Mundarija kirish I bob. Iqtisodiy o‘sishning texnologik modeli va g‘oyalari. P. Romer, R. Lukas va U. Nordxaus g‘oyalari
Download 42.7 Kb.
|
0 ‘SISH DVIGATELI
- Bu sahifa navigatsiya:
- XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
|
MUNDARIJA KIRISH I Bob. Iqtisodiy o‘sishning texnologik modeli va g‘oyalari. P.Romer, R.Lukas va U.Nordxaus g‘oyalari 1.1. Iqtisodiy o‘sishning endogen nazariyasi. 1.2. Endogen o‘sish omili sifatida innovatsiyalarning turlari va ularning endogen xususiyatlari 1.3. Iqtisodiy o‘sishda “Texnologik turtki” gipotezasi va texnologik ukladlar XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR KIRISH
Innovatsiyalar, ishlab chiqarish sohasidagi innovatsiyalar, innovatsion jarayonlar, innovatsion faoliyat, innovatsion faollik, innovatorlar, konservatorlar, tadbirkor, innovatsiyalaming tasnifi, takomillashtiruvchi innovatsiyalar, qo‘poruvchi innovatsiyalar, jarayonli innovatsiyalar, innovatsion faoliyatning asosiy tamoyillari, bazisli innovatsiyalar, texnologik ukladlar, innovatsion biznes, innovatsion mahsulotlar va xizmatlar bozori, innovatsion loyiha, innovatsion marketing, bozor segmenti, innovatsion biznes, inson omili, inson kapitali, innovator, motivatsiya, mehnatni rag‘batlantirish.
P.Romer, R.Lukas va U.Nordxaus g‘oyalariXX asming so‘nggi yillarda iqtisodiy o‘sish ta’limotida neoklassik nazariyalarga nisbatan e’tirozlar kuchayib bordi. Bu jahon mamlakatlarida iqtisodiy rivojlanish darajalarida keskin farqlami kuchayishi va rivojlanayotgan davlatlarda, davlatning qarzdorlik inqirozini kuchayishi bilan bogiiq muammolardir. Bu davrda Jahon baki va XVJ rivojlanayotgan davlatlarda erkin bozor munosabatlarini shakllantirish, iqtisodiy o‘sish va aholi turmush farovonligini oshirishda investitsiyalar muhim omil sifatida tavsiya etilgan edi. Biroq investitsiyalami o‘sishi rivojlanayotgan davlatlarda kutilgan darajada iqtisodiy o ‘sish va aholi turmush farovonligiga olib kelmadi. Jahon banki va XVJ ko‘rsatmalariga ko‘ra ichki va tashqi bozomierkinlashtirish xam rivojlanayotgan mamlakatlarda kutilgan darajada xorijiy investitsiyalami jalb etish imkonini bermadi. Ushbu muammo lami yechimini endogen o‘sish nazariyasi maktabi tushuntirishga harakat qildi. Endogen o‘sish nazariyasida (amerikalik iqtisodchilar P.Romer, R.Lukas va boshqalar) uzoq muddatli davrda texnologik taraqqiyot iqtisodiy o ‘sishning yagona sababi hisoblanmaydi. Ular iqtisodiy o‘sish sifati darajasi quyidagi omillarga bog‘liqligini ilmiy asoslashdi: • inson kapitalining sifati, insonni rivojlantirishga (ta’lim, sog‘liqni saqlash va hokazolarga) investitsiyalar; • mukammal boimagan raqobat sharoitlarida intellektual mulk huquqini himoya qilish uchun zarur shart-sharoitlami yaratish; • fan va texnologiyalami rivojlantirishni davlat tomonidan qo‘ llab-quvvatlash; • qulay investitsiya muhitini yaratish va yangi texnologiyalami o‘zlashtirish. P.Romeming fikricha, “bugungi iste’mol bilan ertaga qilinadigan iste’molni kengaytirish uchun foydalanilishi mumkin b o ig an bilimlar o‘rtasida ayirboshlash mavjuddir”50. P. Romeming nazariyasida iqtisodiy o‘sishning sur’atlari yangi bilimlami egallash sohasida markazlashgan inson kapitali miqdoriga bevosita bogiiqdir. Amalda bu ilmiy tadqiqotlar sohasi iqtisodiyotga birgina amaliy g‘oyalar va ishlanmalar bilangina ta’sir ko'rsatmasligini anglatadi. Ushbu nazariyaga muvofiq, jamg'arilgan inson kapitali hajmi katta boigan mamlakatlar iqtisodiy o‘sishda yuqoriroq sur’atlarga erishadilar. Demak, erkin xalqaro savdoning rivojlantirilishi ham o ‘sish sur’atlarini oshirishga yordam beradi, chunki mahsulotlar bilan ayirboshlash iqtisodiy tizim chegaralarini kengaytiradi va shu tariqa inson kapitali jamlanmasi ko‘payishiga xizmat qiladi. R. Lukas51ning nazariyasi ko‘ra inson kapitalining jamg‘arish muayyan resurslami talab etadigan hamda muqobil chiqimlar sababi bo‘lgan faol iqtisodiy jarayondir. Olimning hisoblashicha, odamlar vaqtdan foydalanishning ikki yo‘lidan birini tanlashlari mumkin, ya’ni joriy ishlab chiqarishda ishtiroq etish yoki inson kapitalini jamg‘arish. Mohiyat jihatidan bu ikki muqobil yo‘l o‘rtasida vaqtni taqsimlash iqtisodiy o‘sish sur’atlarini belgilaydi. Masalan, tovarlar ishlab chiqish uchun sarf qilinayotgan vaqtning kamayishi joriy maxsulot ishlab chiqarishni kamaytiradi, biroq ayni paytda insonga kapital quyilmalar jadallashadi va shu tariqa mahsulot ishlab chiqarish ko‘payadi. Shunday qilib, endogen o ‘sish nazariyasining xususiyati ta’lim va inson kapitali omilini ishlab chiqarish funksiyasiga qo‘shishdan iboratdir. Yangi to‘lqin modellarining keyingi guruhi texnik taraqqiyotning vujudga kelishini tushuntirishga va innovatsiyalaming vujudga kelishi tuzilmasi va ulami amalga oshirishni batafsil o‘rganishga butun e’tiborini qaratadi. Endogen o‘sishning bunday modellar guruhi Research & Development deb atalgan.52 F.Agion, P. Xauitt, D. Grossman va E.Xelpman kabi olimlaming asarlarida bayon qilingan modellar o‘ziga xos klassik modellar hisoblanadi.Endogen iqtisodiy o ‘sish sifati modellarini izohlashning barcha matematik o‘ziga xosliklariga katta e’tibor qaratmagan holda, ulardan kelib chiquvchi asosiy xulosalami keltirib o ‘tamiz: • Doimiy barqaror iqtisodiy o‘sish sifati, faqatgina ta’lim vositasida jamg‘arilgan inson kapitali asosidagina mavjud boiishi mumkin; • Iqtisodiy o‘sish sifati sur’atlariga innovatsiyalami yaratish sohasida jamlangan inson kapitalining rivojlanish darajasi to‘g‘ridan- to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Ya’ni, ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik sohasi iqtisodiyotga nafaqat