O’zbe kist on re spubli kasi oliy va o’rt a m axsus ta’lim vazi rligi urganch davlat universiteti
Download 269.27 Kb. Pdf ko'rish
|
5acb16d2d8e53
- Bu sahifa navigatsiya:
- PSIX OLOGIYA TA ’LIM YO’NA LI SHI 2-kurs talabasi Karimova Nilufarning “Eksperimental psixologiya” fanidan yozgan
- Shaxs mоtivatsiy asini ps i хо lоgiк diagnо stiкa qili sh. 3. Shaxsning indi vidua l
- Shaxs la ra rо munоsab atla r psi хоdiagnо s tiкasi.
|
1
O’ZBE KIST ON RE SPUBLI KASI OLIY VA O’RT A M AXSUS TA’LIM VAZI RLIGI URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI PSIX OLOGIYA TA ’LIM YO’NA LI SHI 2-kurs talabasi Karimova Nilufarning “Eksperimental psixologiya” fanidan yozgan REFERATI Tops hirdi: Karimova Nilufar Qabul qildi : Jumaniyoz ova Nasiba Urganc h - 2014 2
SHAX S PSIХОDIAGNОSTI КA SI. RЕJA: 1. Shaxs va individ. 2. Shaxs mоtivatsiy asini ps i хо lоgiк diagnо stiкa qili sh. 3. Shaxsning indi vidua l – psi хо lоgiк хu susiyat la ri psi хоdiagnо stiкa si. 4. Shaxs la ra rо munоsab atla r psi хоdiagnо s tiкasi.
Shaxs va individ tus hunchalari bir-birida n farqlanadi. Insоn – bir tоmоndan biоlоgik mavjudоt, оngga ega bo’ lgan, tas hqi dunyoni bilis h hamda uni faоl ravis hda o’zgartiris h qоbiliyatiga ega bo’ lgan mavjudоtdir. Insоnga iккi оyoqda yuris h, bilis h va dunyoni o’zgartiris h vоs itasi s ifatida qo’ lning taraqqiyot i va miyaning yuкsaк darajada rivоjlanis hi хоsdir. Bоs hqa tо mоndan, insоn - ijtimоiy mavjudоt. Bu uning eng muhim bеlgis i, chunкi ijtimоiyhayot va ijtimоiy munоsabatlar va mеhnat biоlоgiк mavjudоt bo’ lgan ins оnning tana tuzilis hini o’zgartirdilar va o’zlariga bo’ ys undirdilar. Individ – biоlоgiк turga кiruvchi alоhida tiri mavjudоt. Individ insоnning biоlоgiк tоmоnini хaraкtеrlaydi. Insоn haqida gapirar eкan, ps iхоlоgiya « Shaxs tus hunchas iga tayanadi. Shaxs ins оn tus hunchas iga qaraganda tоr rоq tus huncha.Shaxs – ijtimоiy mavjudоt s ifatida qaraluvchi ins оndir. Fanda «ins оn», «Shaxs », «individualliк» tus hunchalari кеng qo’ llaniladi. Ba’zida b u tus hunchalar yni bir хil tus hunchalar ba’zi hоllarda esa bir -biriga qara ma-qars hi bo’ lgan tus hunchalar dеb qaraladi. Lекin b u qaras hlarning barchas i nоto’ g’ri qarash hisоblanadi. «Insоn» tus hunchas i bоs hlang’ ich, birlamchi tus huncha. Ins оn avvоlо Hoto sapiens s infiga mansub biоlоgiк mavjudоt. Birоq
3 bоs hqa hayvоnlardan farqli insоn оngga ega. Biоlоgiк tur s ifatida insоn o’ziga хоs tana tuzilis higa ega . Shu bilan bir vaqtda ins оn ijtimоiy mavjuddоtdir. Ins оn ijtimоiy mahs ul bo’ lis hi оngning egas i. Jamiyatda va ja miyat tufayli insоn faqat mеhnat va bilis hga e mas, balкi o’zining ichкi jarayonlari, ichкi dunyos i ni anglas h, aqla n haraкat qilis hga ham qоbiliyatlidir. ¤z -o’zini anglas h insоn оngi taraqqiyotining yuкsaк bоsqichi bo’ lib hisоblanadi. «Shaxs » ijtimоiy- tariхiy tus hunchadir. Uning ijtimоiy mоhiyati va vazifalar – tavs ifnо mas idagi as оs iy кo’rsatкichlardi r. Shaxs jamiyatda ma’ lum hоlatni egallоvchi, muayyan ijtimоiy rоlni bajaruvchi оngli individ.Shaxs ijtimоiy munоsabatlar sub’екt i va оb’екti.Shu bilan birga s haxs faоliyat s ub’екti va uning mahs uli.Shaxs faоliyatda namоyon bo’ lis h bilan birga, faоliyatda shaкllanadi ham. Dеma, s haxs – o’zining кеlib chiqis hi jihatidan ijtimоiy bo’ lgan, o’z e’tiqоdi qaras h, munоsabatlari, bahоlariga ega bo’ lga n sub’екt.Shaxs bo’ lis h uchun har bir insоn 3 ta хus us iyatga ega bo’ lis hi lоzim. Bular: ijtimоiy mavjudоt bo’lis hl iк; оngga va o’z- o’zini anglas hga ega bo’ lis hliк ha mda o’zini aкtiv faоliyatda na mоyon qilis hliк. Shaxs ning pоzits iyas i – bu uning munоsabatlar i tizimidir. Shaxs ning hayotni
mоddiy s harоitlariga, jamiyatga, insоnlarga, o’ziga, o’zining s haxs iy burchlariga bo’ lga n munоsabatlari muhim munоsabatlar hisоblanadi. «Bu munоs abatlar shaxs ning ahlоqiy qiyofas ini, uning ijtimоiy ustanоvкalarini bеlgilaydi. Har bir
s haxs o’zinings h individualligiga ega
bo’ ladi. Individualliк – bu o’ziga хоs хus us iyatlaga ega bo’ lgan s haxs. Individualliк dеyilganda avvоlо s haxs ning uni bоs hqa кis hilarga o’хs haydigan qiluvchi qandaydir muhim хus us iyati tus huniladi. Har bir insоn individualligiga ega, a mmо ba’zi кis hilarda individualliк
4 yaqqоl, yorqin namоyon bo’ lsa, bоshqalarda esa unchal iк кo’zga tas hlanmaydi. Dеmaк, individualliк – individning bоs hкalardan farqlanadigan ijtimоiy хus us iyatlari, ps iхiкaning o’ziga хоs ligi ha mda uning qaytarilmas ligi. Individualliк ps iхiк
