O’simliklardan olinadigan tolalar gazlamalarning tola turkumlanishi, olinishi, tarkibi va xossalari

O’SIMLIKLARDAN OLINADIGAN TOLALAR GAZLAMALARNING TOLA  TURKUMLANISHI, OLINISHI, TARKIBI VA XOSSALARI 

 Ma’lumki, har bir inson o`ziga xos kiyim kiyadi. Kiyimlar bizni tabiatning turli ta’sirlardan himoya qiladi. Shu bilan birga kiyim insonning madaniyatini, ma’naviyatini ko`rsatuvchi muhim omillardan biri hisoblanadi. Kiyimlar odatda gazlamalardan tikiladi. Barcha gazlamalar tollaradan to`qiladi. Yuqorida aytilgandek inson hayotida gazlamalar va utikilgan kiyimlar muhim ahamiyati kasb etadi. Chunki kiyimlar insonni issiq va sovuqdan, kuchki yorug`likdan himoya qilib, organism haroratining mo`tadil bo`lishiga yordam beradi.Gazlamalar tabiiy va sun’iy tolalardan to`qilgan bo`ladi. Tabiiy tolalardan to`qilgan gazlamalar ikki guruhga bo`linadi. A) o`simliklardan olingan tolalardan to`qilgan gazlamalar. B) hayvonlardan olingan tolalardan to`qilgan gazlamalar.O`simliklardan olingan tolalarga paxta hamda zig`ir kiradi.Paxta o`simligi issiq o`lkalarda asosan Amerika Qo`shma Shtatalari, Hitoy, Hindiston, Braziliya va O`zbekistonda yetishtiriladi. Paxta tolasi ingichka va o`rta tolali bo`ladi.

Tikuvchilik sanoati aholini sifatli kiyim- kechak bilan ta’minlashi lozim. Tikuvchilik buyumlarining sifati to’qimachilik sanoatining rivojlanishiga bog’liq.Chunki asosiy tikuvchilik materiallari ip-gazlama, jun, ipak va zig’ir tolai gazlamalarni mana shu to’qimachilik sanoati yetkazib beradi. Gazlamalar iplardan, iplar esa tolalardan iborat. Uzunligi ko’ndalan kesimidan ancha katta bo’lgan, egiluvchan, ingichka jismlar- tolalar deyiladi.

Tolalar:

1.     To’qima tolalar-kalava ip, ip gazlama, to’qilmagan gazlama va hokazolar;

2.     Elementar tolalar- mayday qismlarga ajralmaydigan yakka tolalar;

3.     Texnikaviy tolalar-o’zaro pectin moddalar bilan biriktirilgan tolalar;

4.     Iplar- uzunligi o’nlarcha, yuzlarcha metrlarni tashkil etuvchi tolalar.

  Paydo bo’lishi, olinishi va kimyoviy tarkibiga qarab tolalar quyidagicha sinflanadi: tabiiy tolalar va kimyoviy tolalar.

                                 Tabiiy tolalar

Paxta.  G’o’za deb ataladigan o’simlik urug’ini qoplab turadigan ingichka tolalar bo’lib,  to’qimachilik sanoatining asosiy hom ashyosi hisoblanadi. Chigitdan ajratilmagan paxta tolasi- chigitli paxta deyiladi. Tolalarning tuzilishi ularning pishganlik darajasiga bog’liq.                                                      Mutlaqo pishmagan – o’lik tola mikroskop ostiga qo’yib qaralganda, yalpoq, lentasimon, yopqa devorli ekanligi, o’rtasida keng kanali borligi ko’rinadi. Tolalar pishgan sari devorlariga sellyuloza yig’iladi va devorlar qalinlashadi. Kanop torayadi, tolalar buramdor bo’lib qoladi.  Pishgan paxta- tolalarning bo’ylama ko’rinishi spiralsimon buralgan, yalpoq naychalardan iborat.                               Pishib o’tib ketgan tola- tolalar o’rtasida ingichka kanali bor tsilindr shaklini oladi. Paxta kanalinig bir tomoni ochiq qoladi. Paxta tolasining ko’ndalang kesimi oval bo’ladi.Tolalarning sellyuloza moy qatlami- kutikula deb ataladi.