bevosita, balki yangi amaliy ishlanma va g‘oyalar yordamida ham ta’sir ko‘rsatadi; • Bilimlar hosil boiishi va jamg‘arilishini cheklash ertami, kechmi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarda53 aks etadi, bunda ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik sohasida to ‘plangan inteliektual kapital salohiyati qisqaradi54; • FTTning o‘zigina emas, balki bilimlaming shakllanishi va ulardan foydalanish, o‘z navbatida inson salohiyatining rivojlanishiga xizmat qiluvchi, investitsion talabning muhim omili b o iib hisoblanadi. Endogen o‘sish nazariyasiga ko‘ra bilimlami jamg‘arilishi, ishlab chiqarish xarajatlarini kamayishi, yangiliklar va innovatsiyalar iqtisodiy o‘sish sifatining muhim omillari b o iib hisoblanadi. Bugungi kunda bozor iqtisodiyotining rivojlanishining asosiy xususiyati iqtisodiyotda ekstensiv o‘sishning barcha imkoniyatlari va zaxiralaridan foydalanib boiindi. Bugungi globalizatsiya davrida bozor iqtisodiyotining rivojlanishining asosiy yo‘nalishi yuqori mehnat sifati va FTTda kapitaltejamkor texnologiyalarga va ekologik cheklovlami asoslanib iqtisodiy o‘sishda yakuniy sifat natijalariga erishish b o iib hisoblanadi. Iqtisodiy o‘sishning sur’atlari yangi bilimlami egallash sohasida markazlashgan inson kapitali miqdoriga bevosita bogiiqdir. Amalda bu ilmiy tadqiqotlar sohasi iqtisodiyotga birgina amaliy g ‘oyalar va ishlanmalar bilangina ta’sir ko‘rsatmasligini anglatadi. Ushbu nazariyaga muvofiq, jamg‘arilgan inson kapitali hajmi katta boigan mamlakatlar iqtisodiy o‘sishda yuqoriroq sur’atlarga erishadilar. Demak, erkin xalqaro savdoning rivojlantirilishi ham o‘sish sur’atlarini oshirishga yordam beradi, chunki mahsulotlar bilan ayirboshlash iqtisodiy tizim chegaralarini kengaytiradi va shu tariqa inson kapitali jamlanmasi ko‘payishiga xizmat qiladi. Inson kapitalining jamg'arish muayyan resurslami talab etadigan hamda muqobil chiqimlar sababi boigan faol iqtisodiy jarayondir. Endogen o‘sish nazariyasiga ko‘ra bilimlami jamg‘arilishi, ishlab chiqarish xarajatlarini kamayishi, yangiliklar va innovatsiyalar iqtisodiy o‘sish sifatining muhim omillari hisoblanadi. Bugungi kunda bozor iqtisodiyotining rivojlanishining asosiy xususiyati iqtisodiyotda ekstensiv o‘sishning barcha imkoniyatlari va zaxiralaridan foydalanib boiindi. Bugungi globalizatsiya davrida bozor iqtisodiyotining rivojlanishining asosiy yo‘nalishi yuqori mehnat sifati va FTTda kapital tejamkor texnologiyalarga va ekologik cheklovlami asoslanib iqtisodiy o‘sishda yakuniy sifat natijalariga erishish hisoblanadi. XXI asrga kelib iqtisodiyotda jiddiy o‘zgarishlar yuz berdi. Mazkur o ‘zgarishlar birinchi navbatda, resurslardan foydalanishning tabiat in’om etgan chegaralariga iqtisodiyot yetib borayotganligi natijasida iqtisodiy o ‘sish sifatida an’anaviy resurslaridan foydalanish imko niyatlari vaqt o‘tgani sari cheklanib borayotganligi bilan bogiiqdir. Endogen iqtisodiy o‘sish nazariyasini yuqori rivojlanish darajasiga olib chiqqan olimlardan biri Uilyam Nordxaus hisoblanadi. Uning “Integrallashgan baholash modelida” (IAM) iqlim o‘zgarishlari bilan iqtisodiy o‘sish modelini bir-biri bilan bogiadi. U.Nordxaus ishlab chiqarish funksiyasi modeliga ikki yangi o‘zgaruvchini kiritdi: tabiiy resurslar va ekologik zarar. Tabiiy resurslar ishlab chiqarish funksiyasi modelida ishchi kuchi, kapital, asosiy fondlar kabi ishlab chiqarish omili sifatida olingan; ekologik zarar birdan kichik boigan ko‘paytiruvchi b o iib u ishlab chiqarish hajmini kamaytiradi. Bu modelda barcha omillar texnologik taraqqiyot natijasida o‘sib borsa ekologik zarar esa birdan kichik b oigan ko‘paytiruvchi hisobiga atmosferani ifloslanish darajasiga qarab kamayib boradi. Endogen iqtisodiy o‘sish nazariyasi maktablarining quyidagi xulosa va takliflari innovatsion iqtisodiyotga o‘tish sharoitida 0 ‘zbekiston Respublikasi uchun foydali deb hisoblaymiz. Ularga: • iqtisodiy o‘sishni ta’minlash iqtisodiyotda erkin raqobatni, ishchi kuchi harakatchanligiga, firmalami bozorga kirish va undan chiqish imkoniyatlariga, o‘z mahsulotlari va texnologiyalarini doimo takomillashtirib, yangi innovatsion tovarlami taklif etib bozorda o‘z o‘rinlariga ega bo‘lish shart-sharoitlariga bog‘liq. Bu tovar va texnologiyalar keyinchalik butun iqtisodiyotga tarqalib umumiy mehnat unumdorligini o‘sishini rag‘batlantiradi; • jadallashgan iqtisodiy o ‘sishni ta’minlash iqtisodiyotning ochiqligiga, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb etish hisobiga zamonaviy texnologik tovar va xizmatlami ishlab chiqarish imkoniyatlariga bogiiq. Jahon ta’lim tizimiga va faniga integrat- siyalash, rivojlangan g‘arb mamlakatlarining yetakchi mutaxassislarini takror ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilish zarur; • ta’lim tizimida kadrlar tayyorlashni rivojlantirish jarayonida uni bozor ta’lablariga moslash, zamonaviy texnologiyalar va birinchi o‘rinda raqamli iqtisodiyotga kadrlar tayyorlash - mehnat unumdorligini o‘sishining zaruriy shartidir; • iqtisodiy o‘sish atrof-muhitga tabiatga nisbatan hurmatda bo‘lishni talab etadi. Atrof-muhitni ifloslanishi nafaqat aholi turmush darajasini yomonlashuviga olib keladi, balki iqtisodiyot uchun ham og‘ir yuk bo‘ladi; • iqtisodiyotda samarali faoliyat olib boruvchi bozor institutlarini vujudga keltirish lozim. Iqtisodiyotni rivojlantirish uchun unda samarali faoliyat olib boruvchi, xususiy mulk manfaatlarini himoya qiluvchi bozor institutlarisiz katta miqdorda investitsiyalarni jalb etib bo‘lmaydi. Bunday institutlar raqobatbardosh, qonun ustuvorligini va barqarorligini ta’minlovchi qarama-qarshi