O’qituvchining tarbiyaviy ishlari Tashkil etishdagi mahorati

O’qituvchining tarbiyaviy ishlari
Tashkil etishdagi mahorati
Reja.
1.Tarbiya haqida tushuncha
2.O’qituvchining pedagogik etikasi
3.Pedagogik mahorat
4.pedagogik yondashuv haqida
Tarbiya — shaxsda muayyan jismoniy, ruhiy, axloqiy, maʼnaviy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan amaliy pedagogik jarayon; insonning jamiyatda yashashi uchun zarur boʻlgan xususiyatlarga ega boʻlishini taʼminlash yoʻlida koʻriladigan chora tadbirlar yigindisi. Tarbiya insonning insonligini taʼminlaydigan eng qad. va abadiy qadriyatdir. Tarbiyasiz alohida odam ham, kishilik jamiyati ham mavjud boʻla olmaydi. Chunki odam va jamiyatning mavjudligini taʼminlaydigan qadriyatlar Tarbiya tufayligina bir avloddan boshqasiga oʻtadi.Pedagogik adabiyotlarda "Tarbiya" atamasi keng va tor maʼnolarda ishlatiladi. Keng maʼnoda Tarbiya inson shaxsini shakllantirishga, uning jamiyat ishlab chiqarish.i va ijtimoiy, madaniy, maʼrifiy hayotida faol ishtirokini taʼminlashga karatilgan barcha taʼsirlar, tadbirlar, harakatlar, intilishlar yigindisini anglatadi. Bunday tushunishda Tarbiya faqat oila, maktab, bolalar va yoshlar tashkilotlarida olib boriladigan tarbiyaviy ishlarni emas, balki butun ijtimoiy tuzum, uning yetakchi goyalari, adabiyot, sanʼat, kino, radio, televideniye va boshqalarni ham oʻz ichiga oladi. Shuningdek, keng maʼnodagi Tarbiya tushunchasi ichiga taʼlim va maʼlumot olish ham kiradi.Tor maʼnoda Tarbiya shaxsning jismoniy rivoji, dunyoqarashi, maʼnaviyaxloqiy qiyofasi, estetik didi oʻstirilishiga yoʻnaltirilgan pedagogik faoliyatni anglatadi. Buni oila va tarbiyaviy muassasalar hamda jamoat tashkilotlari amalga oshiradi. Taʼlim va maʼlumot olish tor maʼnodagi Tarbiya ichiga kirmaydi. Lekin har qanday Tarbiya taʼlim bilan chambarchas bogʻliq holdagina mavjud boʻladi. Chunki taʼlim va maʼlumot olish jarayonida shaxsning fakat bilimi koʻpayibgina qolmay, balki axloqiymaʼnaviy sifatlari qaror topishi ham tezlashadi.Tarbiya har qanday jamiyat va har qanday mamlakat hayotida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Yosh avlodning , umuman, jamiyat aʼzolarining Tarbiyasi bilan yetarlicha shugʻullanmagan mamlakat turgʻunlik va inqirozga mahkumdir. Negaki, oʻsishi va rivojlanishi uchun har qanday jamiyatda ham moddiy va maʼnaviy boyliklar ishlab chiqarish. toʻxtovsiz ravishda yuksalib borishi lozim. Buning uchun yosh avlod moddiy va maʼnaviy boyliklar yetishtirishni ajdodlari darajasida, ulardan ham yaxshiroq ishlab chiqara bilishlari kerak. Yosh avlodda ana shunday moddiy va maʼnaviy qobiliyatlarni shakllantira bilish uchun esa, jamiyat uzluksiz ravishda samarali faoliyat koʻrsatadigan tarbiyaviy intlar tizimiga ega boʻlishi lozim.Tarbiya jamiyat taraqqiyotining turli davrlarida turlicha izoxdab kelingan. Shoʻro zamonida hukmron kommunistik mafkura Tarbiyaga sinfiy va partiyaviy hodisa sifatida yondashishni talab etgan. Shuning uchun ham sinfiy jamiyatda Tarbiya faqat sinfiy xususiyatga ega boʻladi va turli sinflarning Tarbiyasi bir-biriga qaramaqarshi turadi degan qarash qaror topgan. Holbuki, dunyo ilmi, ayniqsa, Sharq tarbiyashunosligi va oʻzbek xalq ped.si tajribasi