Oldida shohu gado teng ekanligini anglaydi. Ana shunday paytlarda bir muddatga bulsa ham sulton Mahmuddagi odamiylik uygonadi

oldida shohu gado teng ekanligini anglaydi. Ana shunday paytlarda bir muddatga bulsa ham sulton Mahmuddagi odamiylik uygonadi. Ro- manning asosiy falsafasi ham insoniylik bilan hayvoniy extiros- larning tuknashuviga asoslangan. Bani odam tugrisidagi rivoyatda asarning mag'zi mujassamlangan bulib, kuptarmoqli murakkab voqea- lar okimi orkali yozuvchi inson xayotining falsafasini ochadi. M.Man- surov romanida esa asosiy konfliktni bosh qaxramon Burxon tukis- ning murakkab va ziddiyatli ichki kechinmalari, qiynoqli ikkilanish- lari xamda fojiali ruhiy iztiroblari tashkil etadi. Roman "Mangu jan" deb ataladi. Biroq bu ikki ijtimoiy kuch, bir-biriga dushman mamlakatlar urtasidagi jang emas, kaxramon ongida yuz bergan tuy- gular jangi, odamiylik bilan xudbinlik kurashi, vijdon azobi edi. Burxonda bir-birini inkor etuvchi ikki kuch kurashadi: u kilgan gu- nox ishlaridan vijdon azobiga tushib, pushmon yeydi. Biroq bu pushay- mon uzoqqa bormaydi. Undagi xudbinlik va shuhratparastlik g'olib keladi. Akbar polvonga haykal urnatilishini eshitgan Burxon vijdonan bu ishni ma'qullasa-da, amalda unga rayirlik kiladi. Tug'ri, mas'- uliyat hissi Burxonga ham begona emas. U ombordagi daxlsiz donni kuz korachigiday asraydi. Lekin u odamlar uchun, jamiyat uchun jonni fido qilishga qodir emas. Burxon donni asraydi-yu, odamlarning och- likdan kirilib ketayotganini kurib azob chekmaydi. Yozuvchi qahramon kalbidagi insof va xudbinlik kurashini kursatar ekan, azaldan in- soniyatni kiynab kelgan, Gyotening asarida Faust bilan Mefistofel' munozarasida ifoda etilgan Inson va Shayton kurashini jonlantiradi.
Gegel'ning fikricha, kolliziya vaktinchalik gayri normal holat, hayot mutanosibligining buzilishidir4I. Demak inson hayotining normal xolatini ta'minlash uchun ana shu ziddiyat bartaraf etilishi kerak bu- ladi. Bu esa, shubhasiz, konfliktsizlikni keltirib chiqaradi. Asli- da esa, aksincha, kolliziya yashashning normal holatidir, inson hayoti - ning universal xususiyatidir, deb ta'kidlaydi V.Xalizev 42. Kolliziya insonning hali erishilmagan ma'naviy boyligi bulib, bu boylikni ku- rashib bartaraf etish kerak bulgan utkinchi, gayri-normal narsaga ay- lantirib kuyish insonni qashshoqlashtiradi. Inson turmushining eng chu- kur kolliziyalari hayotning u yoki bu boskichlarida shaxs va uning eh- tiyojlari bilan borlik urtasidagi bartaraf etib bulmaydigan barqa- ror ziddiyatlar sifatida konuniy ravishda namoyon buladiki, bunday nomuvofiklik alohida shaxslarning xohish-irodasi bilan emas, tarix- ning muttasil odil qadami bilan hal etilishi mumkin, xolos. Shuning uchun xam kuplab asarlarda konflikt hal