tuzilmalarga ega bo‘lgan siyosiy tizim mavjud bo‘lishini talab etadi. Biroq barcha endogen iqtisodiy o‘sish nazariyasi ta’limoti - modellarini umumlashtirgan holda tahlil etadigan bo‘lsak, bugungi kunda ayni bir modelning iqtisodiyotda to'liq samara berib qo‘llani- layotganligini kuzatishning iloji yo‘q. Bugungi kunda iqtisodiy o‘sish ta’limotida innovatsion iqtisodiy o‘sish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Innovatsion iqtisodiy o‘sish bozor munosabatlari tizimida tadbirkorlik tashabbuskorligiga, FTT va tashkiliy-iqtisodiy faoliyatga asoslanadi. Bu kuchli raqobatbardosh texnologik platformalar va klasterlar yadrosini shakllantiradigan tizimli innovatsion loyihalami amalga oshirishga; davlat xarajatlari salmog‘ini kamaytirish va ko‘proq rag‘batlantirishning bilvosita vositalaridan foydalanadigan xususiy investitsiyalaming o‘sishi; cheklangan miqdordagi loyihalarga resurslami jamlash; risklami taqsimlash asosida innovatsion sohada xalqaro kooperatsiyani rivojlantirishga qaratilgan. XXI asrga kelib iqtisodiyotda jiddiy o‘zgarishlar yuz berdi. Mazkur o ‘zgarishlar birinchi navbatda, resurslardan foydalanishning tabiat in’om etgan chegaralariga iqtisodiyot yetib borayotganligi natijasida iqtisodiy o‘sish sifatida an’anaviy resurslaridan foydalanish imkoniyatlari vaqt o‘tgani sari cheklanib borayotganligi bilan bogiiqdir. Yuqorida aytilganlarga bog‘liq tarzda, bundan buyon investitsiya jarayonlari, yangi texnologiyalar va o ‘z navbatida yangi tovar va xizmatlar yaratish bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan ilmiy bilimlar tizimi iqtisodiy o‘sish sifatining zamonaviy modelini yaratishning asosiy elementi bo‘ladi. Agar barcha modellami umumlashtirgan holda o‘rganadigan bo‘lsak, bugungi kunda ayni bir modelning iqtisodiyotda to‘liq samara berib qo‘llanilayotganligini ko‘rishning iloji yo‘q. Keynschilar bu borada iqtisodiy o‘sish sifatini modellashtirishda asosiy e’tibomi investitsiya va davlat boshqaruviga qaratsa, neoklassiklar davlat boshqaruvini inkor etgan holda barcha ishlab chiqarish omillarining samaradorlik jihatlarini ustuvor, deb hisoblashadi. Bugungi kunda jahonda har bir davlat barqaror iqtisodiy o‘sish yo‘lida mamlakatning tabiiy qazilma boyliklari, mehnat resurslarining salohiyati, an’analari, va mentalitetidan, mamlakatning geografik joylashuvidan kelib chiqib, endogen iqtisodiy o‘sish nazariyasi ta’limoti modellarining taklif va tavsiyalaridan foydalanib o‘z iqtisodiy rivojlanish modelini ishlab chiqishi lozim. Bunga misol sifatida Prezidentimiz tashabbusi bilan ishlab chiqilgan «2017-2021- yillarda 0 ‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini»ni keltirishimiz mumkin. Harakatlar strategiyasi dasturida endogen iqtisodiy o ‘sish nazariyasining qator taklif va tavsiyalari o‘z ifodasini topgan bo‘lib uning maqsadi olib borilayotgan islohotlar samaradorligini tubdan oshirish, davlat va jamiyat har tomonlama jadal rivojlantirish, milliy iqtisodiyotni modemizatsiyalash va erkinlashtirish asosida iqtisodiy o‘sish sifatini oshirish va aholi turmush farovonligini ta’minlash va 0 ‘zbekistonni 2030-yilga kelib jahonning 50 ta ilg‘or mamlakatlari qatoriga olib chiqishdan iboratdir. 6.2. Iqtisodiy o‘sishning endogen nazariyasi. Iqtisodiy o‘sish, uning omillarining hozirgi zamon nazariyasining o ‘ziga xos xususiyatlaridan biri, shunday o‘sishning har qanday turdagi modellarini qo‘llash hisoblanadi. XX asrning so'nggi-yillarda iqtisodiy o‘sish ta’limotida neoklassik nazariyalarga nisbatan e’tirozlar kuchayib bordi. Bu jahon mamlakatlarida iqtisodiy rivojlanish darajalarida keskin farqlarni kuchayishi va rivojlanayotgan davlatlarda, davlatning qarzdorlik inqirozini kuchayishi bilan bogiiq muammo- lardir. Bu davrda Jahon banki va XVF rivojlanayotgan davlatlarda erkin bozor munosabatlarini shakllantirish, iqtisodiy o‘sish va aholi turmush farovonligini oshirishda investitsiyalar muhim omil sifatida tavsiya etilgan edi. 1980-yillaming o‘rtalariga kelib, iqtisodiy o‘sish sifati nazariyalarining yangi to ‘lqini, deb nom olgan jarayonning yuz berishi natijasida iqtisodiyot nazariyasida o‘ziga xos inqilob yuz berdi. Dastlabki nazariyalar diqqat-e’tiborini doimiy o‘sish sifatining ichki manbalarini aniqlashga yo‘naltirganlari holda uni modelning xulq- atvor o‘lchamlari imkoniyatlariga bogiab ko‘rsatishadi. Iqtisodiy o ‘sish modelning ichki manbalari nuqtai nazaridan kelib chiqib tasvirlanadi. Iqtisodiy o‘sishning ichki manbalar va omillar nuqtai nazaridan yuzaga chiqishini tushuntiruvchi modellar esa, iqtisodiy o ‘sish sifatining endogen nazariyalari nomini oladi. Endogen iqtisodiy o‘sish sifatining dastlabki modellari asosan o‘z vaqtidan ancha ilgarilab ketgan va o‘sha davrda deyarli ehtiyoj bo lmagan, 1960-yillar davomida amalga oshirilgan tadqiqotlar, xususan inson kapitali nazariyasi sohasidagi tadqiqotlar, K. Errou va G. Uzavalaming modellariga asoslangan edi. Yangi toMqinning birinchi davri uchun tegishli bo‘lgan eng muhim tadqiqot ishlarining mualliflari P.Romer, R.Lukas va S. Rebelolar hisoblanishadi. Ular tomonidan ishlab chiqilgan modellarda iqtisodiy o‘sish sifati manbalari tashqi samaralar yordamida tasvirlab beriladi. Aynan ushbu modellardan soddalashtirilgan yondashuv dan farqli o‘laroq, endogen o‘sishni talqin qilishda bazaviy modellar sifatida foydalanila boshlandi. Yangi to iq in modellarining keyingi guruhi texnik taraqqiyotning vujudga kelishini tushuntirishga va innovatsiyalaming vujudga kelishi tuzilmasi va ulami amalga oshirishni batafsil o‘rganishga butun e’tiborini qaratadi. Endogen o‘sishning bunday modellar guruhi Research & Development