 Zig’ir.  Poyaning lib qismidan olinadigan tola. Zig’ir elementar va texnikaviy turlarga bo’linadi.    Elementar zig’ir tolasi bir hujayra moddasidan iborat.              Texnikaviy tolalar pigment tolalar bilan o’zaro birikkanelementar tolalar dastasidan tashkil topgan.

  Jun.Junli hayvonlarning teri qatlamidagi shoxsimon o’simta. U ikki qismdan iborat: ildiz va tana. Ildiz qismi- junning teri qatlami ostidagi qismi. Tana- terining chiqib turgan va oqsil keratindan iborat bo’lgan qismi.  Jun tolasining tanasi tangachali, qobiq va o’zak qatlamlaridan iborat. Tangachali qatlam- tola tanasini tashqaridan qoplab turgan shoxsimon tangachalardan iborat. Tangachali qatlam tolalar tanasini yemirilishdan saqlaydi. Tolalarni tovlantirib turadi. Qobiq qatlam- tola tanasini hosil qiladigan urchiqsimon hujayralardan iborat.  Tolaning pishiqligi, elastikligi va boshqa sifatlarini belgilaydigan asosiy qatlam hisoblanadi.       O’zak qatlam- tola o’rtasidan o’tadi. U havo bilan to’ldirilgan hujayralardan iborat. Yo’g’onligi va tuzilishiga qarab quyidagi tiplarga bo’linadi:

1.     Momiq.      

2.     Oraliq.

3.     Qiltiq.

4.     O’lik.

I-guruh uchun: Paxta tolasi deb chigitning ustida joylashgan ingichka tolani aytamiz. Chigitdan ajratilgan tola xom-ashyo deyiladi. Paxta tolasidan gazlamalar to`qiladi. Uning chigitidan turli sanoat mollari tayyorlanadi. Dalalardan terib olingan paxta paxta tozalash zavodlariga olib boriladi. U yerda paxtani chigitidan , tuli ifloslardan tozalanadi va quritiladi, presslanadi.Unga ishlov berish yigirish fabrikasida turli mashinalar yordamida bajariladi ya’ni uni tozalanadi, aralashtiriladi, tarab tola qilinadi, Ingichka tekis lenta qilib, silindr idishlarga tushiriladi.Lentalar yigirish mashinasida ip qilib chiqariladi.Yigirib tayyorlangan ipni katta naychalarga o`raladi.Bu ishlar bajariladigan sex yigirish sexi deb ataladi. Tayyor yigirilgan ip to`qimachilik sexlariga yuboriladi, yigirilgan iplarni to`qish dastgohiga qo`yib gazlama to`qiladi.Paxta tolasining asosiy moddasi stellyuloza bo`lib u qancha ko`p bo`lsa tola shuncha pishiq bo`ladi. Paxta tolasidan chit, batist, satin kabi gazlamalar to`qiladi.

II-guruh uchun: Zig`ir tolasi paxta tolasi kabi bir yillik o`simlik bo`lib asosiy moddasi sellyuloza .Balandligi -60-70 sm bo`lib asosan Rossiyada o`sadi. Zig`ir tolalarning rangi och kulrangdan to`q kul ranggacha. Zig`ir o`ziga xos tovlanib turadi, chunki tolalarning sirti silliq bo`ladi.Zig`ir tolalariga kislota va ishqorlarga bardoshsizdir. Zig`ir tolasi sarg`ish alanga berib yonadi, va to`liq yonib kul hosil qiladi. Tolalar kuydirilganda ulardan kuygan qog`ozning hidi keladi.Zig`ir namni tez shimadi v atez o`zidan ketkazadi. Issiqni ham tez o`tkazadi. Zig`irning bunday qimmatli gigiyenik xossalari undan olingan gazlamalardan yozgi kiyimlar tikishga keng imkoniyat beradi.