bulmasligi yoki tula xal bulmasligi, bir konfliktning hal bulishi undan ham murakkabroq ikkinchi konfliktni keltirib chiqarishi tabiiy holdir.San'at uchun xayotning bitmas-tuganmasligi ana shunda. Masalan, "kutlug kon" ro- manining bosh konflikti - boylar bilan batraklar dunyosi urtasidagi kurashdir. Ushbu konflikt romanda tasvirlangan milliy-ozodlik kuzro- loni bilan xal buladi. Lekin shu bilan asardagi boylar va faqirlar urtasidagi konflikt yechildimi? Aslida hal etilgani yuk, balki yana- da chukurlashdi: chor hukumati va uning mustahkamlangan harbiy dik- taturasi himoyasi ostida boylar va mahalliy hukumat inqilobni bos- tirib, g'alaba qildi. Yulchi xalok buldi. Biroq Iulchining dustlari xali tirik va ular ma'naviy hamda axloqiy jihatdan mavx bulganlari Yuk. Demak bundan ham jiddiyrok kurash oldinda. Xuddi shu xolat Oy- bekta romanni davom ettirish imkonini berdi. Xarakterlar kurashi tarzidagi konflikt misolida ham shuni aytish mumkin. "Kuhna dunyo" romanida tasvirlangan Ibn Sino va Ibn Shahvoniy kurashi bilan bor- lik xarakterologik konflikt nihoyasiga yetsa ham bu hali Ѣ samimiy- likning yoki munofiqlik va jaholatning yengilganligini bildirmaydi. Aksincha u kitobxon qalbida abadiy armon bulib koladi. Shuning uchun ham "yakunlovchi konflikt sunggi nukta va kup nuqtalarni kuyibgina qolmaydi. Uning butun utmish sungga oxirgi nuqtani kuyish singari retrospektiv vazifasi ham bor", — deb yozadi A.Vulis 43.
Borliq hayot, ob'ektiv voqelik yaxlit bulishiga qaramasdan, adabiy asarlar- da tasvirlangan uning bir parchasi boshi va oxiri bulgan tugal ja- rayon sifatida keladi. Сhunki har qanday asar borlikdagi voqelik- ning aloxida qaychilab olingan parchasi emas, uning bir qirrasi, tugallik tasavvurini qoldiradigan bir yolqindirki, alohida syujet, ayniksa yakunlangan konflikt unga tugallik beradi, kompozitsiya esa uni yaxlit mukammal shaklga solib turadi.Shunday ekan, har qanday asar muayyan konflikni keltirib chiqaradigan vaziyatdan boshlanadi, ana shu konflikti vaziyatning hal etilishi esa asarning tugallangan- ligini bildiradi.
"Ufq" trilogiyasining uchinchi ("Ufq" busagasida") kitobida hamma konfliktlar yechiladi, takdirlar hal buladi.Sezilib turibdiki, muallif muammolarni yechish, takdirlarni hal qilishga shoshiladi. Taq- dirlarni yechishga berilib ketib, adib voqealar oqimini tezlashtiradi. Bu ayniksa Xolmatjon, Dildor va A'zamjonga taalluqlidir. Vaholan- ki, romandagi barcha konfliktlarni tugal va uzil-kesil hal qilish- ga bu singari ulib-tirilib intilish asarning hayotiyligiga putur yetkazadiki, kitobxonda hayot tugrisida yengil tasavvur uygotadi. Bu bilan biz S.Ahmad trilogiyasida asar konfliktini keltirib chi- kargan vaziyatning hal etilishida bir qadar sun'iylik borligini ta'- kidlamoqchimiz. Lekin "Ufq" trilogiyasida yozuvchi uzbek romanchiligi- da ilk martaba serqirra va murakkab konfliktlar sistemasini yarat- ganligini alohida qayd etib utish kerak. Roman konfliktining rang- barang va kulamdorligi tasvirlangan vokealarning serqirraligi,nar- sa va hodisalarga munosabatning har tomonlamaligini keltirib chika- radi. Ana shu ziddiyatlarning murakkab birligi borliq hayot manzara- larining mukammalligi va haqqoniyligini ta'minlaydi. Biroq yozuvchi badiiy konfliktning imkoniyatlaridan tulasicha foydalana olgan deb bulmaydi. Kizig'i shundaki, romanda qaxramonlarning ichki olamida so- dir bulayotgan ruhiy kurash va tugyonlarni ifodalovchi ichki kolliziya- konflikt imkoniyatlaridan qariyb foydalanilmaydi. Vaxolanki, uzi- ning guzalligiga qaramasdan, baxt yoqalab utib ketgan Vazira,umri- da yelkasi yerga tegmagan, birok ugli tengi Azizxondan yiqilib qol- tan Esh polvon, kuzining oqu qorasi sotkin bulib chiqqan jannat xola bilan Ikromjon, otasi dushmanga, akasi raqibu seviklisi kelin- oyiga aylangan Nizom, eng ogir kunlarda hammaning kungliga tasalli berib, elni ulug ishlarga boshlab yurgan, biroq uzining boshiga far- zand dogi tushganda, dardini birovga aytishga imkon topolmay ichiga yutib yurgan Raimberdi tog'a, ukasini sevib, akasiga xotin bulgan Dildor singari personajlar qalbida kechgan ruhiy iztiroblar har kancha kuchli kolliziyalar uchun yetarli material berishi turgan gap. Zotan ushbu personajlarning ichki qiynoqlarini ochish ular obrazini qashshoqlashtirmasdan, aksincha, murakkab ruhiy dunyosini chukurrok ochish imkonini berardi, odam va olamning hayotiy muammolarini yana- da tularok ifoda etishga yul ochgan bulardi. Сhunki romanda tasvir- langan manzaralarning butunligi unda hayot va insonni har tarafla- ma keng va chukur ifodalash bilan bog'liqdir. Xususan romanda Dildor bilan Vaziraning ichki dunyosini ochish, ular qalbidagi ruhiy ziddiyat va kurashni kursatish juda ham muhim bulib, bu narsa uzbek adabiyo- tida asosiy urin tutgan, lekin chuqurroq kursatilmasdan qolib ke- tayotgan uzbek ayolining kalb dialektikasini ochishga imkon bergan bulur edi. Buning zarurligi shu bilan ham isbotlanadiki, biz xotin- kizlar obrazini yaratishga qanchalik katta e'tibor bergan bulmaylik, uni fakat sotsial mavjudot sifatidagina tasvirlash bilan cheklanib koldik, uning oila va jamiyatdagi urni va ahvoli haqidagina kuz yoshlari tuklik, biroq inson sifatida uning ichki olamini,intilish va mayllarini chukurrok tadqiq etishga uzimizda jur'at va ragbat topmadik, uning dardini kuyladigu. uziga quloq solmadik, qalb tebranishlarini tinglamadik, uning xatti-harakatlariga ijtimoiy, axlokiy nuktai nazardan baho berishga oshiqdigu, inson, ayol, ona sifatidagi xususiyatlari, tabiiy ehtiyojlarini tushuna olmadik.