deb atalgan.55 F.Agion, P. Xauitt, D. Grossman va E.Xelpman kabi olimlaming asarlarida bayon qilingan modellar o‘ziga xos klassik modellar hisoblanadi.Endogen iqtisodiy o'sish sifati modellarini izohlashning barcha matematik o‘ziga xosliklariga katta e’tibor qaratmagan holda, ulardan kelib chiquvchi asosiy xulosalami keltirib o‘tamiz: • doimiy barqaror iqtisodiy o ‘sish sifati, faqatgina ta’lim vositasida jamg‘arilgan inson kapitali asosidagina mavjud boMishi mumkin; • iqtisodiy o ‘sish sifati sur’atlariga innovatsiyalami yaratish sohasida jamlangan inson kapitalining rivojlanish darajasi to‘g ‘ridan- to ‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Ya’ni, ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik sohasi iqtisodiyotga nafaqat bevosita, balki yangi amaliy ishlanma va g ‘oyalar yordamida ham ta’sir ko‘rsatadi; • bilimlar hosil boMishi va jamg‘arilishini cheklash ertami, kechmi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarda56 aks etadi, bunda ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik sohasida to‘ plangan intellektual kapital salohiyati qisqaradi57; • FTTning o‘zigina emas, balki bilimlaming shakllanishi va ulardan foydalanish, o‘z navbatida inson salohiyatining rivojlanishiga xizmat qiluvchi, investitsion talabning muhim omili bo‘lib hisoblanadi. Innovatsion investitsiyalar iqtisodiy o‘sish sifatida ustuvorlik tendensiyaga egaligi bilan tavsiflanadi va bilimlar ishlab chiqarish sektoriga innovatsion investitsiyalaming ko‘payishi, mehnat tashkil etish va rag‘batlantirish, texnologik asosdagi innovatsiyalar, ishlab chiqarish omillarining sifat jihatdan takomillashuvi hisobiga makroiqtisodiy indikatorlar (YAIM, MD hajmlarining va aholi jon boshiga YAIM (MD) ning o‘sishi) miqdoriy ko‘rsatkichlarining ortishi bilan aniqlanadi. Innovatsion investitsiyalar iqtisodiy o‘sish samaradorlik va raqobatbardoshlik omillari hisobiga innovatsion investitsion talabning ustivorliklari va yo‘nalishlarini o‘zgartirish asosida innovatsion jamg‘arilishni kengaytirish y o ii bilan ta’min etiladi. Innovatsion investitsiyalaming iqtisodiy o ‘sish sifatiga ta’siri mamlakat YAIMning o'sishi va uning tarkibini takomillashishi, foyda- lanilayotgan ishlab chiqarish omillarining sifat jihatdan yangilanishi, texnika-texnologiyaning mukammallashuvi inson va inteliektual kapital mavqeyining ortishi evaziga sodir boiadi. Ustun omillar innovatsiyalar, investitsiyalar, rag'batlantirish, bilim va ko‘nikma rivojlanish institutlari. Texnologik bazisga ega yangiliklardan keng foydalanish ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyatni tashkil etishni rag'batlantirish, ichki xo‘jalik tizimida innovatsion investitsiyalar faoliyatiga undovchi institutsional va raqobat muhitining amalda mavjudligini belgilab beradi. Innovatsion investitsion talab o‘zida sifat jihatdan kun sayin o‘zgarib borayotgan hozirgi sharoitda biznesning takror ishlab chiqarish va kapital (jumladan insoniy va inteliektual kapital) jamg‘arilishi uchun zaruriy shart-sharoitlami yaratishga tayyorligi va unga boigan layoqat va ehtiyojlariga asoslanuvchi, samarali talabning muhim tashkil etuvchisini ifoda etadi. Innovatsion-investitsion talab yuqorida tilga olib o‘tilgan bilvosita omillar bilan birgalikda iqtisodiy o‘sish sifatining bazaviy omillariga, birinchi navbatda esa kapitalga ta’sir ko‘rsatadi. Innovatsion investitsiya -b u takror ishlab chiqarish va umuman iqtisodiy o‘sishning moliyaviy manbai, ishlab chiqaruvchi kuchlar va iqtisodiy munosabatlar tizimi rivojlanishini belgilovchi omildir. Innovatsion investitsiya fan va texnika taraqqiyoti, yutuqlarini amaliyotga joriy qilishni va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonini ta’minlaydi. U iqtisodiy o ‘sish sifatini va aholi turmush farovonligini to‘xtovsiz oshirib borishning ham zaruriy sharti hisoblanadi. Biroq investitsiyalami o‘sishi rivojlanayotgan davlatlarda kutilgan darajada iqtisodiy o‘sish va aholi turmush farovonligiga olib kelmadi. Jahon banki va XVF ko‘rsatmalariga ko‘ra ichki va tashqi bozomi erkinlashtirish ham rivojlanayotgan mamlakatlarda kutilgan darajada xorijiy investitsiyalami jalb etish imkonini bermadi. Ushbu muam- molami yechimini endogen o‘sish nazariyasi maktabi tushuntirishga harakat qildi. Endogen o ‘sish uzoq muddatli davrda texnologik taraqqiyot iqtisodiy o‘sishning yagona sababi hisoblanmaydi. Unda iqtisodiy o ‘sish sifati darajasi quyidagi omillarga bog‘liq: • inson kapitalining sifati, insonni rivojlantirishga (ta’lim, sogiiqni saqlash va hokazolarga) investitsiyalar; • mukammal bo‘lmagan raqobat sharoitlarida intellektual mulk huquqini himoya qilish uchun zarur shart-sharoitlami yaratish; • fan va texnologiyalami rivojlantirishni davlat tomonidan qo ‘ llab-quvvatlash; • qulay investitsiya muhitini yaratish va yangi texnologiyalami o‘zlashtirish. Iqtisodiy o ‘sishning sur’atlari yangi bilimlami egallash sohasida markazlashgan inson kapitali miqdoriga bevosita bog‘liqdir. Amalda bu ilmiy tadqiqotlar sohasi iqtisodiyotga birgina amaliy g‘oyalar va ishlanmalar bilangina ta’sir ko‘rsatmasligini anglatadi. Ushbu nazariyaga muvofiq, jamg‘arilgan inson kapitali hajmi katta bo‘lgan mamlakatlar iqtisodiy o ‘sishda yuqoriroq sur’atlarga erishadilar. Demak, erkin xalqaro savdoning rivojlantirilishi ham o‘sish sur’atlarini oshirishga yordam beradi, chunki mahsulotlar bilan ayirboshlash iqtisodiy tizim chegaralarini kengaytiradi va shu tariqa inson kapitali jamlanmasi ko‘payishiga xizmat qiladi. Inson kapitalining jamg‘arish muayyan resurslarni talab etadigan hamda muqobil chiqimlar sababi boigan faol iqtisodiy