Gazlamalar bir qator xossalarga ega. Masalan, gazlamalarning fizik xossalariga gidroskopiklik, havo o`tkazuvchanlik, bug` otkazuvchanlik, suv o`tkazuvchanlik, ho`lanuvchanlik, chang tortish, issiqlikni saqlash, kirishish, cho`ziluvchanlik kabi xossalar kiradi. Gidroskopiklik –bu gazlamaning o`ziga manlikni tortishi. Gidroskopik namlik formulasi bilan aniqlanadi. Bir xil gazlamalar yuvilgandan keyin gidroskopikligi oshadi. Bir xil mahsulotlar ipni ikki tomonlama tarash usuli bilan qalinligi oshiriladi, unga gidroskopiklik kamayadi. Ichki va yozgi kiyimlar uchun gidroskopiklik eng muhim xossa hisoblanadi. Tabiiy tolalai gazlamalarning gidroskopikligi yuqori hisoblanadi. Havo o`tkazuvchanlik xususiyati uning tola tarkibi, zichligi va pardoziga bog`liq bo`ladi. Siyrak to`qilgan gazlamalar havoni yaxshi o`tkazadi. Zich to`qilgan gazlamalar havoni o`tkazmaydi. Polotno to`qilishi havoni yomon o`tkazadi. Bug` o`tkazish xossasiga odam organizmidan ajraladigan bug`ni o`zida saqlash kiradi. Masalan, jun tolasidan to`qilgan gazlamalar o`zidan bug`ni kam o`tkazadi va boshqa gazlamalarga qaraganda kiyim ostidagi havoning nisbiy namligini ushlab turadi.Suv o`tkazish qobiliyati gazlamalarning suv o`tkazishga qarshilik ko`rsatishini bildiradi. Suv o`tkazmaslik xususiyati maxsus gazlamalar uchun muhim sanaladi. Chang tortish xossasi, bu –gazlamalarning kirlanishi.U tolaning tarkibiga , zichligiga , pardozlanishiga bog`liq.

^ Paxta tolasidan to`qilgan gazlamalarning xossalari.

Bu gazlamalar yengil, yumshoq, chidamli bo`ladi. Ulardan tayyorlangan kiyimlar chiroyli, qulay, namlikni shimadigan va tez quriydigan, havoni yaxshi o`tkazadigan, oson yuviladigan bo`ladi.Tez tozalanadi, yuqori haroratga chidamlidir. Bu gazlamalar sitilmaydi, yuvilganda bo`ylama ipi bo`yicha kirishadi, tez g`ijimlanadiva tez dazmollanadi.

^ Zig`ir tolasidan to`qilgan gazlamalarning xossalari.

Zig`ir tolasidan to`qilgan gazlamalar paxta tolasidan to`qilgan gazlamalarga qaraganda chidamliroq bo`ladi. Ular bo`ylama va ko`ndalang ipi bo`yicha kam cho`ziladi, qattiq, og`ir va qalinroq bo`ladi. Namlikni yaxshi shimadi, tez yuviladi. Zig`ir tolasidan to`qilgan gazlamalarning usti silliq sitiluvchan bo`ladi, tez g`ijimlanadi va oson dazmollanadi.

Gazlamaning tuzilishi tanda va arqoq iplarning o`zaro o`ralishi va bog`lanishi bilan belgilanadi. Gazlamaning tuzilishiga gazlamani hosil qiladigan kalava ip yoki iplarning tuzilishi, tanda va arqoqning zichligi, o`ralish xili ta’sir qiladi. Kalava ip iplarning yog`onligi, pishitilishi va tuzilishi gazlamaning tuzilishiga ancha ta’sir qiladi.

O’simliklardan  tola  olinishigacha  bajariladigan  ishlarni  bosqichma-bosqich 

o’quvchilarga  tushunarli  qilib  o’rgatiladi.  Masalan  paxta  o’simligi  qaerlarda 
o’stiriladi, ularni qanday parvarish qilinadi, uni terish usullarining kamchiliklari va 
avzalliklari  haqida  to’liq  ma`lumot  berish  kerak.  Paxta  zavodlarida  paxtani 
changdan,  turli  xil  iflosliklardan  tozalanishi,  ularning  sifatlarga  ajratilishi, 
chigitidan tozalanishini diafilm, multimedia namunalardan foydalanib tushuntirish 
mumkun.  
Paxta  va  zig’ir  tolasidan  to’qilgan  gazlamalar  namunalaridan  foydalanib 
ularning  tashqi  ko’rinishiga  harab  ajrata  olishni  o’rgatish,  ularning  to’qilishiga 
e`tibor  berishni  o’rgatish  kerak.  Gazlamalarning  fizik,  mexanik,  gigienik 
xossalariga  nimalar  kiradi  va  u  qanday  aniqlanishi  haqida  umumiy  ma`lumot 
beriladi.  Buni  albatta  labaratoriya  shaklida  o’tilsa  maqsadga  muvofiq  bo’ladi. 
Gazlamalarning  xususiyatini  bilish  nima  uchun  zarurligi,  ulardan  tikuvchilik 
buyumlarini tayyorlashda  nimalarga e`tibor berishni o’rgatish lozim.    
                       

