Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot Texnologiyalar Universiteti -kurs Fizika-001 Gurux talabasi Axrorxojayev Fozilxojaning fizika fanidan yozgan mustaqil ishi Bajardi: Axrorxojayev Fozilxoja Tekshirdi: Abdurahmanov Q

Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi
Toshkent Axborot Texnologiyalar
Universiteti 1-kurs Fizika-001
Gurux talabasi Axrorxojayev Fozilxojaning fizika fanidan yozgan 2 mustaqil ishi


Bajardi:Axrorxojayev Fozilxoja
Tekshirdi: Abdurahmanov Q.

1) Elektromagnit tebranishlar – elektromagnit maydonni hosil qiluvchi elektr va magnit maydonlarining o’zaro bog’langan takrorlanuvchan o’zgarishlari.

Tebranish konturida hosil qilinadi.Tebranish konturidagi dastlabki zaryadlangan kondensator qoplamalari induktivligi g’altalgi orqali ulansa konturda kondensator zaryadining va g’altakdada tokning erkin tebranishlari yuzaga keladi.
Tebranishlar – muayyan vaqt oraliqlarida takrorlanib turadigan harakatlar.
Maksimal soat mayatnigining tebranishi, cholg’u asboblari torlarining yoki kamerton oyoqchalarining tebranishi,radiopriyomnik konturdagi kondensator qoplamari orasidagi kuchlanishning tebranishi va boshqa shunday takrorlanuvchanlik xossasiga egadir. 

Takrorlanayotgan jarayonlarninga fizika tabiatah qarab, mexanik , elektromagnit elektromexanik va boshqa tebranishlarga ajraladi.

2) Garmonik osilatorning damping bilan tebranishlari haqida gapiradigan bo'lsak, davr tebranish qiymatining noldan eng yaqin o'tishlari orasidagi ikki baravar vaqt oralig'iga to'g'ri keladigan uning tebranish komponentining davri (dampingni e'tiborsiz qoldirish) deb tushuniladi. Asosan, bu ta'rif ko'proq yoki kamroq to'g'ri va foydali tarzda ba'zi umumlashmalarda boshqa xususiyatlarga ega bo'lgan tebranishlarga kengaytirilishi mumkin. 
GARMONIK OSKALATOR

3) Kondensator qoplamalaridagi elektr zaryadi va potensiallar farqi yoki konturdagi tok kuchi kattaliklarining o‘zgarishlari aynan o‘sha ko‘rinishda ketma-ket takrorlanishi uchun ketgan aniq vaqt oralig‘i erkin yoki xususiy elektromagnit tebranishlar davri deb ataladi. Xususiy tebranishlar davri konturdagi sig‘im va induktivlik kattaligiga bog‘liq bo‘ladi. Ana shu bog‘lanishni aniqlaymiz. Òebranish konturi berk zanjir bo‘lgani uchun undagi manbaning EYK vazifasini is o‘zinduksiya EYK bajaradi va u quyidagicha aniqlanadi: 

Lekin konturda C sig‘imlikondensator ham bor undagi kuchlanish
ga teng. Bu kuchlanish vaqt o‘tishi bilan zaryadning o‘zgarishlariga bog‘liq holda o‘zgaradi. 
Zanjirdagi o‘zinduksiya EYK zanjirdagi to‘la kuchlanish bilan kondensatordagi kuchlanishlar yig‘indisiga teng bo‘lishi kerak: 
Bu tebranish konturidagi elektromagnit tebranishlarning asosiy tenglamasidir. Umumiy holda bu tenglamani yechish juda murakkab. Biz tebranish konturiningqarshiligi juda kichik ya’ni IR had hisobga olinmasa ham bo‘ladigan darajada kichik bo‘lgan holni ko‘rish bilan cheklanamiz. Bunday holda tenglama soddalashib, quyidagi ko‘rinishga keladi: 
Bu tenglama bilan prujinali mayatnik tebranishni tafsiflovchi
tenglama o‘rtasida belgilaridan boshqa hech qanday farq yo‘qligi ko‘rinib turibdi. Agar m massani L induktivlik bilan, tezlanishni tok kuchining vaqt bo‘yicha o‘zgarishi bilan, prujinaning k bikrligini kondensator sig‘imiga teskari kattalik 1/C bilan almashtirsak tenglama o‘rniga aynan tenglamani hosil qilamiz. tenglamani L ga bo‘lsak va 

deb qabul qilsak, quyidagi tenglama kelib chiqadi:

Bu esa tenglamaning xuddi o‘zidir, tenglamada ω0 — mexanik tebranishlarning siklik chastotasi. Binobarin tenglamadan topiladigan elektromagnit tebranishlarning siklik chastotasi ω0 zaryad, tok va boshqa kattaliklarning tebranishlar chastotasi bo‘ladi. U vaqtda konturdagi erkin tebranishlar davri quyidagicha ifodalanadi:
Bu formula ingliz fizigi B. Tomson tomonidan 1853- yilda nazariy yo‘l bilan birinchi marta chiqarilgan va uning nomi bilan Òomson formulasi deb ataladi. 
Elektromagnit tebranishlar chastotasi
formuladan aniqlanadi.shunday qilib induktivlik va sig‘im qancha kichik bo‘lsa, elektromagnit tebranishlar davri shuncha kichik, tebranishlar chastotasi esa shuncha yuksak bo‘ladi.

4) C kC kondensatorni L induktivlikka tutashtiramiz ). Kondensator zaryadsizlana boshlaydi va uning elektr maydoni kamaya boradi. Shu bilan birga konturda elektr toki paydo bo‘ladi va uning natijasida induktiv g‘altagida magnit maydoni hosil bo‘ladi

ondensatorni L induktivlikka tutashtiramiz . Kondensator zaryadsizlana boshlaydi va uning elektr maydoni kamaya boradi. Shu bilan birga konturda elektr toki paydo bo‘ladi va uning natijasida induktiv g‘altagida magnit maydoni hosil bo‘ladi


5) Ochiq tebranish konturi — muayyan vaqt oraliklarida takrorlanib turadigan harakatlar. Mas., soat mayatnigining tebranishi, cholgʻu asboblari torlarining yoki kamerton oyoqchalarining tebranishi, radiopriyomnik konturidagi kondensator qoplamalari orasidagi kuchlanishning tebranishi va boshqa shunday takrorlanuvchanlik xossasiga egadir. Takrorlanayotgan jarayonning fizik tabiatiga qarab mexanik, elektromagnit, elektromexanik va boshqa tebranishlarga ajraladi.
tebranishlar tabiatda va texnikada keng tarqalgan. Koʻpchilik hollarda ular salbiy taʼsir qiladi. Relslarning qoʻshilish joyidan utayotganda poyezdning gʻildiraklari beradigan turtkilar koʻprikning tebranishiga, suzish vintining aylanishi kema tanasining tebranishiga, samolyot qanotlarining tebranishi halokatga olib kelishi mumkin. Bunday hollarda tebranishlarni xavfli chegaragacha kutarilishiga yoʻl qoʻymaslik uchun tegishli choratadbir koʻriladi. Shunga qaramasdan tebranishlar texnikaning turli sohalarida muhim ahamiyatga ega. Masalan, radiotexnika tebranma jarayonlarga asoslangan. Tebranayotgan tizimga koʻrsatilayotgan taʼsir xarakteriga koʻra, tebranishlar erkin tebranishlar, majburiy tebranishlar, avto tebranishlar va parametrik tebranishlarga boʻlinadi. Muvozanat holatidan chiqarilgandan keyin oʻzicha tebranadigan tizimda yuz beradigan tebranishlarga erkin tebranishlar; davriy ravishda oʻzgaruvchi tashqi kuch taʼsiri ostida boʻladigan tebranishlarga majburiy tebranishlar deb yuritiladi.
Avtotebranishlar vaqtida majburiy tebranishlardagi kabi tebranuvchi tizimga tashki kuchlar taʼsir qiladi, biroq bunday taʼsir koʻrsatilishi zarur boʻlgan vaqt momentlarini tebranuvchi tizimning oʻzi belgilaydi, tashqi taʼsirni tizimning oʻzi boshqaradi. Masalan, mayatnikli soatda mayatnik, koʻtarib qoʻyilgan toshning yoki buralgan prujinaning energiyasi hisobiga turtki olib turadi, bunda bu turtkilar mayatnik oʻrta holatdan oʻtayotgan momentlardagina beriladi. Parametrik tebranishlar vaqtida tashqi taʼsir hisobiga tizimning biror parametri, mas., tebranayotgan sharcha osilib turgan ipning uzunligi davriy ravishda oʻzgarib turadi.
Eng sodda tebranish garmonik tebranishlardir. Garmonik tebranishlarda tebranuvchi kattalik vaqt boʻyicha sinus yoki kosinus qonuni boʻyicha oʻzgaradi. Bu turdagi tebranish quyidagi sabablarga koʻra juda muhimdir: tabiatda va texnikada uchraydigan tebranishlar oʻz xarakteri boʻyicha garmonik tebranishlarga juda yaqin; boshqacha koʻrinishdagi davriy tebranishlarni ustmaust tushgan bir necha garmonik tebranishlar sifatida tasavvur qilish mumkin. Tebranish jarayonlarining fizik mohiyati turlicha boʻlishiga qarmay, ulardagi tebranishlarning oʻziga xos xususiyatlari bir xil qonuniyatga boʻysunadi. Garmonik tebranishlarning oʻzaro qoʻshilishidan turli tebranishlar, mas., bir xil chastota va turlicha fazalarga ega bulgan oʻzaro perpendikulyar ikkita garmonik tebranishlar yigʻindisi fazalar ayirmasiga qarab tebranuvchi nuqtaning trayektoriyasi toʻgʻri chiziq, aylana yoki ellipedan iborat bulishi mumkin. Chastotalari turlicha va uzaro perpendikulyar bulgan ikkita garmonik tebranishlar yigindisini ifodalovchi nuqta harakatining trayektoriyalari gʻoyat murakkab chiziklardan iborat. Bu chiziklar Lissaju figuralari deb yuritiladi. Garmonik tebranishlardan iborat turlicha murakkab tebranishlar mexanika, elektrotexnika, radiotexnika, optika va boshqafan hamda texnika sohalarida koʻp uchraydi.

6)