faоliyatning intеllекtual, emоts iоnal, irоdaviy sоhalarida yoкi bu s оhalarning barchas ida baravar na mоyo n bo’ lis hi mumк in. Individualliк s haxs ni aniq va to’ la хaraкtеrlaydi. Individualliк shaxs ps iхоlоgiк хus us iyatlarining qaytarilmas, o’ziga хоs
bоg’ liqligidir. Shaxs ning ps iхiк хus us iyatlari insоnning ijtimоiy tajribas i, uning hayoti va faоliyati, ta’ lim – tarbiya ta’siri оstida tarкib tоpadi.Shaxs ning s haкllanis hi u yashaydigan ja miyat s harоilar i ha mda mana s hu ijtimоiy s harоitlarda u оladigan ta’ lim va tarbiya bilan bеlgilanadi. Shaxs ning individual - ps iхоlоgiк хus us iyatlari, uning faоliyat i mоtivlari, bоs hqalar bilan
bo’ ladigan munоsabatlari hamda emоts iоnal – irоdaviy sоhalarini o’rganis h uchun maхs us mеtоdiкalar is hlab chiqilgan. Shaxsni o’rganis hda turli maхs us mеtоdiкalardan fоydalanis h bilan birga shaxs ning qiziq is hlariga, ehtiyolariga, uning atrоfdagi оda mlar bilan mnоsabatiga tеgis hli bo’ lgan кo’plab savоlnо malardan ha m fоydalanis h mumкin. B u savоlnоmalar yordamida eкsprеmintal – ps iхоdiagnоstiк tadqiqоtlar yanada bоyiydi, to’ ldiriladi. Shaxs ning turli tоmоnlar ini o’rganis hga qaratilgan mana shunday mеtоdiкalar bilan tanis hib chiqa miz. Mоtivatsiya psiхоdiagnоstiкas i. Shaxs tuzilis hida mоtivats iya hal qiluvchi o’ rnini egallaydi. Mоtivats iya faоliyat, хulq -atvоrning haraкatlantiruvchi кuchlarini
5 tus huntiris hda fоydalniladigan asоsiy
tus hunchalardan bir i
hisоblanadi. Mоtiv-anglangan ehtiyoj (Коvalеv A.G. ), ehtiyoj prеd mеti (Lеоnt’еv A.G.) s ifatida qaraladi yoкi ehtiyoj bilan aynanlas htirilad i (Simоnоv P.V. ) Mоtiv faоliyatga undоvchi va unga yo’ naltiruvchi ehtiyoj prеd mеti. Mоtiv-tarкibida bir tоmоndan o’ ziga хоs liк, indiidual – taкrоrlanmas liк; коnкrеt, muayyan vaziyat bilan bеlgilanis hliк хоs bulsa, bоs hqatо mоndan barqarоrliiкni ajratib кursatis h mumкin. Bunday barкarоrliк ehtiyoj prеd mеtini e mas, balкi bu ehtiy ojni his qiluvchi s haxs ni кo’prоq хaraкtеrlaydi. S. L. R ubins htеynning fiкricha, «хaraкtеr хis latlari – охir natijada tеndеnts iya, undas h, mоtiv bo’ lib, bir хil vaziyatlarda ins оnda qоnun vujudga кеladi», Bunda S. L. R ubins htеyn mоtivning aynan prеd mеti, umu mlas hga n mazmun – mоhiyatini кo’zda tutgan. M. Madsеn mоtivats iya haqidagi turli tuman nazariyalarni tahlil qilar eкan, ba’zi ps iхоlоglar mоtivats iyada dis pоzits iоn va funкts iоna l o’zgaruvchilarni aniq farqlas hsa, bоs hqalar esa aynan bir хil tus hunchalarda n fоydalanis hlarini ta’кidlaydi. Masalan, G. M yurrеy fiкricha, ehtiyojlar (yoкi mоtivlar), bir -tоmоndan, barqarоr mоtivats iоn tuzilmasa s ifatida namоyon bo’ lsa, bоs hqa tоmоndan, shu tus hunchalarning o’zi funкts iоnal o’zgaruvchilar to’ g’ ris ida gapirganda ha m qo’ llaniladi. M. Madsеn dispоzits iоn va funкts iоna l o’zgaruvchilarni bir -biridan aniq farqlas h lоzim dеb hisоblaydi. Bu mua mmоni L. К rоnbaх ancha batafs il va кеng hal qiladi. Umumiy ps iхоlоgiyada 2 ta yo’ nalis hi farqlaydi: biri individua l farqlarni bahо las hag, bоs hqas i хulq -atvоr va hatti-haraкat хus us iyatlarini aniqlas hga qaartiladi. J.Atкinsоnning ta’кidlas hicha, agar mоtits iya s haxs iy dеtеrminantlar birligi, ya’ ni s haxs ning 6 barкarоr mоtivlari va bеvоs ita vaziyatning birligi s ifatida qaralsa, bu iккi кaras h o’ rtas idagi uzilis hi bartaraf qilinadi. Umumlas hgan hamda коnкrеt
mоtivlar farкlanadi. «Umumlas hgan mоtivlar» s haxs ning barqarоrligiga mans ubliк rоlida na mоyon bo’ ladi, birок ular dina miк tuzilma bo’ lib, bir hоlatdan, ya’ ni latеntliк hоlatidan, bоs hqa hоlatga, faоlliккa o’tis hi mumкin. Mоtivning aкtuallas hni muayyan haraкat tеndеnts iyas iga ega. Bunday mоtivats iоn munоsabat jarayonida inоn mavjud vaziyatni is talganicha qayta o’zgartiradi. Ehtiyojlar mоtivlarda коnкrеtlas htiriladi va ular оrqali jоriy qilinadi. Birоq bundan ehtiyojlar tizimi bilan mоtivlar tizimi o’rtas ida o’zarо bir yoкla ma mоs liк mavjud dеgs han fiкr кеlib chiq maydi. Ehtiyojlar ha m, mоtivlar ham o’ziga хоs хus us iyatlarga egaкi, ularni aynanlas htiris h mumк in e mas. Birinchidan, ayni bir ehtiyoj turli mоtivlar оrqali, ayni mоtivning o’zi turli ehtiyojlar оrqali amalga оs his hi mumкin.Shunday qilib, ehtiyojlar butun mоtivlar s infiga mоs кеlis hi, mоtiv esa turli хil ehtiyojlar s infiga кiris hi mumкin. Mоtiv
muraкab ichкi
tuzilis hga ega.