Tarbiyaning sinfiy koʻrinishga ega emasligini isbot etdi. Shuningdek, kommunistik mafkura tazyiki tufayli Tarbiyada ijtimoiy muassasalarning oʻrniga ortiqcha baho berildi, bu jarayonda irsiy va biologik xususiyatlar deyarli xisobga olinmadi.Shoʻrolar ped.sida Tarbiya orkali xar kanday odamni istagan ijtimoiy kiyofaga solish mumkin degan karash hukmron boʻlganligi uchun ham uning shaxsni shakllantirishdagi oʻrniga oshiqcha baho berildi. Tarbiyalanuvchi shaxsining Tarbiyaga berilish yoki berilmaslik xususiyatlarining hisobga olinmasligi tarbiyaviy tadbirlarga maxliyo boʻlishdek pedagogik xatolikka olib keldi. Buning natijasida Tarbiya maqsadsiz boʻlib qoldi, tarbiyalanuvchilarga alohida shaxs sifatida emas, istalgan ijtimoiy yoʻnalishga solinishi mumkin boʻlgan qiyofasiz tuda, olomon tarzida qarash karor topdi, Bu hol Tarbiyaning samarasizligiga olib keldi. Chunki Tarbiyaning asosiy obʼyekta boʻlmish shaxs va uning oʻziga xoslik jihatlari unutilgan edi. Shoʻro pedagogik tizimidagi kamchiliklarning ildizi, asosan, mana shu yondashuv tarziga borib takaladi.Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, Tarbiya va unga bogʻliqjarayonlarga yangi hamda sogʻlom pedagogik tafakkurga tayangan holda yondashuv qaror topa boshladi. Uni izohlashda gʻayriilmiy sinfiypartiyaviy yondashuvdan voz kechildi. Tarbiyaning milliyligiga alohida eʼtibor karatilmoqda. Buning uchun xalq ped.si boyliklari, oʻzbek mutafakkirlarining pedagogik qarashlari sinchkovlik bilan oʻrganilayotir. Natijada, Oʻzbekiston ped. fani va amaliyotida oila Tarbiyasining ham, ijtimoiy Tarbiyaning ham oʻziga xos oʻrni borligi tan olina boshlandi. Shuningdek, Tarbiyada irsiy va biologik omillar ham hisobga olinadigan boʻldi. Ayni vaqtda, shaxsning shakllanishida Tarbiyaning oʻrniga keragidan ortiq baho berish ham barham topdi. Yosh avlod tarbiyasida o‘qituvchi eng qiyin vaziyatlarda ham pedagogik nazokatning quyidagi holatlariga rioya qilishi va ushbu faoliyatga o‘zini moslashtirishi lozim: 1. emotsional his tuyg‘ular va kechinmalarda, stress va affekt holatlarida o‘zini boshqara olish qoidalariga rioya qilish; 2. o‘zining xulq-atvor xususiyatlarini doimiy bir muvozanatda saqlagan holda qo‘llash; 3. bachkana qiliqlar, ortiqcha hatti-harakatlar, pedagogik etikaga to‘g‘ri kelmaydigan bema’ni so‘zlardan o‘zini qat’iy tiyish; 4. o‘qituvchiga xos notiqlik san’ati sirlarini puxta egallash, o‘quvchi shaxsiga og‘ir ta’sir etadigan, uning ruhiyatini jarohatlaydigan iboralarni ishlatmaslik, muomalada, jazo metodlaridan foydalanishda qo‘pol va dag‘al so‘zlar qo‘llamaslik; 5. dars jarayonida hissiy, aqliy bilim berishda belgilangan muayyan psixologik va fiziologik me’yorlarga asoslanish, manmanlikka yo‘l qo‘ymaslik, o‘z holatidan boshqa holatga o‘tishdan saqlanish; 6. o‘qituvchilar jamoasi va o‘quvchilar bilan, otaonalar hamda notanish kishilar bilan munosabatda kommunikativ qobiliyatning rasmiy va qat’iy muomala hamda ishbilarmonlik uslublariga asoslanish. Mahorat - bu yuqori va doimo yuksalib boruvchi tarbiya va o’qitish san'atidan iborat. Pedagog – o’z ishining ustasi, o’z fanini chuqur biluvchi, fan va san'atning mos sohalari bilan yaxshi tanish, amalda umumiy va yoshlar