«Научный импульс» Январь, 023 222 Yoqlari ta teng tomonli uchburchakdan iborat jism

---

Международный научный журнал № 5 (100), часть 1 
«Научный импульс» Январь, 2023 
222 
4.Yoqlari 4 ta teng tomonli uchburchakdan iborat jism (tetraedr). Bu jism «noriy» 
ya’ni olovniki deb ataydi. 
5.Yoqlari 12 ta teng tomonli besh burchakdan iborat jism (dodekaedr). Bu jismni 
«falakiy», ya’ni osmonniki deb ataydi. 
«At-taxfim»asari uch asrdan ortik davr davomida mutaxasiss astronomlar tayerlashda 
sharq mamlakatlarida darslik bo’lib xizmat qildi. 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 
1. http://www.pedagog.uz-Toshkent davlat pedagogika universiteti vebsayti. 
2. http://www.ziyonet.uz. -axborot ta'lim portali 
3. http://www.fayllarorg.uz va boshqa axborot resurslari 

---

Международный научный журнал № 5 (100), часть 1 
«Научный импульс» Январь, 2023 
223 
AL-XORAZMIY ALGEBRA FANI ASOSCHISI 
 
Shokirova Dilfuza Saitmaxmutovna
Surxandaryo viloyati Denov tumani 80- umumiy òrta ta'lim 
maktabi matematika fani òqituvchisi. 
Annotatsiya: Tarixning davriyligi, yuqori saviyada takrorlanish xususiyatini qarangki, 
ushbu kitobning dastlabki sahifasida gollandiyalik noshirlar tomonidan yirik harflar bilan 
«Bu kitob o‘zbekistonlik olimlar tomonidan yozildi» degan jumla bitilgan. Vo ajab! Ming 
yillar avval Yevropa bizdan «Aljabr val muqobala»ni lotin tiliga va boshqa tillarga tarjima 
qilib o‘rgangan edi. Buni qarangki, hozir ham olimlarimiz asarlarini xorijiy tillarga tarjima 
qilib o‘rganish davom etmoqda 
Kalit sozlar: Al - Xorazmiy, matematika , turli tillarini, "Al jabr- val muqobala", 
algebra, asarlar. 
Muhammad ibn MUSO al-XORZMIY qadimiy va boy madaniyatga ega bo'lgan
o'lkada - XORAZMda tug'ilgan. U yoshligidan bilim olishga qiziqqan. Riyozot va tabiyot 
ilimlarining asoslarini chuqur egallagan. Qunt bilan arab, fors, hind va yunon tillarini
o'rgangan. Xorazmiy yoshlik chog'idan o'zining o'tkir zehni bilan tanila bordi. Bu
davrda BOG'DOD o'lkasi ilmiy va madaniy markaz hisoblanar edi.Uning hukmdori al-
MA'MUN yosh donishmandning dovrug'ini eshitib, boshqa olimlar qatori o'z o'lkasiga
taklif etadi.Xorazmiy olam sirlarini o'rgandi. U farg'onalik do'sti Al-FARG'ONIY bilan
bog'dodda rasadhona qurishga boshchilik qildi. Rasadhonadagi asboblar yordamida
koinot sirlarini va yer kurrasini o'rgandi. Al-Xorazmiy va Al-Farg'oniy boshchiligidagi 
olimlar 1000 dan ortiq yulduzlarni tekshirdilar hamda ularning joylanish haritasini
tuzdilar. YER kurrasining aylana uzunligini aniqladilar .Xorazmiy "Surat al-arz" ("Yer 
suvrati") nomli kitobida Afrika, Osiyo va Yevropa qit'alarini aniq tavsiflagan. Koinot
sirlarini o'rganishga oid ijodlari uning "Ziji" ("Astranomiya") kitobida bayin etilgan. 
Muhammad al-Xorazmiy Bog'dodda vafot etdi.
Algebra fanining otasi sifatida shuhrat qozongan vatandoshimiz Muhammad ibn 
Muso al-Xorazmiy tarix sohasida Sharqda ilk asarlardan birini yaratgan. Uning "Kitob at-
tarix" asari bizgacha turli mualliflarning asarlari tarkibida etib kelgan. Buyuk ajdodi ilmiy 
merosini mukammal o`rgangan Beruniy ham bu sohada "Xorazmning mashhur kishilari" 
yoki "Xorazm tarixi" asarini yaratib qoldirgan. Bu kitob ham to`liq holda saqlanmagan. 
Tabiatshunos olim Al-Xorazmiy nomi bilan bog'liq. Allomaning 'Al-jabr' nomli kitobi 
Yevropada 'Algebra' deb atalgan. 
Al-Xorazmiy Algebra fanining asoschisi. Uning “Al-kitob al muxtasar fi hisob al-jabr va 
al muqobala” asaridagi “al-jabr” so’zi lotincha transkripsiyada “Algebra” ni anglatib, Al-
Xorazmiy asos solgan yangi fanning nomidir. Olimning “Al- 