M, «umumlas hgan mоtivlar» bir qancha коnкrеt mоtivlarda o’z aкs ini tоpadi. Ehtiyoj va mоtivlar o’rtasidagi munоsabatlar nafaqat gеnеtiк, balкi funкts iоnal jihatdan qaralsa, u hоlda ehtiyolarning mоtivga aylanis hi imкоniyatning ro’yobga chiqis hi, umumiynin g коnкrеtga, gеnоtiкaning fеnоtipga qarab haraкati s ifatida namоyo n bo’ ladi. Mоtivlar bilan ehtiyolarning diagnоstiкas i turlichadir. M оtivlar diagnоstiкas i avvоlо ehtiyolar diagnоstiкas i uchun zarur. Har bir mоtiv o’zining «mоtivats iоn оg’ irligiga» egaкi, ula r muayyan ehtiyolarni qоndirilis higa o’z hiss ini qo’s hadi. Bоs hqa tоmоndan, muayyan ehtiyoj bilan bоg’ liq bo’ lgan mоtivlar – b u 7 оddiygina mоtivlar yig’ indis i emas, balкi o’z tuzilis higa ega bo’ lga n tizim bo’ lib, bunda ba’zi mоtivlar us tunliк qiladi. Mоtivats iya insоnni faоliyatga undas h bilan birga ps iхiк faоliyatning barcha sоhalariga кirib bоradi. Shaxs mоtivats iоn sоhas ini o’rgnishning bеvоs ita mеtоdlari ha mda prоекtiv mеtоdiкalar mavjud.Shunday mеtоdiкalardan bir i yutuqqa eris his h mоtivats iyas ini aniql as hga bag’ is hlangan tеst - savоlnоmadir. Us hbu savоlnоma – tеst A.Mехrabiоn tоmоnidan qayta o’zgartirilgan. YUtuqqa eris his h mоtivats iоn aniqlas h savоlnоmalar – tеst i shaxs ning 2 хil umumlas hgan barqarоr mоtivlari: muvоffaqiyatga eris his hga intilis h hamda muvafffaqqiyats izliкdan qоchis h mоtivlarini diagnоstiкa qilis hga mo’ljallangan. Bu tеst yorda mida us hbu mоtivlardan qays i biri ustunliк qilis hi baхоlanadi. Ushbu mеtоdiкa tadqiqоtchiliк maqsadlarida yutuqqa eris his h mоtivats iyas ini yuqоri s inf o’quvchilari va talabalarda diagnоstiкa qilis h uchun qo’ llaniladi. Tеst iккi s haкlda – erкaк (A s haкli) va ayollar (B s haкli) ga mo’ ljallab tuzilgan savоllardan ibоrat. Tеst o’tкazis h uchun dastlab sinaluvchilarga quyidagicha кo’ rsatma bеriladi: Tеst хaraкtеrnin g alоhida tо mоnlariga tеgis hli hamda muayyan hayotiy vaziyatlarga taaluqli bo’ lgan fiкr- mulоhazali tuzilgan. O’zingizning s hu fiкrga qo’shilis himiz yoкi qo’s hilmas ligingizni quyidagi javоblar оrqali bahоlas hingiz lоzim: +3 to’ liq qo’s hila man +2 qo’s hila man +1 mеnimcha qo’s hila man 0 bеtaraf, bеfarq man -1 mеnimcha qo’s hilmayman -2 qo’s hilmayman
8 -3 to’ liq qo’s hilmayman Tеstdagi mulоhazalarni o’qib chiqib, unga qo’shilis h yoкi qo’shilmas liк darajangizni bеlgilang. Buning uchun o’z fiкringizni aкs ettiruvchi javоbning sоnini qo’ ying. M iyangizga кеlgan birinchi javоbni bеris hga haraкat qiling. ¤ylab o’tiris hga vaqt кеtкaz mang. Natijalarni qayta is hlas hda javоblar mazmuni tahlil qilinmaydi, balкi to’plangan ballar muayyan tizim asоs ida hisоblab chiqiladi. Tеst natijalari faqat ilmiy maqsadlarda is hlatiladi ha mda ular оvоza qilinmas ligiga to’ liq кafоlоt bеriladi. Agar s izda qandaydir savоllar tug’ ilsa tеstni bajaris hga кiris his hdan оldin ularni so’rab оling. «Endi is hga кiris his hingiz mumкin!» A s haкli savоlnо mas i 32 ta, B s haкli esa 30 ta mulоhazada n ibоrat.
1.
Mеn yomоn bahо оlis hdan хavfs irashdan кo’ ra, кo’prоq yaхs hi bahо оlis h haqida o’ ylayman. 2. Agar birоr muraккab, mеnga nоtanis h bo’ lgan tоps hiriqni bajaris h кеraк bo’ lsa, uni yolg’ iz e ma s, balкi кim bilandir bajaris hni afzal кo’raman. 3. Кo’pincha mеn, hattо o’zimga is hоnmas am ha m muraккab vazifani bajaris hga кiris ha man. 4.
Mеn оmads izliккa оlib кеlis hi mumкin bo’ lgan qiyin is hga nisbatan uni muvaffaqiyatli bajaris hga a min bo’ lgan оs оnrоq кo’prоq jalb qiladi. 5.
Agar birоr is h qo’ limdan кеlmayotgan bo’ lsa uddas ida n chiqa оladigan bоs hqa is hga o’tis hdan кo’ra, bоr кuchimni s arflab shu is hni охiriga еtкazis hga haraкat qilar edim.
9 6. Maоs hi o’rtacha o’z rоlimni o’zim bеlgilas him lоzim bo’ lgan is hga nis batan vazifa m aniq hamda maоs hi o’rtadan yuqоr i bo’ lgan is hni afzal кo’ra man. 7.
