Navoiy davlat pedagogika instituti O‘zbek tili va adabiyoti fakulteti

Navoiy davlat pedagogika instituti O‘zbek tili va adabiyoti fakulteti

• Navoiy davlat pedagogika instituti O‘zbek tili va adabiyoti fakulteti
• 202-guruh talabasi
• Shoyimqulov Nozimning “Adabiyotshunoslik nazariyasi” fanidan “Aruz vazni” mavzusida tayyorlagan
• TAQDIMOTI

Aruz Sharq xalqlari adabiyotida juda qadimiy tarixga ega vazn bo’lib, dastlab arab adabiyotida vujudga kelgan. IX asrdan boshlab aruz fors‑tojik adabiyotida ham asosiy vaznga aylandi. Aruzning turkiy xalqlar adabiyotiga kirib kelishi XI asrga to’g’ri keladi. Turkiy adabiyotda aruz vaznida yozilgan birinchi asar Yusuf Xos Hojibning 1079 yilda yozilgan «Qutadg’u bilig» asaridir. Yusuf Xos Hojibdan boshlab to XX asrning boshlariga qadar yashab ijod etgan barcha shoirlar: Ahmad Yugnakiy, Pahlavon Mahmud, Xorazmiy, Sayfi Saroyi, Hofiz Xorazmiy, Atoiy, Sakkokiy, Haydar Xorazmiy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Muhammad Solih, Bobur, Xoja, Turdi, Mashrab, Munis, Ogahiy, Nodira, Uvaysiy, Muqimiy, Furqat va boshqa so’z san’atkorlari o’z asarlarini aruz vaznida bitganlar.
Aruz haqida
Aruz haqidagi ilmga asos solgan kishi ham VIII-asrda yashab ijod etgan arab olimi Xalil ibn Ahmaddir. Bu haqda Alisher Navoiy aruz vazniga bag’ishlangan «Mezon ul‑avzon» asarida shunday deb yozadi: «Xalil ibn Ahmad rahmatullohki, bu fanning voziidur, chun arab ermish» (Mazmuni: Aruz vaznining asoschisi Xalil ibn Ahmad rahmatullohdirki, arab ekan). Xalil ibn Ahmad arab adabiyotida mavjud bo’lgan vaznning o’ziga xos xususiyatlarini g’oyat aniq va mukammal bayon qilib, uni o’zi yashagan vodiyning nomi bilan ataydi.

• Bu haqda Alisher Navoiy shunday deb yozadi: «Va aning yaqinida bir vodiy ermishki, ani Aruz derlar ermish va ul vodiyda a’rob uylarin tikib, jilva berib, bahog’a kiyururlar ermish. Va uyni arab bayt der. Chun baytlarni bu fan bila mezon qilib, mavzunni nomavzundin ayururlar, go’yoki qiymat va bahosi ma’lum bo’lur, bu munosabat bila «aruz» debturlar». (Mazmuni: Va Xalil ibn Ahmadga yaqin bir joyda Aruz deb atalgan vodiy bo’lib, u vodiydagi arablar uy (chodir) tikib, ularni bezatib, qimmat bahoda sotar ekanlar. Arablar uyni bayt deb ataydilar. Aruzni ham baytlar uchun mezon qilib, vaznlisini vaznsizidan ajraturlar, shunda ularning qiymati va bahosi ma’lum bo’lur. Shu munosabat bilan (bu vaznga) «aruz» deb nom berganlar).