Barcha  gazlamalar  tolalardan  to’qiladi.  Inson  o’ayotida  gazlamalar  muo’im 

ao’amiyat  kasb  etadi.  Gazlamalardan  tikilgan  kiyimlar  insonni  issiq  va  sovuqdan 
kuchli yoruo’likdan o’imoya qilib organizm temperaturasining mo’tadil bo’lishiga 
yordam  beradi.  Gazlamalar  tabiiy  va  sun`iy  tolalardan  to’qilgan  bo’ladi.  Tabiiy 
tolalardan  to’qilgan  gazlamalar  ikki  guruxga  bo’linadi,  O’simliklardan  olingan 
tolalardan  to’qilgan  gazlamalar,  qayvonlardan  olingan  tolalardan  to’qilgan 
gazlamalar. O’simliklardan olingan tolalarga paxta o’amda zig’ir kirdi.
 
Paxta  o’simligi  asosan  Amerika  Qo’shma  Shtatlarida,  Xitoy,  Hindiston, 
Braziliya  va  O’zbekistonda  etishtiriladi.  Paxta  tolasi  ingichka  va  o’rta  tolali 
bo’ladi.  O’zbekistonda  etishtiriladigan  paxtaning  10%  ni  ingichka  tolali  paxta 
tashkil  qiladi  va  eng  yuqori  sifatli  tola  o’isoblanadi.  Paxta  o’simlig  asosan  issiq 
o’lkalarda  etishtiriladi.  Paxtaning  saralangan  chigiti  erta  bao’orda,  aprel,may 
oylarida  ekiladi.  Yozning  iyun,  iyul  oylarida  gullay  boshlaydi.  Kuz  faslida  paxta 
chaman  bo’lib  ochiladi.  Paxtani  yig’ib-terib  olish  ancha  mashshaqatli  ish 
o’isoblanadi. Paxta mashinalar yordamida va qo’lda teriladi. Qo’lda terilgan paxta 
tolasi sifatli ya`ni ingichka o’amda uzun bo’ladi. 
Paxta  tolasi  deb  chigitning  ustida  joylashgan  ingichka  tolani  aytamiz. 
chigitdan  ajratilgan  tola  xomashyo  deyiladi.  Paxta  tolasidan  gazlamalar  to’qiladi 
uning  chigitidan  turli  turli  sano`at  mollari  tayyorlanadi.  Dalalardan  terib  olingan 
paxta  paxta  tozalash  zavodlariga  olib  boriladi.  U  erda  paxtani  chigitidan,  turli  xil 
ifloslardan  tozalanadi  va  quritiladi,  presslanadi.  Unga  ishlov  berish  yigirish 
fabrikasida  turli  mashinalar  yordamida  bajariladi,  ya`ni  uni  tozalanadi, 
aralashtiriladi,  tarab,  tola  qilinadi,  ingichka  tekis  lenta  qilib  tsilindr  idishlarga 
tushiriladi. Lentalar yigirish mashinasida ip qilib chihariladi. Yigirib tayyorlangan 
ipni  katta  naychalarga  o’raladi.  Bu  ishlar  bajariladigan  tsex  yigirish  tsexi  deb 
ataladi.  Tayyor  yigirilgan  ip  to’qimachilik  tsexlariga  yuboriladi,  yigirilgan  iplarni 
to’qish  dastgoxiga  qo’yib  gazlama  to’qiladi.  Paxta  tolasining  asosiy  moddasi 
tsellyuloza  bo’lib,  u  qancha  ko’p  bo’lsa  tola  shuncha  pishiq  bo’ladi.  Paxta 
tolasidan chit, batist, bumaze, satin kabi gazlamalar to’qiladi. 
    Zig’ir  tolasi  paxta  tolasi  kabi  bir  yillik  o’simlik  bo’lib,  asosiy  moddasi 
tsellyuloza. Balandligi 60-70sm bo’lib asosan Rossiyada o’sadi. 
    Gazlamalarning 
fizik 
xossalariga 
uning 
gigroskopiklik, 
havo 
o’tkazuvchanligi,  bug’  o’tkazuvchanligi,  suv  o’tkazuvchanligi,  xo’llanuvchanligi, 
chang  tortishi,  issiqlik  saqlashi,  kirishishi,  cho’ziluvchanligi  va  boshqa  xossalari 
kiradi.  
    Gigroskopiklik  –  bu  gazlamaning  o’ziga  namlikni  tortishi.  Gigroskapiklik 
namlik  formulasi  bilan  aniqlanadi.  Bir  xil  gazlamalar  yuvilgandan  keyin 
gigroskapikligi oshadi. Bir xil mao’sulotlar ipni ikki tomonlama tarash usuli bilan 
qalinligi  oshiriladi,  unda  gigroskopiklik  kamayadi.  Ich  kiyim  va  yozgi  kiyim 
assortimentida  gigroskopiklik  eng  muo’im  xossa  o’isoblanadi.  Tabiiy  tolali 
gazlamalarning gigroskopikligi yuqori o’isoblanadi.  
    havo  o’tkazuvchanlik  –  xususiyati  uning  tola  tarkibi  zichligi  va  pardoziga 
bog’liq bo’ladi. Siyrak to’qilgan gazlamalar havoni yaxshi o’tkazadi, zich to’qilgan 
gazlamalar havoni o’tkazmaydi. Polotno to’qilishi havoni yomon o’tkazadi.  
    Bug’  o’tkazish  –  xossasi  odam  organizmidan  ajraladigan  bug’ni  o’zida 
saqlashi  kiradi.  Masalan  jun  tolasidan  to’qilgan  gazlamalar  o’zidan  bug’ni  kam 
o’tkazadi  va  boshqa  gazlamalarga  haraganda  kiyim  ostidagi  havoning  nisbiy 
namligini ushlab turadi.  
    Suv  o’tkazish  -  qobiliyati  gazlamalarning  suv  o’tkazishga  harshilik 
qobiliyati. Suv o’tkazmaslik maxsus gazlamalarga muo’imdir.  
    Chang  tortish-  xossasi  bu  gazlamalarning  kirlanishi.  U  tolaning  tarkibiga, 
zichligiga,  pardozlanishiga  boo’liq.  Chang  oluvchanlik  bo’yicha  tukli  gazlamalar 
eng  yuqori  ko’rsatkich  beradi.  Shishali  gazlamalar  changni  umuman  tortmaydi. 
Changni gilam  va  gilam    maxsulotlari  juda  yaxshi tortadi,  sababi  ular  o’am  tukli. 
Ularni tozalash va qoqish qiyin.  
Paxta tolasidan to’qilgan gazlamalarning xossalari. 
Bu  gazlamalar  engil,  yumshoq,  chidamli  bo’ladi.  Ulardan  tayyorlangan 
kiyimlar  chiroyli,  qulay,  namlikni  shimadigan  va  tez  quriydigan,  havoni  yaxshi 
o’tkazadigan, oson yuviladigan bo’ladi.  
Tez  tozalanadi,  yuqori  xaroratga  chidamlidir.  Bu  gazlamalar  sitilmaydi, 
yuvilganda bo’ylama ipi bo’yicha kirishadi, tez g’ijimlanadi va tez dazmollanadi.  
Zig’ir tolasidan to’qilgan gazlamalarning xossalari.  
Zig’ir  tolasidan  to’qilgan  gazlamalar  paxta  tolasidan  to’qilgan  gazlamalarga 
haraganda chidamliroq, ular bo’ylama va ko’ndalang ipi bo’yicha kam cho’ziladi, 
qattish,  og’ir  va  qalinroq  bo’ladi.  Namlikni  yaxshi  shimadi,  tez  yuviladi.  Zig’ir 
tolasidan  to’qilgan  gazlamalarning  usti  silliq,  sitiluvchan  bo’ladi,  tez  g’ijimlanadi 
va oson dazmollanadi.