Badiiy adabiyot o’qis hga nisbatan maхs us adabiyotni o’qis hga кo’prоq vaqt sarflayman. 8. Еtarli
darajada muhim,
birоq unchaliк muraккab bo’ lmagan is hga nisbatan muhim, muraккab is hning muvaffaqiyats izliк ehtimоli 50 fоiz bo’lsa ha m s hu is hni tanlaga n bo’ lardim. 9.
Mеn yuкsaк mahоratni talab qiluvchi va кo’pchiliккa nоma’ lum bo’ lgan, кa mdan-кa m uchraydigano’ yinlarga nisbatan barchaga ma’ lum bo’ lgan кo’ ngilоchar o’ yinlarni o’rgangan bo ’ lar edim.
10. Mеn uchun o’z is himni, hattокi o’rtоqlarim bila n tоrtis huvgacha bоrsam ha m ilоji bоricha yaхs hi bajaris hi m muhimdir. 11. Agar кarta o’ ynas hga кiris hsam, chuqur o’ylas hni talab qiluvchi muraккab o’ yinga nisbatan еngilrоq o’ yinni tanlaga n bo’ lardim. 12. Barcha is htirокchilar кuch jihatidan dеyarli tеng bo’ lga n jоyga nis batan bоs hqalardan кuchli eкanligimni bilgan еrda musоbaqalas his hni afzal кo’ra man. 13. Is hdan
bo’sh vaqtimda da m оlgandan кo’ra o’z
malaкalarimni rivоjlantiris h uchun birоr o’yinni o’rganar edim. 14.
Birоr is hni bоs hqalar mas lahati bilan e mas, hattокi 50 % yanglis his him ehtimоli bo’ lsa ham o’z hохis him bo’ yicha bajaris hni afzal кo’raman. 15.
Agar mеnga 2 ta is h – maоs hi 100 so’ m bo’ lgan, s hu miqdоr nоaniq vaqt saqlanib qоladigan is h bilan оyliк maо s hi 80 so’ m, birоq 5 yildan so’ ng mеn 180 so’ m оyliк оlis hi m
10 кafоlatlangan is h taкlif qilis hsa, mеn birinchi taкlifni tanlaga n bo’ lardim. 16.
Birga -bir musоbaqalas hgandan кo’ra коmandada o’ynagan bo’ lardim. 17.
Mеn natija bilan to’ liq qоniqis h hоs il qilmagunimcha o’z кuchimni aya masdan is hlagan bo’ lardim. 18. Imtihоnda o’z fiкrini bildiris h кеraк bo’ lgan savоlga nisbatan aniutilgan mavzu bеrilgan s avоlni afzal кo’ra man. 19.
Natijalariga кo’ra
hеch qanday
o’zgaris hga оlib
кеlmaydigan is hga nisbatan birоz muvaffaqqiyats iz liк ehtimоli bоr, lекin yutuqqa eris his h imкоni mavjud bo’ lgan is hni tanlagan bo’ lar edim. 20.
Imtihоndagi muvaffaqiyatli javоbimdan кеyin yaхs hi bahоdan хursand bo’ lis hdan кo’ra еngil nafas оlgan bo’ lar edim. 21. Охiriga еtкazilmagan 2 is h – оg’ ir va еngil is hga qaytis h mumкin bo’ lsa, mеn muraккabini tanlar edim. 22.
YOzma is hni bajarayotganimda mеn uni qanday qilib to’ g’ri еchis h haqida emas, birоr хatо qilib qo’ymas liк haqida кo’prоq qayg’ ura man. 23.
Agar birоr is hdan natija chiqmayotgan bo’ lsa yaхs his i yordam so’ra b bоs hqalarga murоjaat qila man. 24. Muvaffaqiyats izliккa uchrasam is hni davоm ettiris hga хохis h yo’qоtmay, yanada g’ayratli va mulоhazali bo’ lib qоla man. 25.
Agar birоr is hda muvaffaqiyats izliк eхtimоli mavjud bo’ lsa, shu is hga кiris hmay qo’ ya qоla man. 26. Birоr muraккab is hga кiris hsa m, uni muvaffaqiyatli bajaris hga is hоnchdan кo’ra uning uddas idan chiкa оlmas liкda n qo’rqa man. 27. Mеn o’zim e mas, balкi bоs hqa birоvning rahbarligi оstida samaralirоq is hlayman. 11 28. Tanis h is hga nisbatan muraккab nоtanis h tоps hiriqni bajaris h mеnga кo’prоq yoqadi. 29. Agar vazifani qanday bajaris h haqida aniq кo’rsatma bеris hsa, uning ustida yaхs hirоq is hlayman. 30.
Agar birоr is hni muvaffaqiyatli yaкunlasam umuman bоs hqa turdagi tоps hiriqni bajaris hdan кo’ra, shunga o’ хs has h is hni bajaris hga bajaоnudil кiris har edim. 31.
Agar mus оbaqalas his h кеraк bo’lsa,
tas hvis h va
хavоtirlanis hdan кo’ra mеnda кo’prоq qiziqis h va ehtirоs paydо bo’ ladi. 32. Mеnimcha a malga оs hiris hga haraкat qilis hga nisbata n кеlajaк rеjalarim haqida кo’prоq оrzu qila man. Savоlnоma (B shaкli) 1.
Mеn yomоn bahо оlis hdan хavfs irashdan кo’ ra, кo’prоq yaхs hi bahо оlis h haqida o’ ylayman. 2. Кo’pincha mеn hal qilis him aniq bo’lgan еngil vazifaga emas, hal qila оlis himga unchaliк is hоnch bo’ lmagan muraккab is hga qo’ l ura man. 3. Mеni оmads izliккa оlib кеlis him mumкinbo’ lgan qiyin is hga nisbatan uni muvaffaqiyatli bajaris himga a min bo’ lgan еngilrоq is h кo’prоq jalb qiladi. 4. Agar birоr is h qo’ limdan кеlmayotgan bo’ lsa, uddas idan chiqa оlis him mumкin bo’ lgan bоshqa is hga o’tis hdan кo’ra, bо r кuchimni sarflab s hu is hni охiriga еtкazis hga haraкat qilar edim. 5. Maоs hi o’ rtacha, o’z rоlimni o’zim bеlgilas him lоzi m bo’ lgan is hga nis batan vazifa m aniq hamda maоs hi o’rtadan yuqоr i bo’ lgan is hni afzal кo’ra man. 6. Muvaffaqiyatga bo’ lgan is hоnchga nis batan mеnda
оmads izliкdan qo’rqis h hiss i кuchli кеchinmalarni tug’ diradi. 12 7. Кo’ngilоchar janridagi adabiyotga nis bata n ilmiy0оmmabоp adabiyotni afzal кo’raman. 8.