jarayondir. Endogen o‘sish nazariyasiga ko‘ra bilimlami jamg‘arilishi, ishlab chiqarish xarajatlarini kamayishi, yangiliklar va innovatsiyalar iqtisodiy o‘sish sifatining muhim omillari hisoblanadi. Bugungi kunda bozor iqtisodiyotining rivojlanishining asosiy xususiyati iqtisodiyotda ekstensiv o‘sishning barcha imkoniyatlari va zaxiralaridan foydalanib bo‘lindi. Bugungi globalizatsiya davrida bozor iqtisodiyotining rivojlanishining asosiy yo‘nalishi yuqori mehnat sifati va FTTda kapital tejamkor texnologiyalarga va ekologik cheklovlami asoslanib iqtisodiy o‘sishda yakuniy sifat natijalariga erishish hisoblanadi. XXI asrga kelib iqtisodiyotda jiddiy o‘zgarishlar yuz berdi. Mazkur o ‘zgarishlar birinchi navbatda, resurslardan foydalanishning tabiat in’om etgan chegaralariga iqtisodiyot yetib borayotganligi natijasida iqtisodiy o‘sish sifatida an’anaviy resurslaridan foydalanish imkoniyatlari vaqt o‘tgani sari cheklanib borayotganligi bilan bogiiqdir. Endogen iqtisodiy o‘sish nazariyasini yuqori rivojlanish darajasiga olib chiqqan olimlardan biri Uilyam Nordxaus hisoblanadi. Uning “Integrallashgan baholash modelida” (IAM) iqlim o‘zgarishlari bilan iqtisodiy o‘sish modelini bir-biri bilan bog‘ladi. U.Nordxaus ishlab chiqarish funksiyasi modeliga ikki yangi o‘zgaruvchini kiritdi: tabiiy resurslar va ekologik zarar. Tabiiy resurslar ishlab chiqarish funksiyasi modelida ishchi kuchi, kapital, asosiy fondlar kabi ishlab chiqarish omili sifatida olingan; ekologik zarar birdan kichik boigan ko‘paytiruvchi b o iib u ishlab chiqarish hajmini kamaytiradi. Bu modelda barcha omillar texnologik taraqqiyot natijasida o‘sib borsa ekologik zarar esa birdan kichik boigan ko‘paytiruvchi hisobiga atmosferani ifloslanish darajasiga qarab kamayib boradi. Endogen iqtisodiy o‘sish nazariyasi maktablarining quyidagi xulosa va takliflari innovatsion iqtisodiyotga o‘tish sharoitida 0 ‘zbekiston Respublikasi uchun foydali deb hisoblaymiz. Ularga: • iqtisodiy o‘sishni ta’minlash iqtisodiyotda erkin raqobatni, ishchi kuchi harakatchanligiga, firmalami bozorga kirish va undan chiqish imkoniyatlariga, o‘z mahsulotlari va texnologiyalarini doimo takomillashtirib, yangi innovatsion tovarlami taklif etib bozorda o ‘z o‘rinlariga ega boiish shart-sharoitlariga bogiiq. Bu tovar va texnologiyalar keyinchalik butun iqtisodiyotga tarqalib umumiy mehnat unumdorligini o‘sishini rag‘batlantiradi; • jadallashgan iqtisodiy o‘sishni ta’minlash iqtisodiyotning ochiqligiga, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalami jalb etish hisobiga zamonaviy texnologik tovar va xizmatlami ishlab chiqarish imkoniyatlariga bogiiq. Jahon ta’lim tizimiga va faniga integratsiyalash, rivojlangan g‘arb mamlakatlarining yetakchi mutaxassislarini takror ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilish zamr; • ta’lim tizimida kadrlar tayyorlashni rivojlantirish jarayonida uni bozor taiablariga moslash, zamonaviy texnologiyalar va birinchi o ‘rinda raqamli iqtisodiyotga kadrlar tayyorlash - mehnat unumdorligini o‘sishining zamriy shartidir; • iqtisodiy o‘sish atrof-muhitga tabiatga nisbatan hurmatda boiishni talab etadi. Atrof-muhitni ifloslanishi nafaqat aholi turmush darajasini yomonlashuviga olib keladi, balki iqtisodiyot uchun ham og‘ir yuk bo‘ladi; • iqtisodiyotda samarali faoliyat olib boruvchi bozor institutlarini vujudga keltirish lozim. Iqtisodiyotni rivojlantirish uchun unda samarali faoliyat olib boruvchi, xususiy mulk manfaatlarini himoya qiluvchi bozor institutlarisiz katta miqdorda investitsiyalami jalb etib boimaydi. Bunday institutlar raqobatbardosh, qonun ustuvorligini va barqarorligini ta’minlovchi qarama-qarshi tuzilmalarga ega bo‘lgan siyosiy tizim mavjud bo‘lishini talab etadi. Biroq barcha endogen iqtisodiy o ‘sish nazariyasi ta’limoti - modellarini umumlashtirgan holda tahlil etadigan boisak, bugungi kunda ayni bir modelning iqtisodiyotda to iiq samara berib qoilanilayotganligini kuzatishning iloji yo‘q. Bugungi kunda jahonda har bir davlat barqaror iqtisodiy o‘sish yo‘lida mamlakatning tabiiy qazilma boyliklari, mehnat resurslarining salohiyati, an’analari, va mentalitetidan, mamlakatning geografik joylashuvidan kelib chiqib, endogen iqtisodiy o‘sish nazariyasi ta’limoti modellarining taklif va tavsiyalaridan foydalanib o‘z iqtisodiy rivojlanish modelini ishlab chiqishi lozim. Bunga misol sifatida Prezidentimiz tashabbusi bilan ishlab chiqilgan «2017-2021- yillarda 0 ‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini»ni keltirishimiz mumkin. Harakatlar strategiyasi dasturida endogen iqtisodiy o‘sish nazariyasining qator taklif va tavsiyalari o‘z ifodasini topgan bo‘lib uning maqsadi olib borilayotgan islohotlar samaradorligini tubdan oshirish, davlat va jamiyat har tomonlama jadal rivojlantirish, milliy iqtisodiyotni modemizatsiyalash va erkinlashtirish asosida iqtisodiy o ‘sish sifatini oshirish va aholi turmush farovonligini ta’minlash va 0 ‘zbekistonni 2030-yilga kelib jahonning 50 ta ilg‘or mamlakatlari qatoriga olib chiqishdan iboratdir. 6.3. Endogen o‘sish omili sifatida innovatsiyalarning turlari va ularning endogen xususiyatlari Iqtisodiyotni innovatsion taraqqiyot yo‘liga o‘tkazish muammosi - iqtisodchi olimlaming diqqat markazida turgan asosiy muammolardan biri hisoblanadi. 0 ‘zbekiston Respublikasi uchun rivojlangan davlatlarining iqtisodiy taraqqiyot va aholi turmush farovonligi darajasiga erishishning birdan bir yagona yo‘li innovatsion yo‘naltirilgan iqtisodiy tizimga o‘tish hisoblanadi. Bu innovatsiya kategoriyasini ko‘rib chiqishni dolzarbligini yanada oshiradi. Innovatsiya termini inglizcha “innovation” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, so‘zma-so‘z taijima qilganda “yangiliklami joriy etish” ma’nosini anglatadi. Innovatsiyani yangi ilmiy-texnikaviy, tashkiliy- iqtisodiy, ishlab chiqarish yoki boshqa yechim va qarorlami amaliyotda birinchi bo‘lib, joriy etish sifatida ta’riflash mumkin. Agar so‘z faqat, texnologik innovatsiya haqida borsa, u holda uni, ishlab chiqarishda yoki xizmat ko‘rsatish jarayonida yoxud bozorda sotish uchun mo‘ljal!angan mahsulotda yangi texnik yechimning qo‘llanilishi sifatida tavsiflash mumkin. Innovatsiya - bu oldingilarga nisbatan birmuncha past xarajatlar va yuqori sifat bilan tavsiflanuvchi mahsulotni yaratish maqsadida sarf-xarajatlaming ishlab chiqarishga tmnsformatsiyalanish jarayonidir. Innovatsiyalami ta’riflashga ikki xil yondashuvni ajratib ko‘rsatish mumkin: 1) Jarayonli (takror ishlab chiqarish) yondashuv. Innovatsion g‘oyaIami amalga oshirish yoki ulami tayyor natijaga aylantirish jarayoni sifatida. 2) Obyektli yondashuv. Innovatsiyani biror bir obyektga joriy etilgan, yakuniy natija sifatida tasavvur qilinadi. Innovatsiyaga berilgan ta’rifda innovatsiyalami yaratuvchi emas, balki innovatsiyalami o‘z faoliyatida qoMlovchi korxonalar nuqtayi nazaridan ifoda etilgan. Mazkur ta’rif innovatsiyalami tarqatish jarayonlarini aks ettiradi, chunki innovatsiyalar nafaqat ulami yaratishni, balki ulami amalda qoMlashni ham ko‘zda tutadi. Innovatsion korxonalar nimani yaratsalar, ulami bozorga joriy etilguniga qadar yangilik bo‘lib qolaveradi. Aynan tarqatish bosqichida yangiliklar innovatsiyalarga aylanadi. Innovatsiyadan farqli oiaroq, takomillashtirish — bu tizimning ichida amalga oshadigan va tizim amalda boMishining o‘zgarishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydigan siljishdir. Takomillashtirish tizimning me’yorida amalda bo‘lishiga ta’sir ko‘rsatmaydi, u obyekt rivojlanish dinamikasiga nisbatan sust ta’sir ko‘rsatishi bilan tavsiflanadi. Innovatsiya esa ko‘pfunksional tavsifga ega bo‘lib, eski qoidalami parchalaydi, yangi “sifat” sakrashlarini yaratadi, obyektni tizimdan tashqari chiqib ish ko‘rishga majbur etadi. Tijoriylashtirish bosqichining mavjudligi innovatsiyani yanglikdan farqlab turadi. SHunga bog‘liq tarzda joriy etish bosqichi yetarlicha uzoq bo‘lib, ko‘pincha bir necha-yillarni o‘z ichiga oladi, yangilikni joriy etishni ishlab chiqish jarayoni yanglikni yaratish jarayoniga nisbatan birmuncha qimmat turadi. Yangiliklami joriy etish bilan bog‘liq muammolarni tadqiq qilgan iqtisodchi - olimlar o‘rtasida nemis olimi Gerxard Mensh alohida o‘rin tutadi. U iqtisodiy o‘sish sur’atlari va davriylikni bazisli yangiliklaming paydo bo‘lishi bilan bogiashga harakat qiladi hamda aynan turg‘unlik fazasida innovatsiyalarni yaratish va joriy etish uchun rag‘batlantiruvchi omillar vujudga keladi, deb hisoblaydi. G.Menshning fikriga ko‘ra, texnologik pasayish holati qachonki bazisli yangiliklar o‘z imkoniyatlarini toialigicha sarflab bo‘lgan paytda vujudga keladi va bu esa iqtisodiy rivojlanishdagi turg‘unlik holatini belgilab beradi. Sanoat rivojlanishi o‘z mohiyatiga ko‘ra bir texnologik holatdan ikkinchi bir holatga o ‘tishini anglatadi. G.Mensh bazisli, takomillashtiruvchi va psevdoinnovatsiyalami ajratgan holda innovatsiyalarni tasniflashni taklif etadi. Bazisli yangiliklar texnologik yangi tarmoq va bozorlami vujudga keltiruvchi hamda notexnologik madaniy, ijtimoiy xizmatlar va boshqaruv sohasidagi o‘zgarishlarga javob beruvchi turlarga bo‘linadi. Ushbuga bog‘liq ravishda innovatsiyalarning har bir turi ma’lum mehnat va kapital xarajatlarini talab etadi, yangiliklar o ‘rtasida resurslar uchun raqobat kurashi vujudga keladi. Bazisli innovatsiyalar - bu yangi ilmiy tamoyillarga asoslangan ilgari ma’lum boMmagan yangi mahsulot va jarayonlarga yo‘l ochib beruvchi yirik ixtirolar bazasida vujudga kelgan innovatsiyalardir. Misol tariqasida bug‘ mashinasi, elektr toki, atom energetikasi, kserografiya, vakuum trubkasi, tranzistorlar va shu kabilami keltirib o ‘tishimiz mumkin. Bazisli innovatsiyalar katta investitsiyalami talab etadi, ulami ishlab chiqish jarayonlari uzoq muddatli hisoblanib, ulaming tijoriylashishi, ya’ni bozorlarga kirib borishi yangi texnologik ukladlaming paydo boiishiga olib keladi. Takomillashtiruvchi innovatsiyalar - bu kichik, ammo mahsulot, servis va jarayonlaming muhim boMgan takomillashuvidir. Misol uchun, telefonning komponenti (qismi)ga aylangunga qadar, vakuum trubkasini ixtiro qilish vakuum yaratish bo‘yicha ishlarni takomillashtirishni talab etgan. Psevdoinnovatsiyalar - bu mahsulot yoki jarayonlaming iste’mol tavsiflarini o‘zgartirmagan holda, ulaming tashqi ko‘rinishlarini o‘zgartirishdir. Bazisli innovatsiyalardan takomillashtiruvchi innovatsiyalarga va so‘ngra psevdoinnovatsiyalarga o‘tish jarayoni bir texnologik bosqichdan boshqasi tomon harakatlanish hisoblanadi. G.Menshning fikricha, yangi bazisli yangiliklami yaratishga maksimal darajadagi tayyorgarlikka turg‘unlik davrida erishiladi. Bazisli innovatsiyalami yaratish uchun strategik jihatdan fikr yuritish, uzoq muddatli rejalashtirishni amalga oshirish lozim, zero, uzoq muddatli davrda katta qo‘yilmalami amalga oshirishni talab etuvchi bazisli innovatsiyalarga qisqa muddatli davrda daromad olish ishtiyoqi o‘zaro mos kelmaydi. G.Menshning fikricha, bozoming kamchiliklari bazisli yangiliklar oqimidagi tanaffuslaming sababchisi hisoblanadi. Bunday kamchiliklar sirasiga G.Mensh birinchi navbatda bozoming “eski” tarmoqlardan “yangi” tarmoqlarga resurslar oqimini qayta yo‘naltira olmasligini, yangiliklarga sarf-xarajatlarda firmalaming tejashlarini rag‘batlantira olmasligini kiritadi. Innovatsiyalami belgilariga ko‘ra, turli xil tasniflash mumkin. Tasniflashlaming asosiy mezonlari sifatida yangilik darajasi, takror ishlab chiqarish jarayonidagi o‘mi, tub burilish darajasi, qoilanilish sohasi, innovatsion jarayonlar samaradorligiga ta’sir darajasi, mazmuni, foydalanish tavsifi, koiamliligi, tartibga solish va boshqarish holati, ijtimoiy maqsadlar tavsifi, paydo bo‘lishga undovchi omil va shu kabilardan foydalaniladi. Predmetiga ko‘ra innovatsiyalar: innovatsion-mahsulot (mutlaqo yangi yoki takomillashgan ko‘rinishdagi tayyor buyum yoki mahsulot bo‘lib yetarlicha katta investitsiyalarni talab etadi); innovatsion - jarayon (texnik, ishlab chiqarish yoki boshqaruv jihatdan takomillashtirish); innovatsion- servis (korxonadan tashqarida mahsulotlardan foydalanishga xizmat ко‘r sat ish bilan bog‘liq holda, masalan, kompyuterlaming dasturiy ta’minoti) ga boiinadi. Innovatsion-jarayon va innovatsion - mahsulotlar o‘zaro uzviy bogiiq boiib, ular bir-birlariga o‘tib borishlari ham mumkin. Masalan, agar biror bir asbob-uskuna ishlab chiqilsa va undan tovarlar ishlab chiqarishda foydalanish nazarda tutilsa, bu — innovatsion jarayon, agar maqsad sotish bo isa, bu - innovatsion mahsulot hisoblanadi. Joriy etish samaradorligiga ko‘ra innovatsiyalar quyidagicha tasniflanadi: tovaming iste’mol xususiyatlarini yaxshilovchi, resurslar tejalishiga imkon yaratuvchi va ekologik samara keltiruvchi innovatsiyalar. Ma’muriy resurslardan foydalanish bilan bogiiq ravishda innovatsiyalaming alohida tipi sifatida biznes-innovatsiyalami ajratib ko‘rsatish mumkin. Biznes - innovatsiyalar - bu korxona va tashkilotlaming tizimning institutsional asoslarini chetlab o‘tgan holda, o ‘z faoliyatlarini amalga oshirish uchun qulay shart-sharoit yaratishga boigan harakat va intilishlaridir. Bunda korxona va tashkilotlar sherik - hamkorlar izlab topish, shartnoma-kontraktlar tuzish, ulaming ijrosi bilan bo g iiq boigan transaksion xarajatlarini qisqartirishga intilishlari va yoki o‘z raqobatchilarining transaksion xarajatlarini oshirishga harakat qilishlari mumkin. Jamiyat hayotida sezilarli o‘zgarishlarga olib kelgan ijtimoiy innovatsiyalarga oid bir qator misollar keltirib o‘tish mumkin. Mehnat xavfsizligi va gigiyenasi sohasida innovatsion faoliyat bugungi kunda favqulodda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu o ‘rinda innovatsiyalar natijalari bo‘yicha quyidagi quyi guruhlami ajratish mumkin: kasb kasalliklari va ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar sonining keskin kamayishi, mehnat xavfsizligi va gigiyenasi sharoitlarining yaxshilanishi, so g iiq uchun zararli boigan va og‘ir ishlaming istisno etilishida namoyon boiuvchi ijtimoiy natijalar; mahsulot ishlab chiqarishning o‘sishi, foydaning oshishi, mehnat unumdorligining ko‘payishida aks etuvchi iqtisodiy natijalar; ishlab chiqarishda to‘xtab qolishlar sonining qisqarishi, texnologik jarayonlaming kechishi va mehnatni tashkil etish ishlarining takomillashuvi, asbob-uskuna, buyumlaming texnik oichamlarining yaxshilanishi ko‘rinishidagi texnik natijalar. Tashkiliy tuzilmadagi yangilanishlar ko‘proq mavjud tuzilma- laming yangi kombinatsiyalaridan iborat boiadi. Shunday qilib, kim avvalroq mavjud tuzilmalaming yangi kombinatsiyalarini ixtiro qila olsa, o ‘sha iqtisodiy tanazzul paytida ko‘proq yashab qolish imkoniyatiga ega boiadi deb ta’kidlaydi. Innovatsiyalaming muhim yana bir jihati - ularga xos boigan dolzarb mavzular; tirik mavjudotni, atrof-muhitni muhofaza qilish, tibbiyot, axborot texnologiyalari sohasidagi ishlanmalami, multimediyali ta’lim mahsulotlarini, energiya tejovchi va muqobil energiya manbalarini olish texnologiyalarini kiritishimiz mumkin. XXI asrga kelib iqtisodiyotda jiddiy o ‘zgarishlar yuz berdi. Mazkur o‘zgarishlar birinchi navbatda, resurslardan foydalanishning tabiat in’om etgan chegaralariga iqtisodiyot yetib borayotganligi natijasida iqtisodiy o‘sish sifatida an’anaviy resurslaridan foydalanish imkoniyatlari vaqt o ‘tgani sari cheklanib borayotganligi bilan bog‘liqdir. Yuqorida aytilganlarga bog‘liq tarzda, bundan buyon innovatsion-investitsiya jarayonlari, yangi texnologiyalar va o‘z navbatida yangi tovar va xizmatlar yaratish bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan ilmiy bilimlar tizimi iqtisodiy o‘sish sifatining zamonaviy modelini yaratishning asosiy elementi bo‘ladi. Shundan kelib chiqib, nafaqat innovatsiyalarga, balki iqtiqsodiy o‘sish omillari sifatida innovatsiyalar va investitsiyalaming o‘zaro bog‘liqligiga ham qiziqish ortib bormoqda. Patent huquqining rivojlanishi, tijorat siri to‘g'risidagi qonun va boshqa normativ aktlarning qabul qilinishi evaziga rag‘batlantiruvchi omillarning kuchayishi innovatsion-investitsiyalaming foydaliligini oshishiga olib keldi. Ixtirolarning sanoatlashuvi va zamonaviy g‘arb dunyosining iqtisodiy rivojlanishi jarayonlariga innovatsion-investit siyalaming integratsiyalashuvi sodir bo‘ldi, bu esa o‘z navbatida ikkinchi sanoat inqilobining amalga oshishiga turtki boidi. AQSH, Yaponiya, Germaniya va Fransiya kabi davlatlarda innovatsion-investitsiyalar faolligi bilan ulaming iqtisodiy o‘sish sifati o ‘rtasida to ‘g ‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlik mavjudligi hamda sanab o ‘tilgan mamlakatlaming deyarli barchasida iqtisodiy o‘sish sifatining intensiv tavsifga egaligi va uning asosi bo‘lib ishlab chiqarish omillarining yangi kombinatsiyalari, yangi mahsulotlar, yangi bozorlar, yangi texnologiyalar kabi innovatsion-investitsiyalar hisoblanadi. Innovatsiyalami