---

Международный научный журнал № 5 (100), часть 1 
«Научный импульс» Январь, 2023 
224 
Xorazmiy” nomi esa, “Algoritm” shaklida fanda abadiy saqlanib qolgan Buyuk 
mutafakkir va olim al-Xorazmiy Xivada tavallud topgan. Yoshligidan ilm-fanga, ayniqsa 
tabiiy fanlarni o'rganishga qiziqdi. Arab, fors, hind, yunon tillarini mukammal o'rgandi. 
O'qigan, o'rganganlari asosida, tabiatning bergan buyuk iqtidori bilan bir necha fanlarga 
doyr yirik, qimmatli asarlar yaratdi. Uning arifmetika va algebraga doir «Kitob al-jabr val 
mukobala» (To'ldirish va qarama-qarshi qo'yish haqida kitob) asari matematika fanida 
yangi davrni boshlab beribgina qolmay, balki uning keyingi asrlardagi taraqqiyotiga ham 
katta asos bo'ldi. Al -Xorazmiyning ikkinchi matematikaga oid asari «Hind arifmetikasi 
haqida kitob» bo'lib, bu asar tufayli avval Sharq xalqlari, so'ngra esa Yevropa xalqlari ham 
Qadimiy Hindistonning katta yutug'i-o'nli pozitsisi hisoblash sistemasi bilan tanishdilar. (XII 
asrda lotin tiliga o'girilgan). Al-Xorazmiyning «Kitob surat al-ard» (erning surati) asari 
geografiyaga, «Astronomik jadvallari» astronomiyaga oid bo'lib, ular muallifning nomini
jahonga yoydi. Shuningdek, «Kuyosh soatlari to'g'risida risola», «Tarix risolasi», «Usturlab
haqida risola», «Musiqa risolasi» singari ajoyib asarlari olimga katta shuxrat keltirdi, uning 
nomini abadiylashtirdi. Al-Xorazmiyning «Al-jabr val muqobala» asari keyinchalik 
Yevropada «Algebra» deb yuritila boshlandi. Uning astronomiyaga oid asari esa faqat
Sharqda emas, balki g'arbda ham asronomiya fani rivojida katta rolь o'ynadi. 
1983 yilda xalqimiz buyuk allomaning 1200 yillik to'yini katta tantana bilan 
nishonladi. 
Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad Al-Farg'oniy. Al-Farg'oniyning tarjimai holiga doir 
ma'lumotlar tarixda kam saqlanib qolgan. 861 yilda vafot etgan. Astronomiya, 
matematika, geodeziya, gidrologiya fanlarining bilimdoni Farg'ona zaminida tug'ilib o'z 
ilmiy-madaniy zakovati bilan Bag'doddagi birinchi Ma'mun akademiyasigacha borgan 
(ikkinchi Ma'mun akademiyasi Xorazmshox Ma'mun akademiyasi) 
Sharqda ilk Uyg’onish davri deb atalgan IX-XII asrlarda Turonzamin xalqlari jahon ilm-
fani, ma’daniyati-ma’rifati taraqqiyotiga buyuk hissa qo’shib, tarix sahifalariga o’z nomlarini 
abadul-abad muhrlagan ulug’siymolarni taqdim etdi. Ana shu asrlarda yashab ijod etgan 
jahonga mashhur allomalarning muborak nomlari SHarq va G’arbda faxr-iftixor ila tilga 
olinadi. 
Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850) ilk Uyg’onish davrining 
butun dunyo tan olgan qomusiy olimidir. U ilm-fan va madaniyatning qadimiy beshiklaridan 
hisoblangan Xorazmda tavallud topib, voyaga yetdi va shu yerning o’zida uning nomi 
dunyoga ma’lum bo’ldi. Muso al-Xorazmiy ilmiy-ijodiy faoliyatining juda katta davri arab 
xalifaligining poytaxti, Bag’dod shahri bilan uzviy bog’liq. SHarqning buyuk olimi Xorazmiyni 
xalifa al-Ma’mun xalifalik markazi – Bag’dodga taklif etgan va “Baytul-hikma” 
(“Donishmandlar uyi”)da rahnamolik qilishni topshirgan. Alloma bu muqaddas ilm 
maskanida juda ko’plab astranomik kuzatishlar olib borgan, katta ilmiy jamoaga ustozlik 
qilib, to insoniyat turguncha o’z ahamiyatini yo’qotmaydigan o’lmas kashfiyotlar yaratgan.