Organizmga dori sifatida yoki boshqa vaziyatda kiritilgan yot moddalardan tashqari, organizm ichki muhiti muvozanatini saqlash uchun kerakli moddalarni chiqarish ham shart. Organizmdan tashqariga ajraluvchi chiqindi moddalarni ekskretlar deb

Organizmga dori sifatida yoki boshqa vaziyatda kiritilgan yot moddalardan tashqari, organizm ichki muhiti muvozanatini saqlash uchun kerakli moddalarni chiqarish ham shart. Organizmdan tashqariga ajraluvchi chiqindi moddalarni ekskretlar deb ataladi. Ajratuvchi organlarni ekskretor deyiladi. Ekskretor organlarga nafas yo4li, teri, ichak yo4li va buyrak kiradi. Ayirish organlariga yog4, ter va sut bezlari ham mansubdir. 0 4pka orqali karbonat angidrid, qisman suv, efir, xloroform va yengil uchuvchi gazlar ajraladi.

• Teri orqali qisman suv, tuzlar, mikroelementlar, azot almashinish qoldiqlari va siydikchil moddalar ajraladi. Ichaklar orqali hazm bo'lmagan oziq moddalar qoldiqlari, met all tuzlari, qisman suv, ba’zi dorilar va organik bo4yoqlarning qoldiqlari ajraladi. Buyrak orqali esa organizmdan ortiqcha suv, tuzlar, mineral moddalar, to4qima va hujayralarda modda almashinish qoldiqlari, siydik kislotasi, mochevina, kreotinin va iste’mol qilingan dori qoldiqlari ajraladi.

• Buyrak faoliyati faqat qoldiq moddalarni tashqariga chiqarib tashlashdan iborat emas, bundan tashqari bir necha hayotiy muhim vazifalarni bajarishda ham ishtirok etadi: - Qon va boshqa ichki muhit suyuqliklarining hajm muvozanatini saqlashda; - Bu suyuqliklarni osmotik muvozanatni saqlashda; - Kislota-asos muvozanatini saqlashda; - Qonda miqdori ortib ketgan organik moddalarning ortiqchasini chiqarib tashlashda; - Oqsil, yog' va uglevodlar almashinuvida; - Qon bosimini birday turishida; Siydik ayirish organlariga buyraklar, ichki siydik yo'li, siydik pufagi, tashqi siydik chiqarish yo'llari kiradi. Buyrak bir juft loviya shaklida bo'lib, 12-ko‘krak va bel umurtqalari oldida joylashgan. Ulardan har, birining vazni 120 g, uzunligi 10-12 sm, eni 6 sm, qalinligi 3-4 sm keladi.

Siydik yo’li buyrak jomidan boshlanib, qorinning orqa devori bo‘ylab pastga tushadi va siydik pufagiga tutashadi. Siydik yo4lininig uzunligi katta odamda 30 sm bo‘lib, uning devori uch qavatan: ichki - shilliq qavat, o‘rta-muskul qavat va tashq-seroz qavatdan iborat. Buyrakda filtrlanib hosil bo'lgan siydik, siydik yo‘li orqali siydik pufagiga uzluksiz quyilib turadi.

yilib turadi. Siydik pufagi (qovuq) qorinning pastki qismida chanoq sohasida joylashgan bo4lib, uning hajmi katta odamda 500-700 ml bo‘ladi. Siydik pufagining devori ham uch qavatdan: ichki shilliq, o‘rta-muskul, tashqi- seroz qavatdan iborat. Uning tub qismida uchta teshikcha bo‘lib, ularning ikkitasi o‘ng va chap buyraklardan siydik yo‘llarining quyilish joyi, bittasi siydik kanalining chiqish joyi. Siydik pufagi to‘lgandan so‘ng, uning devori taranglashib, sezuvchi retseptorlarni qo‘zg‘atadi, hosil bo‘lgan impuls oldin orqa mivaga, undan bosh miya yarim sharlariga boradi va odamda siydik chiqarish refleksi yuzaga keladi. Harakatlantiruvchi nervlarning qo'zg'alishi orqali siydik pufagi devorining silliq muskullari qisqarib, unda to‘plangan siydik, siydik chiqarish kanali orqali tashqariga chiqariladi.

Siydik ayrishining yoshga oid xususiyatlari. Buyrak bolalarda kattalarga qaraganda pastroqda turadi. Shunda ham o’ng buyrak chap buyrakka qaraganda pastroqda joylashgan. 13 yoshgacha buyraklarnipg vazni, tuzilishi, funksiyasi o’zgarib boradi. Yangi tug‘ilgan bolada buyrakning vazni 11-12 g, 1 yoshda 36-27 g, 5 yoshda 55-56 g, 7 yoshda 82-84 g, 13 yoshda 100-102 g, 15 yoshda 115- 120 g bo’ladi.

• Emadigan bolalarda siydik hosil bo‘lishi bola tanasining har m2 sathiga hisoblaganda kattalarnikidan 2-3 marta ortiq bo4ladi. 7-9 yoshgacha kamayib jinsiy balog4at, yoshida bir oz ortadi. 1-3 yoshda bir kecha- kunduzda 760-820 sm3 5-6 yoshda 1 dm3, 7-8 yoshgacha 1-3 dm3 12-13 yoshgacha 1,9 dm3 siydik hosil bo‘ladi.

• Bolalarda moddalar almashinuvi jadal borganidan siydikning tarkibi kattalarnikidan farq qiladi, tarkibida organik moddalar va mineral tuzlar nisbatan kam boiadi. Yosh ortishi bilan siydikning tarkibi va xossasi o4zgarib boradi. Bolalarda siydik ko4proq hosil bo4ladi. Bir yoshgacha bo4lgan bola bir sutkada 350-380 ml, bir yoshda 750 ml, 4-5 yoshda 11 atrofida, 10 yoshda 1,5 1, 15-16 yoshda 21 siydik ajratadi. Bir yoshda siydik ajratishga shartli refleks hosil bo'lmaydi, shu sababli bola siydik tutib turolmaydi, chunki siydik chiqarish nerv markazlari yaxshi rivojlanmagan bo'ladi. 2 yoshdan boshlab siydik tutib turishga shartli refleks hosil bo‘la boshlaydi va tobora rivojlanib boradi.