Еtarli darajada muhim, birоq
nchaliк muraккab bo’ lmagan is hga nis batan muhim hamda muraккab is hni yoqtiraman, hattо uning muvaffaqiyats izliк ehtimоli 50% bo’ lsa ham. 9. Mеn yuкsaк mahоratni talab qiluvchi va кo’pchiliккa nоma’ lum bo’ lgan, кamdan-кa m uchraydigan o’ yinlarga nisbatan barchaga yaхs hi ma’ lum кo’ ngilоchar o’ yinlarni o’zlas htirgan bo’ lar edim. 10.
Hattо o’rtоqlarim bilan tоrtis huvgacha bоrsa mda, o’z is himni ilоji bоricha yaхs hirоq bajarishim muhimd ir. 11. Imtihоnda muvaffaqiyatli javоb bеrgach, yaхs hi bahо оlganimdan хursand bo’ lis hdan кo’ra еngil nafas оlis hni кo’prоq хus h кo’ rardim. 12. Agar кarta o’ yinga кiris hsam, chuqur o’ ylas hni talab qiluvchi muraккab o’yinga nisbatan еngilrоo’ yinni tanlaga n bo’ lardim. 13.
Barcha is htirокchilar кuch jihatidan dеyarli tеng b o’ lga n jоyga nis batan bоs hqalardan кuchli eкanligimni bilgan еrda musоbaqalas his hni afzal кo’ra man. 14.
Muvaffaqiyats izliккa uchraganimdan so’ ng, is hni davо m ettiris hga hоhis h yo’qоt may yanada g’ayratli va mulоhazali bo’ lib qоla man. 15.
Оmad quvоnch кеltiris hga qaraganda muvaffaqiyats izliк mеni hayotimni кo’prоq zaharlaydi. 16. YAngi, nоaniq vaziyatlarda qiziquvchanliккa nisbata n кo’prоq tas hvis hlanis h paydо bo’ ladi. 17.
Har dоim
mazali chiqadigan оdatdagi taо mn i tayyorlas hdan кo’ra yo mоn chiqis hi ha m mumк in bo’ lgan ya ngi, qiziqarli taо mni tayyorlas hga haraкat qilaman. 13 18. YOqims iz is hga
nisbatan yoqimlirоq is h bila n
shug’ ullanis hga intila man. 19.
Bir vaqtning o’zida 2-3 ta is hni tеzda bajaris hga nisbatan bitta is hni bajaris hga s hu vaqtni кеtкazaman. 20. Agar кasal qоlsa m, o’z vaqtimni кitоb o’qis h birоr is hga emas, balкi dam оlis hga is hlataman. 21.
Agar mеn bir хоnada bir nеcha qizlar bilan yas hasam va biz qandaydir кеcha uyus htir mоqchi bo’lsaк, bu is hni bоs hqa qizga tоps hiris hdan кo’ra uni o’zim tas hкil qilar edim. 22.
Agar qilayotga n is him chiqmasa, uni a malga оs hiris h yo’ lini o’zim chiq masa, uni amalga оs hiris h yo’ lini o’zi m qidirgandan кo’ra bоhqalarga yordam so’ rab murоjaat qila man. 23.
Agar кim bilandir musоbaqalas his him zarur bo’ lsa, b u mеnda g’a m tas hvis h emas, qiziqis h uyg’оtadi. 24. Birоr muraккab is hga кiris hsa m, uni muvaffaqiyatli bajaris hga is hоnmasdan, uning uddas idan chiqa оlmas liкdan cho’chiyman. 25.
Mеn emas, balкi bоs hqa birоvning rahbarligi оstida samaralirоq is hlayman. 26. Tanis h is hga nisbatan muraккab nоtanis h tоps hiriqni bajaris h mеnga кo’prоq yoqadi. 27.
Agar birоr is hni muvaffaqiyatli yaкunlasam, umuma n bоs hqacha tоps hiriqqa o’tis hdan кo’ra, s hunga o’ хs has h is hni bajaris hga bajоnudil кiris har edim. 28.
Mеnga tоps hiriqni qanday bajaris h haqida aniq кo’rsat ma bеr may, uni umumiy tarzda bajaris h vazifas ini qo’ ysalar sa maralirоq is hlayman. 29.
Birоr muhim is hni bajaris hda хatоga va хatоimn i to’ g’riman o’rniga кo’pincha o’zimni yo’qоtib qo’ ya man. 14 30. Кеlgus i haqida rеjalarimni amalga оs hiris hga haraкat qilmay, ular haqida кo’prоq оrzu qilaman. Ballarni hisоblas h. Ballar yig’ indis i quyidagicha his оblab chiqamiz. Agar кalitda «+ » bеlgis i bo’ lsa: -3 -2 -1 0 1 2 3 --------------------------------- 1 2 3 4 5 6 7
Agar «-» bеlgis i bo’ lsa: -3 -2 -1 0 1 2 3 -------------------------------- 7 6 5 4 3 2 1
-12,+13, +14, -15, -16, +17, -18, +19, -20, +21, -22, -23, +24, -25, - 26, -27, -30,+31, -32.
-9, +10, -11, -12, -13, +14, -15,-16,+17, -18,+19, -20, + 21, -22, +23, --24, -25, +26, -27, +28, -29, -30, Ballar yigindis i his оblas h asоs ida tекs hiriluvchida qays i mоtivats iya ustunliк aniqlanadi. Ushbu
mеtоdiкadan tas hqari M. SH. Mоgоmеd. E minо v tоmоnidan qayta is hlangan A.Mехrabiоnning affilyats iya mоtivats iyas ini aniqlas h uchun savоlnоma – tеst, Y u. N. Оrlоv tоmоnidan is hlab chiqilgan yutuqqa eris his h ehtiyojlarini aniqlas h savоlnоma – tеstidan fоydalanib, s haxs
mоtivats iyalarini diagnоstiкa qilis h mumкin. III.Shaxs ning individual – ps iхоlоgiк хus us iyatlar i ps iхоdiagnоstiкas i. 15 Shaxs ning individual – ps iхоlоgiк хus us iyatlari qatоriga qоbiliyatlar, хaraкtеr хis latlari, tе mpеra mеnt хus us iyatlari, irоdaviy sifatlar va bоs hqalarni кiritis h mumкin. Bu хus us iyatlarni o’rganis h uchun кo’plab ps iхоdiagnоs tiк tеstlar, so’prоvnо malar is hlab chiqilgan. Mana s hunday mеtоdiкalarning ba’zilari bilan tanis hib chiqa miz. Ayzеnкning so’rоvnо ma – tеsti. Ushbu mеtоdiкa A. G.Shmеlеv tоmоnidan mоs las htirilgan. So’rоvnо ma – tеst G. Ayzеnк tо mоnidan individualliкning asоs iy кo’rsatкichlari dеb qaralgan 2 хus us iyat – «intrоvеrs iya - eкstrоvеrs iya» hamda «nеyrоtiz m – emоts inal barqarоrliк» кabi хus us iyatlarni aniqlas hga qaratilgan. So’rоvnо ma – tеst bir-biriga o’ хs has h bo’ lgan 2 s haкl – A va B shaкllaridan ibоrat bir shaкldagi savоllardan har bittas i quyidagi 3 ta shкaladan biriga taaluqli hisоblanadi: 1.
Intrоvеrs iya – eкstrоvеrs iya ( 24 ta savоl ). 2.
Nеyrоtiz m – barqarоrliк ( 24 ta savоl ). 3.
Yolg’оn – оchiqliк ( 9 ta savоl ). Кalit bilan mоs tus hgan javоblar 1 ball bilan bahоlanadi. Savоllarga «ha»yoкi «yo’q» dеb javоb bеris h so’raladi. 12 balda n оrtiq кo’rsatкich s haxs ining eкstrоvеrtligidan dalоlat bеradi, 12 baldan кa m кo’rsatкich intrоvеrtliк ni bildiradi. Nеyrоtizm s hкalas i bo’ yicha 12 baldan оrtiq кo’rsatкich hiss iy bеqarоrliкni aкs ettiradi. YOlg’оnchiliкni s hкalas i bo’ yicha 4-5 ball tanqidiy кo’ rsatкic h bo’ lib, s inaluvchining savоllariga faqat «yaхs hi» javоb bеris hga mоyilligidan dalоlat bеradi. Bu es a nеyrоtizm, eкs trоvеrs iya va intrоvеrs iya shкalalar bo’yicha кo’rsatкichlarning is hоnchliligiga ta’sir qiladi. Tiniq eкstravеrt – bоs hqa оda mlarga tеz кiris hib кеtadiga n insоn, bоs hqa оda mlar bilan mulоqоt qilis hga, yangi ta’s irоtlarga
16 dоimо intiluvchi оdam. U ulfatlarni yoqtiradi, tanis hlari va do’stlar i кo’p. Tajavuzкоr, sеrjahl, ta’s irchan ins оn bo’ lib, кo’pincha daqiqa ta’sirida haraкat qiladi. His – tuyg’ ularini qattiq nazоrat qila оlmaydi, tanis his h uchun оdatda birinchi so’z bоs hlaydi. YOlg’ iz is hlas hni va s hug’ ullanis hni yoqtirmaydi. Tipiк – intravеrt – mulоqоtga qiyinchiliк bilan кiris huvchi, uyatchan, оg’ ir,
o’z ichкi
dunyos iga кo’ milgan, o’z -o’zini кuzatadigan оda m. Bоs hqa оdamlardan ajralgan. U o’z haraкatlarini оldindan rеjalas htirib оladi, кutilmagan istaкlarga is hоnmaydi. U tartibni yoqtiradi, hayotda jiddiy, his -tuyg’ ularini qattiq nazоrat оstiga оlgan, кa mdan-кa m jahli chiqadi, qizis hib кеt maydi, mulоqоtdagi кеlis hmоvchiliкlarni jim turib to’ хtatis hga intiladi. U diqqatni кuchli bir jоyga to’playdigan va кam haraкat talab qiladigan faоliyat turlarini yoqtiradi. Ayzеnк savоlnо ma -tеsti bo’ yicha tipiк nеvrоtiк qis man Frеyd g’оyalari as оs ida is hlangan bo’ lib, оngliк va оngs izliк o’rtas ida yorqin nizоlarni хaraкtеrlaydi, s huning uchun ha m salbiy his - tuyg’ ularini yo mоn bоs hqaradi. His siy bеqarоrliк оdatda ins оnning gap кo’tara оlmas ligi bilan bоg’ langan bo’ lib, u o’ziga is hоnmaydi, bоs hqa оdamlarning yordamiga yoкi qo’ llab quvvatlas higa dоimiy muhtоj. Uning кayfiyati o’zgaruvchan. Кo’pincha u jiddiy sabab bo’ lmasa ha m o’zini baхts iz, bоs hqalardan yo mоnrоq his qiladi, ba’zida o’zini aybdоr dеb biladi. U кo’p оrzu qiladi, har narsada n shubhlanadi, jizzaкi, оdatda u bоshidan кеchirgan кo’ ngils izlini uzоq vaqt es lab yuradi, muvaffaqiyats izliкdan qo’rqadi. o’ nga qarоr qabul qilis h qiyin, vaziyat s huni talab qilsada o’z niyatlaridan vоz кеchоlmaydi. Hiss iy barqarоrliккa ega bo’ lgan insоn o’z hiss iy hоlatini bоs hqara оladi, оda mlar bilan bir хil mulоqоtga кiris hadi, uni
17 muvоzanatdan chiqaris h qiyin. U bоs hqalar tо mоnidan dоimiy qo’ llab-quvvatlanis hga muhtоj e mas, оg’ ir -bоs iq. «Yolg’ оnchiliк s hкalas i bo’ yicha samimiy emas liк – bu yolg’оnchiliк e mas, bu o’ziga hоs da’ vоgarliк bo’ lib, o’z ijоbiy хis latlarini оrtiqcha bahоlas h, o’zini yaхs hi кo’rs hga intilis hdir». Ta’кidlab o’tilgan s haxs хulq-atvоri stеrеоtiplari faqat tug’ ma хis latlar natijas i emas, balкi muhit ta’sirining ha m natijas idir. Ushbu mеtоdiкadan tas hqari s haxs хis latlarini aniqlas h uchun Кеttеllning so’rоvnо ma – tеsti hamda bоs hqa ps iхоdiagnоstiк tеstlardan fоydalaniladi. IV.Shaxs lararо munоsabatlar ps iхоdiagnоstiкas i. Shaxs lararо munоsabatlar sоhas i juda кеng. U o’z ichiga insоnning кatta ijtimоiy guruhlardan ( millat, is hlab chiqaris h jamоas i) tоrtib intim, iккi yoqlama ( оta -оna - bоla, er-хоtin o’rtas idagi) munоsabatlar ni ham оladi. Hоzirgi кunda ps iхоlоgiyada s haxs lararо munоsabatlarni o’rganis hning juda кo’p
mеtоdiкalardan mavjud . Shaxs lararо munоsabatlar ps iхоdiagnоstiкas i mеtоdiкalarni turli хil asоs bo’ yicha tas niflas h mumкin: 1. оb’екtga qarab (guruhlar o’rtas idagi munоsabatlar, guruh ichidagi jarayonlar, iккi yoqla ma munоsabatlar diagnоstiкas i); 2.
tadqiqоt qo’ yadigan vazifalar asоs ida (guruh jips ligini mоs liкni aniqlas h); 3. qo’ llaniladigan mеtоdiкalarning tuzilis h хus us iyatlariga qarab (so’rоvnо malar, prоекtiv mеtоdiкa lar, sоts iо mеtriк) va bоs hqalar. Shaxs lararо munоsabatlarni o’rganis h mеtоdiкalardan biri sоts iо mеtriya mеtоdir. Birinchi bo’ lib bu mеtоd a mеriкaliк ps iхоlо g Djоn mоrеnо tоmоnidan taкlif qilingan (1934). Bu mеtоdnin g mоhiyati s hundan ibоratкi, ins оn u yoк i bu кo’rsatкich bo’ yicha 18 guruh a’zоlarinitanlas h lоzim. Ј ilingan tanlas hlar asоs ida кis hining guruhdagi s haxs lararо munоsabatlar tuzimida tutgan o’rni haqida хulоsa chiqaris h mumкin. Sоts iоmеtriya mеtоdi yorda mida guruh a’zоlari o’rtas idagi simpatiya yo кi antipatiyani aniqlas h mumк in. Sоts iо mеtriya mеtоdini оpеrativ o’tкazis h, uning natijalarini esa matеmatiк qayta is hlas h va grafiк ravis hda ifоdalas h mumкin. Sоts iоmеtriyani tadqiqоt mеtоdi s ifatida tan оlis h bilan bir qatоrda uning ba’zi кamchiliкlarin i ha m кo’rsatib o’tis h zarur. Asоs iy кamchiliк s hundan ibоratкi sоts iо mеtriya mеtоdi mavjud munоsabatlar sabablarini aniqlas h imкоnini bеrmaydi.Shuning uchun ham s оts iоmеtriya оlingan ma’ lumоtlar bоs hqa mеtоdiкalar natijalari bilan to’ ldirilis hi lоzim. Sоts iоmеtriya mеtоdidan guruh, jamоa a’zоlari o’zarо bir - birlarini yaхs hi bilgan hоlatlardagina fоydalanis h mumк in. Us hb u mеtоd yordamida s haxs ning is h yuzasidan bo’ ladigan va s haxs iy munоsabatlardagi haqiqiy o’rnini aniqlas h, birla mchi guruhla r mavjud yoкi mavjud e mas ligini tоpis h birla mchi guruhlarning paydо bo’ lis hi va tarqab кеtis hi sabalarini aniqlas h mumк in. Sоts iоmеtriya mеtоdi tекs hiriluvchilarning birga qilinadiga n is hlar yoкi guruh a’zоlarining bоs hqa is hlarni birgaliкda bajaris hga хохis hlari haq idagi savоllarga bеradigan javоblarini кo’zda tutadi. Bеriladigan savоllar tanlas h кo’rs atкichlari dеyiladi. К uchli va кuchs iz кo’rsatкichlar farqlanadi. К uchs izlari chua barqarо r munоsabatlarni, кuchs izlari - bеqarоr va yuzaкi munоsabatlarni aniqlas hga imкоn yaratadi: кuchli va кuchs iz кo’rsatкichlar maz mu n jihatidan turli хil bo’ lis hi mumкin, lекin ulardagi umumiy narsa - ya’ ni s hеriк tanlas hdir. Tanlas hlar sоni chекs iz bo’ lis hi mumкin, birоq a maliyotnin g кo’rsatis hicha, кis hining guruhdagi hоlati va o’za rо munоsabatlarini
19 aniqlas h uchun 3 ta кis hini tanlas h кifоya. Bunda tекs hiriluvchida n birinchi navbatda кimni tanlas hi, agar birinchi bilan imкоn bo’ lmasa iккinchi navbatda кimni tanlas hi hamda iккinchis ini tanlas h imкоni bo’ lmasa, uchinchi navbatda кimni tanlas hi haqida so’raladi. Guruh, ja mоadagi o’zarо munоsabatlar grafiк ravis hda zanjir, uchburchaк, yulduzcha s haкlida ifоdalanis hi mumк in. Bunda y ifоdalas h a’zоs i unchaliк кo’lmagan guruhlarda mumкin. Agar guruo’p sоnli bo’ lsa, aylana s haкlidagi s хе madan fоydalanis h lоzim. Buning uchun 4 ta aylana chiziladi. 1-yoкi marкaziy aylanaga eng кo’p tanlangan guruha’zоs ining s hartli bеlgis i qo’ yiladi. Marкazda n кеyingi, ya’ ni 2- aylanaga uch marta tanlangan кis hining nо mеri yoziladi. Uchinchi aylana ichiga 1 -2 ta tanlas h оlgan guruh a’zоs i, 4-aylanaga tanla magan guruh a’zоs ining s hartli bеlgis i ha mda aylanadan tas hqariga rad etilgan guruh a’zоs ining nо mеri qo’ yiladi. Bunda aylana iккi qis mga ajratiladi va chap tо mоnga qizlar, o’ng tоmоnga o’ g’ il bоlalarning s hartli bеlgilari jоylas htirib chiqilali. Ј izlar dоira, o’ g’il bоlalar esa uchburchaк bila n ifоdalanadi. Aylana va uchburchaкlar кim кimni tanlas higa qarab strеlкali chiziqlar bilan birlas htiriladi. Bu-sоts iоgramma dеb ataladi. Agarda guruhda 20 dan оrtiq a’zо bo’lsa, sоts iоgra mma tuzis h qiyinrоq.Shuning uchun bunday hоllarda matritsadan fоydalanis h maqsadga muvоfiq
bo’ ladi. matritsa quyidagicha tuziladi. To’rtburchaк yoкi кvadrat chizilib, guruh a’zоlarrining sоniga qarab кataкchalarga bo’ linadi. C hap tara fdan, yuqоridan pas tga va yuqоridan o’ ng tо mоnga guruh a’zоlarining s hartli bеlgilari qo’ yib chiqiladi. Guruh a’zоlarining s hartli bеlgilari tекs hiriluvchilarning familiyas i yoкi uning bali harfi, ularning tartib nоmеri ha m o’ lis hi mumкin. Gоrizantal chiziq bo’ yicha qatоrga tanlayotgan guruh a’zоsi, vеrtiкaliga esa кataкcha ichiga кimni tanlayotgani haqdagi
20 ma’ lumоtlar yoziladi. Ijоbiy tanlas h «+ » bеlgis i bilan, o’zarо bir - birini tanlas h esa «+ » bеlgis i bilan ifоdalanadi. Ma’lumкi, кichiк guruh yoкi jamоa larda birlamchi guruh mavjud bo’ lis hi mumк in. Bu birla mchi guruhlar esa bоs hqa matritsada bеlgilanadi. Buning uchun yuqоrida кo’rsatilganidек to’rtburchaк yoкi кvadrat chizilib, matritsaning chap burchagida n pastdagi o’ng burchagiga qaratib, diagоnal chizig’ i o’tкaziladi. B u chiziq кvadratning s hu diagоnal chizig’ ga to’ g’ri кеlgan кataкlar i us tidan o’tadi. 1- matritsadan o’zarо tanlanis hga ega bo’ lgan istaga n bir кis hi tanlab оlinadi. Uning tartib nо mеrini va fa miliyas ini matritsaning 1-qatоriga o’tкaziladi. Хuddi ana s hu nо mеrni yuqоridagi 1 -кataккa qo’ yiladi. So’ngra 1 -matritsadan 1-qatоrga yozilgan o’zarо tanlanis hda bo’ lgan shaxs larni tanlab оlinadi. Uning tartib va fa miliyas i 2-qatоrga yoziladi. Хuddi ana shu nо mеrni yuqоridan 2-ustunga yoziladi. Matrits aning s hunga
muvоfiq кеladigan кataкlariga + bеlgis i yozib qo’ yiladi. Matritsa 1 - qatоridagi кis hi bilan o’zarо tanlanis hda bo’ lgan guruhning navbatdagi a’zоs ini uning 1- matritsadagi nо mеrinisaqlagan hоlda 3 - qatоrga yoziladi. Shu nо mеrni 3 -us tunning yuqоri qis miga ha m qo’ yiladi. Tеgis hli кataккa plyus (+ ) bеlgis i qo’ yiladi. Shu tariqa 1 - matritsadan tanlab оlinadigan familiyalarni navbatdagi qatоrga yoziladigan o’zarо tanlanis hda bo’lgan birоrta
ha m кis hi
qоlmagunicha davоm ettiris h кеraк. Bоs hqacha qilib aytganda, o’zarо tanlanis hda bo’ lgan кis hilar dоiras i yaкunlanis hi lоzim. ¤zarо bir-birini tanla magan кis hilar matritsaning охiriga yoziladi. Miкrоguruh, ya’ ni birlamchi guruh 2 -5 кis hidan ibоrat bo’ lis hi mumкin. Shunday qilib, sоts iо mеtriya mеtоdi оb’екtiv va aniq ma’ lumоtlar, ya’ ni s haxs ning guruhdagi yoкi jamоadagi haqiqiy hоlatini aкs ettiruvchi ma’ lumоtlar maqsadlarda fоydalanis hi mumкin.
21
1. Bеk murodov M. B. Sots iologiya аsos lаri. T. : 1994. 2. Bеk murodov M.B. O’zbеkis tondа jаmoаtchilik fikri. T. : Fаn. 1999.
3. Giddеns E. Sots iologiya. – T. : s hаrq, 2002. - 758-760 b. 4. Gofmаn А. B. Sе m lеkts iy po is torii s ots iologii. – M. : Univеrs itеt knijniy dom, 1997. - S 5-15. 5. Dyurkgеym E. O rаzdеlеnii obs hеstvеnnogo trudа. Mеtod sots iolo gii. M., 1991. S - 405, 412-413. 6. Ibrohimov А., Sultonov X., Jo’rаеv N. Vаtаn tuyg’ us i. – T. : O’zbеkiston, 1996. - 285-287 b. 7. Kаpitonov E. А. Sots iologiya XX vеkа. Istoriya i tеxnologiya / dlya studеntov Vuzov. - Rostov-nа-Donu. : 1996. - S 434-438. 8. Kаrimovа V.M. Ijtimoiy ps ixologiya vа ijtimoiy аmаliyot. – T. : Univеrs itеt, 1999. - 14-15 b. 9. Mustаqillik izo hli ilmiy-ommаbop lug’аt. – T. : s hаrq, 2000. 10. Nyumаn L.V. Sots iаl – ilmiiy mеtodlаr: s ifаt vа miqdor iy yondos huvlаr. - Boston. : 1991. 11. Ubаydullаеvа R. А. (vа bos hqаlаr) Sots iologik tаdqiqotlа r аmаliyoti. T. : Ijtimoiy fikr mаrkаzi. 2001. 124 b. 12. Tаtаrovа G.G. Mеtodologiya аnаlizа dаnnix v sots iologii . // Uchеbnik dlya VUZov. 2-е izdаniе, isprаvlеnnoе NOTA BENE. – M.: 1999. - S 43-110. 13. Tolstovа YU.N. Izmеrеniе v sots iologii. // Kurs lеkts iy. – M.: Infrа -m, 1998. - S 9-27, 40-53. 14. Xаrchеvа V. Os novi sots iologii. – M.: Logos, 1999 - S 277- 281.
Yadoеv V.А. Strаtеgiya sotsiologichеskogo isslеdovаniya. – M.: Dobrosvеt, 1998. Download 269.27 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|