psixologiyasini yaxshi tushunuvchi, o’qitish va tarbiyalash metodikasini har tomonlama biluvchi hamda yuqori madaniyatga ega bo’lgan mutaxassis.Pedagogik nazariyada o’qituvchi mahoratini ikki xil tushunish mavjud. Birinchisi, pedagogik mehnatni tushunish bilan bogliq bo’lsa, ikkinchisi tarbiyada pedagog shaxsi asosiy o’rin tutadi.Mahoratni egallash uchun ko’p narsani bilish va qila bilish zarur. Tarbiya printsiplari va qonunlarini hamda uning tashkil etuvchilarini bilishi zarur. O’quv-tarbiyaviy jarayon va uning tashkil etuvchilarni samarador texnologiyalardan foydalanish uchun har bir konkret holat uchun ularni to’g’ri tanlab olishni, diagnostikalashni, oldindan bilishni va berilgan daraja va sifat jarayonini loyihalashni juda yaxshi bilishi zarur. “Men faqat «buyoqqa kel»ni 15-20 xilda gapira olganimdan, aft, tashqi qiyofa va ovozni 20 ko’rinishda bera olganimdan sunggina xakikiy masterga aylandim,- deydi buyuk pedagog A.S. Makarenko.Pedogogik mahorat – shaxsning pedagogik sifatlari majmui va o’qituvchi tomonidan kasbiy pedagogik faoliyatni mustaqil ravishda samarali tashkil etishni ta'minlash bo'lib, u pedagogning faoliyat mohirligini eng yuqori choq-isiga erishganligini bildiradi.O’qituvchilik kasbi o'z mohiyatiga ko'ra o'ta individualdir. Har bir o’qituvchining muhim hayotiy o'rni, uning o'z ishining ustasi bo'lishdir.O’qituvchi mahorati uning faoliyatida ko'rinadi. O’qituvchi avvalo pedagogik jarayonning qonuniyatlari va mexanizmlarini yaxshi egallagan bo'lishi lozim. Shu ma'noda pedagogning umumlashgan malakalari va uning pedagogik texnikasi katta ahamiyatga molik bo'ladi.Biroq mahorat — bu alohida qudrat. Yuqori va kichik darajada Usta bo'lishi mumkin emas. Mahoratga erishish ham, erishmaslik ham mumkin. Haqiqiy usta mehnat faoliyati chohidagina go'zaldir.Pedagogik mahoratga etishish o’qituvchining muayyan shaxsiy sifatlari bilan amalga oshadiPedagogik mahorat yuksak darajadagi pedagogik faoliyatning taraqqiy etishini, pedagogik texnikani egallashni, shuningdek, pedagog shaxsi, uning tajribasi, fuqarolik va kasbiy mavqeini ifodalaydi.«Pedagogik mahorat» bir kategoriya sifatida o'zining ilmiy asoslariga ega. Turli tadqiqotchilar ishlarida ayni bir hodisani tavsiflash uchun turlicha tushunchalardan foydalanish boshqacha ma'no va mazmun tomonlariga ega.Turli muallif asarlarida pedagogik mahoratning yagona, tan olingan ta'rifining yo'qligi uni tadqiqotning jonli jarayoni deb xulosa chiqarishga asos bo'ladi.Tushunchalar, fikrlaming turli-tumanligi bu hodisaning murakkabligi va ko'p qirraliligidan dalolat beradi. Barcha ta'riflarda urg’u shaxsga beriladi va shu tariqa ular pedagogik mahoratning sotsial mohiyatini aks ettiradi.I.A.Zyazyun va NA.Lebedniklar shaxsning sotsial etukligi va kasbiy mahoratining o'zaro bog’liqligini isbotlab berdilar.Mahorat talabalar tomonidan ularning sotsial etuklikka erishish darajasiga qarab bosqichma-bosqich egallanadi. Sotsial etuklik komponentlari pedagogik mahorat komponenti bilan quyidagi nisbatda bo'ladi. Ayni damda ne'matini Karl Ludwig f tizimi yondashuv asoschilaridan biri sifatida. Bertalanffy. Bu Avstriya biolog Amerikada hayot va ilmiy bilimlar turli sohalarda izomorfizma o'rganib. g'oyalar