Axir Dildor bilan Vazira adabiyot va san'atni birovning mahbubasi, boshka erkakning nikohlangan xasmi sifatida emas, biri traktorchi, ikkinchisi hamshira sifatida emas, biri boshida konuniy eri turib Boshqa bir yigitga kuz suzgan, yana biri esa bittasini sevib,bosh- kasiga tegib ketgan, xukmron konunlarga oyok kuygan "axloqsiz" shaxs sifatidagina emas, dastavval inson sifatida, ayol sifatida kiziktirishi sir emasku? Zotan san'at uchun hayot odamdadir.uning ahvoli va mavkeida emas. Shuning uchun ham S.Ahmadning ushbu ikki kaxramoni kitobxonlar tomonidan ham. tanqidchilik tomonidan xam tushunilmadi, ularning takdiri achinish va, ayrim hollarda,jirka- nish uygotdi-yu, birok anglab yetilmadi. Natijada natbuotda bu par- sonajlar tugri tahlil qilinmadi, ob'ektiv bahosini ololmadi, ular adabiyotimizda xotin-qizlar obrazini yaratishda ilgaridagidan boshqacharoq yulning oldingidan yangicharok nigohning boshlanishi ekanligini hech kimsa aytmadi. Buning urniga, usha vaqtlarda biz
Vazira, Dildor.A'zamjon xarakterlarini yaratishda yozuvchi erishgan mavjud yutuklarni ham kup kurdik, ular xarakteridagi ayrim karama- qarshiliklarni hazm qilolmadik, badiiy obrazlarga axlokiy ulchov- lardan kelib chikib munosabatda buldik. Tanqidchi B.Imomov masala- ga xuddi shunday yondashadi. B.Imomov yozadi: "Сhunonchi, Dildor bilan A'zamjon munosabati ancha yengil, utkinchi bir yusinda tasvirlangan. Ustiga-ustak ogir janglarning katnashchisi A'zamjonning Dildorga bulgan intim munosabatlarida, umuman uning xarakterida dag'allik, ma'lum ma'noda qandaydir surbetlik mayllari seziladiki, bu kitob- xonda noxush kayfiyat uygotadi. Dildorni A'zamjon osongina yuldan urishi, ularning sharmandali ahvolga borib yetishlari bu kayfiyatni yanada kuchaytiradi"44. Axir jangda qatnashganlarning hammasi dag'al va surbet bulmaydi deb kim aytibdi? Bu dunyoda yigit kishining ex- tiroslariga bardosh berolmay boshi aylanib, nima qilib kuyganini uzi bilmay qolgan bittagina Dildormi? yoki undaylar bulsa ham ba- diiy asarlarda tasvirlanishga haqli emasmi? Kurinib turganidek,bu urinda tanqidchi asar muallifidan kaxramonlar obrazlarining hayotiy bulishini emas, risoladagiday bulishini talab qilmoqda. Aslida esa gap bu yerda A'zamjonning dagalligi va surbetligida, Dildorning yengiltakligi va subutsizligida emas, balki yozuvchi tomonidan ana shu xususiyatlarning mexanizmi tularok ochilmaganligidadir.
"Ufq" romanida qahramonlar ruhiy dunyosini ochishga bu singari kam e'tibor berilganligini biz endigina kashf etayotganimiz yuq. Buni roman yaratilgan yillardayoq tanqidchilar anglab yetganlar. Ana shulardan biri tanqidchi U.Uljaboev bulib, munaqqid "usk" romanida kul'minatsion nuqtalarda avtorning qahramonlar ichki olamiga muro- jaat kilib utirmaganligi, kechinmalarni batafsil tasvirlanmagan- ,45 ligini aloxida ta'kidlaydi 3 Demak romanda qahramonlar ichki dunyo- sini ochishga yetarli e'tibor berilmaganligi inkor etib bulmas haqi- kat. Buning alohida ta'kidlab utilishi tanqidchilik uchun ayb emas. fazilat. Lekin personajlar ruhiy olamini ochishga bu kabi e'tibor- sizlikni roman singari keng ko'lamli janr (romangina emas, xatto uch romandan tashkil topgan trilogiya) uchun fazilat sifatida alohida ta'kidlanishini nima deb baholash kerak? Tanqidchi B.Imomovning "Yil- lar nafasi" kitobida shunday qilinganligi kishini ajablantirmasdan kuymaydi. Ikrom va Jannat xola kechinmalarining batafsil tasvir- lanmay "pinhona qoldirilishi", - deb yozadi B.Imomov, - "romanning emotsional kuchini nihoyatda oshirgan 46. Ehtimol, personajlarning ruxiy kayfiyatini ataylab ochmaslik muayyan holatlarda kamchilik hi- soblanmasligi ham mumkindir. Lekin buning asar "emotsional kuchini nixoyatda oshirgan" fazilat ekanligi haqidagi fikr har holda chuqur- roq mulohaza qilib utirmasdan aytilgan bulsa kerak, deb uylaymiz.