bordi va hozir qazish darajasiga yetkazildi.
2015-yildan oltin zaxiralari o’sishini ta’minlaydigan 40 ta yangi istiqbolli maydonlarni o’rganish hisobiga O’zbekistonda prognozlash va geologiya-tadqiqot ishlarini kengaytirish mo’ljallangan. Butun dunyoga mashhur Muruntog’ shtokverk oltin-kvars koni Evroosiyo materiksidagi eng yirik kon hisoblanadi. Muruntog’ karyeri ulkan obyekt bo’lib, unda O’zbekiston oltinining qariyb 80 foizi olinadi. Karyer ishlagan yillar davomida bu yerda 300 mln. tonnadan ortiq tarkibida me’yorda oltin bo’lgan minerallashgan massa tashkil qilinib, u so’nggi 10 yil davomida zich ishqorli yuvish orqali qayta ishlanadi.
Xuddi shunday yana bir kompleks Markaziy Qizilqumdagi Kokpataskoni negizida amal qilmoqda, bu yerda 40 tonnadan ortiq oltin ishlab chiqildi. Markaziy Qizilqumdagi Daug’iz tog’ va Amantay tog’ oltin-sulfid konlarining tasdiqlangan zaxirasi 300 tonna oltinga yetadi. “Amantay-tog’ Goldfilds” QK har yili 4 tonnagacha oltin qazib, qayta ishlab chiqaradi. Shuningdek, Navoiy viloyatida Ajibugut nurash qatlamida noan’anaviy turdagi oltin ruda koni ochildi va o’zlashtirildi.
Sanoat tarmoqlarida oltin koni 20 metrdan 75 m gacha chuqurlikda oksidlash hududida joylashgan. Obyekt zaxiralari o’nlab tonna oltinni o’z ichiga olgan. Charmiton, Gujumsoy va yangi obyekt – xuddi o’sha ruda maydoni oltin-kvars konlari, shuningdek, Qizilolmasoy va Kochbuloq oltin-sulfid-kvars konlari istiqbollari ko’paymoqda. So’nggi yillarda Qizilqumda zaxiralari o’nlab tonnani tashkil qiladigan Bulutkon, Balpantog’, Aristantog’, Turboy konlari aniqlandi va o’rganilmoqda.
Xomashyo deb, qazib olish yoki ishlab chiqarish uchun ma’lum darajada mehnat sarflangan va shu mehnat natijasida bir qadar o’zgargan mehnat buyumiga aytiladi. Ishlab chiqarish jarayonida xomashyo tayyor mahsulot yoki yarimfabrikat hosil qiladi. Natijada xomashyoning to’la qiymati tovar shaklini olgan yalpi mahsulotga o’tadi. Xomashyo asosiy va yordamchi materiallarga bo’linadi.
Asosiy xomashyo tayyor mahsulotning moddiy asosini tashkil qiluvchi mehnat buyumidir. Tayyor mahsulot tarkibiga kiruvchi yoki asosiy xomashyoni qayta ishlashga zarur sharoit yaratib beruvchi qolgan barcha mehnat buyumlari yordamchi materiallar deb ataladi.
Mehnat buyumlarining mahsulot ishlab chiqarishda qay tarzda qatnashishiga qarab ular ham xomashyo (asosiy xomashyo), ham yordamchi material bo’lishi mumkin. Masalan, neft yoqilg’i sifatida yordamchi material bo’lsa, benzin yoki kerosin ishlab chiqarishda esa xomashyodir. Xomashyo keng miqyosda iste’mol buyumlari hamda ishlab chiqarish mahsulotlari olish uchun ishlatiladigan tabiiy materiallardan iborat. U quyidagi talablarga javob berishi kerak:
miqdori jihatidan yetarli bo’lishi;

qazib olish arzon va oson bo’lishi; – texnologik jarayonlar oson borishi kerak.