va yondashuv tamoyillari formülasyonu ham Chandler, Drucker va Simon Bogdanov bilan shug'ullangan. Bu olimlar uzoq o'quv fanlarini edi. . Biroq, ularning ish, chunki pedagogika bir tizimli yondashuv shakllanishini boshladi. Tushuntiruvchi-namovil etuvchi ta ’lim nomidan mohiyati anglanib turibdi. Ko‘rgazmalilik asosida tushuntirishning asosiy metodlari tinglash va eslab qolish sanaladi. Tushuntiruvchi-namoyish etuvchi ta ’lim turi vaqtni tejash, o ‘qituvchi va o ‘quvchilarning kuchlarini asrash, qiyin bilimlarni tushunishni osonlashtirish, ta ’lim jarayonini ancha samarali boshqarishni ta ’minlaydi. Biroq muayyan kamchilikka ham ega, ya’ni, «tayyor» bilimlarni berish va o ‘quvchilarni bilimlarni o ‘zlashtirishda mustaqil ham da m ahsuldor fikrlashdan ozod etish, o'quv jarayonini individuallashtirish, differensatsiyalashtirish imkoniyatlarining kamligi.. Muammoli o ‘qitishda o ‘quv m uam m olarini hal etish jarayonida bilimlarni mustaqil egallash, o ‘quvchilarning ijodiy fikrlashlari va idrok etish faoliyatlarini rivojlantirish yo‘li bilan t a ’lim tashkil etiladi. U ning texnologiyasi turli-tumanligi bilan ajralib turmaydi, chunki o ‘quvchilarni faol idrok etish faoliyatiga jalb etish bir necha bosqichlardan iborat bo‘ladi. Ular ketma-ket tartibda va kompleks amalga oshirilishi kerak. Bunday o ‘qitishda m uam m oli vaziyatni yaratish m uhim bosqich hisoblanadi. Bunday vaziyatda fikrlash jarayonida qiyinchilik his etiladi. 0 ‘quv muammosi birq ad ar qiyin, lekin o ‘quvchilarning kuchi yetadigan b o ‘ 1 ishi kerak. M u a m m o n i ilgari surish bilan b irin ch i b o s q ic h yakunlanadi. M uam m oni hal etishning kevingi bosaichida o ‘quvchilar savol bo‘yicha mavjud m uam m oni ko‘rib chiqadilar, tahlil qiladilar, javob topish uchun ularning yetarli emasligini aniqlaydilar va yetishmayotgan axborotni topishga intiladilar. Uchinchi bosaich muammoni yechish uchun zarur boMgan bilimlarni turli usullar bilan qaraladi. Muammoli o‘qitishning afzalliklari: shaxsiy ijodiy faoliyatini tashkil etish asosida bilimlarni mustaqil egallash, o ‘qishga qiziqishni uyg‘otish, mahsuldor fikrlashini rivojlantirish, o‘qitishning mustahkam va amaliy natijalari. Kamchiliklari o ‘quvchilar idrok etish faoliyatlarini boshqarishning qiyinligi, muammoni q o ‘yish va hal etish uchun ko‘p vaqt sarflanishi, muammoli vaziyatni yaratish va mustaqil yechish imkoniyatini har bir o ‘quvchiga taqdim etishning qiyinligi bilan belgilanadi. Dasturiv ta ’lim (dasturlashtirilgan o ‘qitish~) harakat (operatsiya)lar ketm a-ketligi tizim ini ifodalovchi, ularni bajarish ilgaridan rejalashtirilgan natijaga olib keluvchi «dastur» terminidan kelib chiqadi. | Ushbu turning asosiy m aqsadi o ‘quv jarayonini boshqarishni yaxshilashdan iborat. Bunday o ‘qitish asosini kibernetik yondashish tashkil etadi. U nga binoan o ‘qitish murakkab dinamik tizim sifatida qaraladi/ Dasturiy ta ’lim yangi didaktik, psixologik va kibernetik g'oyalar asosida XX asrning 60-yillari boshlarida yuzaga keldij U o'quvchining bilim egallashi yoMida har bir qadamni nazorat qilishga imkon beradigan va shuning asosida, o ‘z vaqtida yordam k o ‘rsatish, qiyinchiliklarning oldini olish, qiziqishini