moliyalashtirishda bankiming o ‘mi katta, chunki yangilik yaratuvchiga o‘z maqsadlariga erishish uchun unga moliyalashtirish suv va havodek zarur. Shunga bog‘liq tarzda, kredit mablagMari taqdim etishi mumkin boigan bankir, yangilik yaratuvchi shaxsning faoliyat ko'rsata olishi, bir so‘z bilan aytganda, uning keyingi faoliyati ko‘p jihatdan unga bog‘liq bo‘lib qolgan shaxs hisoblanadi. Bankir kredit taqdim eta turib, butun jamiyat nomidan yangi kombinatsiyalaming amalga oshirilishiga ijozat beradi. Iqtisodiy yuksalish birinchi navbatda asosiy vositalarini ishlab chiqarishda kuzatiladi, yangi korxonalarga ko‘proq sarmoya kiritilishi va bu yerdan chiquvchi impulslaming xomashyo, mehnat, asbob-uskunalar bozorlari va boshqalar orqali tarqalishi esa yuksalishning asosiy sabablaridan biri hisoblanadi. Takror ishlab chiqarish nuqtayi nazaridan innovatsiyalami o‘rganish alohida e’tiborga loyiqdir. Innovatsiyalar energiya va resurs tejovchi texnologiyalami joriy etilishiga olib keladi, buning natijasida esa takror ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur bo‘lgan vosita va mablag‘lar hajmi qisqaradi. Innovatsiyalarga qo‘shilgan qiymatning o‘sish manbai sifatida intellektual mehnatning yuqori ulushiga ega bo‘lgan yuqori texnologiyali tovar va xizmatlar ishlab chiqarish bilan tavsiflanadi, bunda esa, yuqori iste’mol qiymatiga ega bo'lgan sifati yaxshilangan mahsulotning bozorlarda sotilishi o‘z navbatida foydaning o‘sishiga zamin yaratadi. Iqtisodiy institutlar iqtisodiy o‘sish sifati uchun ahamiyatlidir, chunki ular jamiyatda asosiy iqtisodiy subyektlaming xulq-atvorlarini shakllantiradi, xususan, ular ishlab chiqarishga, inson kapitaliga va texnologiyalarga investitsiyalarga, shuningdek, ishlab chiqarishni tashkillashtirishga ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Iqtisodiy institutlar orasidagi farqlanishlar iqtisodiy o‘sish sifati va farovonlikni ta’minlashdagi mamlakatlar o‘rtasidagi tafovutlaming asosiy manbai hisoblanadi. Innovatsiya iqtisodiy kategoriya sifatida ishlab chiqarish subyektlarida texnologik, ijtimoiy-ekologik va boshqa xususiyat- laming umumlashgan holatdagi o‘zgarishlarini ifoda etsa, innovatsion investitsiyalashtirish o‘zida faqat ishlab chiqarish va ijtimoiy xizmat lami tashkil etish jarayonida bo‘layotgan yangi sifat o‘zgarishlarini ifoda etadi. Innovatsiya-yangiliklami ishlab chiqarishga joriy etish, resurslardan samarali foydalanishga asoslangan iqtisodiy o‘sishdir. Uning yetakchi omili fan va texnika taraqqiyotining so‘ngi talablariga javob beradigan dastgoh, yangi texnologiyalar bilan ishlab chiqarishni qayta jihozlash yoki ishlab chiqarish maydonini kengaytirish hisobiga emas, balki unda qo‘llaniladigan resurslaming sifatini oshirish orqali erishilmoqda. Chunki, innovatsiya natijalari ilm-fan va texnika sohasida iqtisodiyot yangiliklarining nazariy kashf etilishi va amaliyotda qo‘Hanilishi natijasida samarali rivojlanishi mumkin. Innovatsion faoliyat (yangiliklami joriy etish) ishlab chiqarish yangi texnologiyalari negizida raqobatbardosh mahsulot (tovar) turlarini yaratish jarayoni. Bu jarayon g‘oyaning paydo boiishi, uning maqsadini aniqlash va amalga oshirishdan to ishlab chiqarishni tashkil etish, mahsulot ishlab chiqarish, uni sotish va iqtisodiy samara olishgacha b oigan ishlami o‘z ichiga oladi. Innovatsiya kategoriyasi bo‘yicha quyidagi xulosalami chiqarish mumkin: • innovatsion faoliyat innovatsiya, innovatsion jarayonga nisbatan keng ma’noga ega bo iib , ilm-fan va texnika yangiliklarini ishlab chiqarishga tatbiq etilishini ifoda etadi. Innovatsion faoliyat innovatsiya va innovatsion jarayonni to iiq qamrab oladi; • innovatsiya ishlab chiqarish jarayonini takomillashtirish uchun yo‘naltirilgan investitsiya mablagiarining asosiy qismi b o iib , ishlab chiqarish subyektlarining asosiy ishlab chiqarish mablagiarida mujassamlashadi; • innovatsiya ishlab chiqarishning ichki subyektlari o ‘rtasidagi munosabatlaming takomillashib borishiga ta’sir etadi. U ishchi o‘rinlarini ko‘paytirish, ishlab chiqarish xodimlarini mehnat qilish sharoitlarini yaxshilash, ulami har tomonlama yetuk xodim sifatida faoliyat olib borishlari uchun zarur boigan ijtimoiy infratuzilmaning takomillashib borishida ifodalanadi; • innovatsiya ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining mikro va mak roiqtisodiy darajada jadallashishini ta’minlovchi yetakchi omil hisoblanadi; Xulosa
Xulosa qilib aytganda, innovatsiya ishlab chiqarish jarayonida band
1.1. Узбекистон Республикаси Консгитуцияси. - Т.:Узбекистон, 2017.- 406. 1.2. Узбекистон Республикасининг “Мулкчилик тугрисида”ги Крнуни. Узбекистон янги Крнунлари. I том. - Т.: Адолат, 1991. 1.3. Узбекистон Республикасининг “Тадбиркорлик тугрисида”ги Крнуни. Узбекистон янги Крнунлари. 2 том. - Т.: Адолат, 1991. 1.4. Узбекистон Республикасининг “Корхона тугрисида”ги Крнуни. Узбекистон янги Крнунлари. - Т.: Адолат, 1992. 1.5. Узбекистон Республикасининг “Инвестиция фаолияти тугрисида’ти К^онуни, 1998. 24 декабр. //Соликдар ва божхона хабарлари.4-сон, 1999.3-6. 1.6. Узбекистон Республикасининг “Оилавий тадбиркорлик тугрисида”ги Конуни. 2012 йил 16 апрель. 1.7. Узбекистон Республикаси ГТрезидентининг “Тадбиркорлик фаолиятининг жадал ривожланишини таъминлашга, хусусий мулкни хдр томонлама х,имоя килишга ва ишбилармонлик мух,итини сифат жих,атидан яхшилашга дойр кушимча чора-тадбирлар тугрисида”ги 2016 йил 5 октябрдаги ПФ-4848 сон Фармони. 1.8. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича хдракатлар стратегияси тугрисида”ги 4947-сон Фармони. Download 42.7 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|