Har bir xomashyo mehnat buyumidir, lekin har bir mehnat buyumi xomashyo bo’la olmaydi. Mehnat buyumi mehnat vositasi bilan ma’lum darajada o’zgargandan keyingina xomashyoga aylanadi. Yerostidagi foydali qazilma, yovvoyi hayvon, daraxt va hokazolar xomashyo bo’lmay, balki potensial tabiiy boyliklardir. Mehnat vositasi yordamida ovlangan hayvon, qazib olingan ma’dan, kesilgan daraxt va hokazolar xomashyo hisoblanadi.

Ishlab chiqarish jarayonida bir yoki bir necha bosqichda qayta ishlangan bo’lsa-yu, lekin tayyor mahsulot sifatida iste’mol qilina olmasa, u yarimmahsulot, ya’ni yarimfabrikat deb ataladi.
Xomashyo resurslarini xomashyodan farqlash lozim. Xomashyo resurslariga mamlakatdagi foydali qazilmalar konlari, o’rmon maydonlari, uy hayvonlari va shu kabi tabiiy boyliklar kirsa, ular qazib chiqarilgan yoki ishlab chiqarish uchun mehnat sarflangandagina xomashyoga aylanishi mumkin.
Xomashyo ishlab chiqarish jarayonining asosiy elementi sifatida sanoat ishlab chiqarishiga va uning iqtisodiga katta ta’sir ko’rsatadi. Sanoatning qayta ishlovchi tarmoqlarida xomashyo va yoqilg’i xarajatlari ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar hajmida eng katta salmoqqa egadir.
Shuning uchun sanoat korxonalari faoliyatining iqtisodiy ko’rsatkichlari ko’p jihatdan tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan xomashyo va yoqilg’i xarajatlari darajasiga bog’liq bo’ladi.
Xomashyolar xilma-xil bo’lib, ular quyidagi turlarga bo’linadi:
sanoat xomashyosi;

qishloq xo’jaligi xomashyosi.

Moliyaviy vositachi - bu xizmat ko'rsatuvchi provayder va iste'molchi o'rtasida vositachi bo'lgan firma yoki muassasa. Bu moliyaviy nuqtai nazardan ikki yoki undan ortiq tomonlar o'rtasida bo'lgan muassasa yoki shaxsdir. Nazariy jihatdan moliyaviy vositachi investitsiyalarni tejash kanallari. Moliyaviy vositachilar moliya tizimida foyda olish uchun mavjud bo'lib, ba'zida xuddi shunday faoliyatini tartibga solish zarurati tug'iladi. Shuningdek, so'nggi tendentsiyalar shuni ko'rsatmoqdaki, moliyaviy vositachilar mablag'larni tejash va investitsiya funktsiyalaridan samarali bozor tizimida foydalanishlari mumkin yoki inqiroz (krizis) singari ular ham xavotirga sabab bo'lishi mumkin.

Moliyaviy vositachilik

Moliyaviy vositachilar qarz oluvchilar va qarz beruvchilar o'rtasida moliyalashtirish uchun vosita bo'lib xizmat qilib, iqtisodning jamg'arma investitsiya aylanishida ishlaydi. Moliyaviy tizimda banklar va sug'urta kompaniyalari kabi vositachilar katta rol o'ynaydi, chunki hisoblab chiqilgan har bir resurs (pul) harakati katta qismi banklar tomonidan amalga oshirilinadi. Moliyaviy vositachilar korporatsiyalar uchun tashqi moliyalashtirishning muhim manbaidir. Sarmoyadorlar qimmatbaho qog'ozlarni yaratadigan korporatsiyalar bilan to'g'ridan-to'g'ri shartnoma tuzadigan kapital bozorlaridan farqli o'laroq, moliyaviy vositachilar qarz beruvchilardan yoki iste'molchilardan qarz olishadi va investitsiyalarga muhtoj kompaniyalarga qarz berishadi.
Moliyaviy vositachilarning roli
Banklar va sug'urta kompaniyalari kabi moliyaviy vositachilarning keng tarqalgan xususiyatlarining sababi ularning o'ziga xosligidadir. Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, Banklar ko'pincha resurslarga ega bo'lganlar va resurslarga ega bo'lmaganlar o'rtasida "vositachi" bo'lib xizmat qiladilar. Banklar singari moliyaviy vositachilar o'zlari ishlayotgan mijozlar tabiati va xizmat turiga qarab aktivlar yoki haq evaziga hisoblashadi. Aktivlarga asoslangan moliyaviy vositachilar - bu banklar va sug'urta kompaniyalari singari tashkilotlar, to'lovlarni amalga oshiruvchi moliyaviy vositachilar esa portfelni boshqarish va sindikatsiya xizmatlarini ko'rsatishadi.
Tartibga ehtiyoj
Hozirgi vaqtda bizda mavjud bo'lgan murakkab moliyaviy tizimning mohiyati tartibga solish zaruratini yanada zarur va shoshilinch holga keltirmoqda. Krizisi shuni ko'rsatdiki, har qanday moliya muassasasi moliyaviy tizimni uning shubhali biznes amaliyotiga garov sifatida ushlab turishi mumkin emas. Inqirozning namoyon bo'lishi his etilayotgan va endi aktivlarga asoslangan sanab chiqilgan derivativlar va boshqa "ekzotik" vositalar trillionlab miqdorni tashkil etayotgani ayon bo'lganda, markaziy bank yoki pul-kredit idoralarining moliyaviy institutlarga qo'shilishdagi roli zarur.
Kapital harakatchan va o'zgarmas holga kelib qolganda, pul-kredit idoralari sarmoyadorlarga va umuman iqtisodiyotga zarar etkazilishining oldini olish uchun tizimda tegishli tekshiruvlar va muvozanatlar mavjudligini ta'minlashi kerak.
Moliyaviy vositachilar, xususan, rivojlanayotgan mamlakatlarda evolyutsiyaning so'nggi tendentsiyalari shuni ko'rsatadiki, ushbu institutlar qashshoqlikni tugatish va qarzlarni qisqartirishning boshqa dasturlarida muhim rol o'ynaydi. Ommaviy mikrokreditlar singari ba'zi tashabbuslar aholining iqtisodiy ahamiyatsizligini oshirdi.
Bundan tashqari, banklar singari moliyaviy vositachilar sarmoyadorlar va qarz oluvchilarning to'la ehtiyojlarini qondiradigan va "moliyaviy gipert martsiyalar" da rivojlanayotgan soyabon muassasalariga aylanmoqdalar.
Ko'rib turganimizdek, bugungi kunda jahon iqtisodiyotida moliyaviy vositachilar asosiy rol o'ynaydi. Ular iqtisodiyotni rivojlantiradigan "moylash materiallari" dir. Moliyaviy operatsiyalarning murakkabligi oshib borishi sababli, moliyaviy vositachilar o'zlarini qayta ixtiro qilishlari va turli xil portfellar va investorlarning ehtiyojlarini qondirishlari zarur. Moliyaviy vositachilar qarz oluvchilar bilan bir qatorda qarz beruvchilar oldida ham katta mas'uliyatga ega. Juda qisqa muddatli vositachi ushbu institutlar iqtisodiyotning rivojlanishida muhim rol o'ynashini va pul-kredit idoralari bilan birgalikda sarmoyadorlarning manfaatlariga zarar etkazmasdan kreditlarni muhtojlarga etkazilishini ta'minlashi kerakligini taklif qiladi. Bu ularning oldidagi asosiy qiyinchiliklardan biri.

Moliyaviy vositachilar bozor iqtisodiyotida muhim rol o'ynaydi, bu erda resurslarni samarali taqsimlash bozor mexanizmining zimmasidadir. Moliyaviy tizim murakkablashayotgan hozirgi kunlarda banklar va boshqa moliyaviy vositachilar qarz oluvchilar va qarz beruvchilarning turli ehtiyojlarini qondirish uchun yangi va innovatsion mahsulotlar va xizmatlarni taklif qilishlari kerak. Bu moliyaviy mahsulotlarning to'g'ri aralashmasi va moliyaviy vositachining samaradorligini belgilaydigan tizimli xavfni kamaytirish zarurati.