yo‘qotmaslik va salbiy oqibatlarning oldini imkon beruvchi o ‘quv jarayonining texnologiyasini yaratishga yo‘naltiradi. Dunyoda shunday ta ’lim tizimi yuzaga kelganki, uni ko'pchilik «ao‘llab turuvchi. t a ’minlovchi. vordamchi o ‘qitish» deb ataydilar. U odamni kundalik m uam m olarni hal etishga tayyorlashga asoslangan bo‘lib, shaxsning faoliyati va hayot tarzini q o ‘llab turish uchun m o ‘ljallangan. Ayni vaqtda «innovatsion» (vangilik kiritish') ta’limni tashkil etishga alohida ahamiyat berilmoqda. Mazkur t a ’limning quyidagi o ‘ziga xos xususiyatlari mavjud: 1) bu oldindan ko‘ra bilish, ya’ni, o ‘quvchini avvalgi va hozirgi tajribasi asosida o'qitish emas, balki uni uzoq kelajakni m o ‘ljalIashga www.ziyouz.com kutubxonasi o'rgatishdan iborat bo‘lib, o ‘quvchi ijtimoiy hayot va kasbiy faoliyatda taxmin qilish. ko‘zlash. modellashtirish va lovihalashtirishni amalga oshira olishi zarur. 2) o ‘quvchining hamkorlikda ta ’lim olish va muhim qarorlarni qabul qilish (lokal va xususiydan tortib dunyoni, madaniyat, sivilizatsiya rivojlanishini hisobga olishdan global muammolarni hal etish)da faol ishtirok etishini t a ’minlash. Keyingi yillarda masofaviv ta ’lim (lotincha distantia — masofa) — masofadan turib o ‘qitish keng rivojlanmoqda. Masofaviv o ‘qitish — ta ’lim texnologiyasi b o ‘lib, unga ko‘ra o ‘quvchi qayerda va qanday holatda b o ‘lishidan q at’iy nazar muayyan ta ’lim muassasasi t a ’lim dasturini o ‘rganish imkoniyatiga ega boMadi. Bu m aqsadni amalga oshirishda zamonaviy axborot texnologiyalari: darsliklar va boshqa bosma nashrlar, o ‘rganilayotgan materialni k o m p u tertelek o m m u n ik atsiyalari orqali uzatish, videotasmalar, munozaralar va sem inarlar o'tkazish, regional va milliy televideniye ham da radio orqali o ‘quv dasturlarini namoyish etish, kabelli televideniye va ovozli pochta, ikki tomonlamali videokonferensiyalar, telefon orqali qayta aloqa bilan bir tomonlama videotranslyatsiya va boshqalarning xizmatiga tayaniladi. Masofali o ‘qitish o ‘qituvchilarga vaqtini tejashda qulaylik yaratadi, asosiy faoliyatidan ajralmagan, jumladan uzoq rayonlarda yashovchilarga o ‘qish imkonini yaratadi, o ‘quv fanlari erkin tanlanadi, fan, t a ’lim va madaniyat mashhur namoyondalari bilan munosabatlar imkonini beradi. 0 ‘quvchi va o ‘qituvchilarning faol o ‘zaro m unosabatlari, m ustaqil ishlashni faollashtirish va o ‘quvchiiarning m ustaqil bilim olish ehtiyojlarini qoniqtirishga xizmat qiladi. .ТаI’limni tashkil etish shakllari va ularning didaktikada rivojlanishi. ' Jahon pedagogik fani va amaliyotida ta ’limni tashkil etishning turli shakllari mavjud. Jamiyat rivojining har bir yangi bosqichi ta’limni tashkil etishga o ‘z ta ’sirini o ‘tkazadi. Ayni vaqtda ta ’limning quyidagi shakllari ajratib k o ‘rsatiladi: individual, individual-guruhli. sinf-dars. leksion-seminarli va sinfdan tashqan? auditorivadan tashqari. m aktab va m aktabdan tash q ari. U lar o ‘quvcnilarni q am rab olishi, o ‘quvchilar faoliyatini tashkil etishi, jamoaviy va individual shakllarining nisbatlari, mustaqilligi darajasi va o ‘qish jarayoniga rahbarlik qilish xususiyatlari kabi belgilariga k o ‘ra quyidagi uch asosiy turga ajratiladi: