Ozbekistandaǵı elektron kitapxanalar

Ozbekistandaǵı elektron kitapxanalar
Hár birewimizdiń turmısımızdıńda informaciya áleminiń áhmiyeti barǵan sayın kúsheyip baratırǵanın bilemiz. «Infosfera» (informaciya álemi) alshaq mánzillerdi jaqınlashtirib, aradaǵı aralıqlardı qısqartirmoqda. Usı dunyada insaniyat tariyxınıń barlıq bilimleri jıynanǵan. Bizdan bolsa “Infosfera”ning kiriw qapı, odan paydalanıw imkaniyatın beretuǵın tiykarǵı gilt - internetti biliw talap etiledi, tek. Bul lekciyamız tálim hám pán salasında barǵan sayın áhmiyeti artıp baratırǵan, jáhán bilim bazasınıń tiykarına sheńberip atırǵan elektron kitapxanalarǵa daqılı bar. Elektron kitapxana degende neni túsinemiz? Onıń strukturalıq bólimleri ne? Xalıq aralıq Tarmaqtaǵı mińlaǵan kitaplardı óz ishine alatuǵın saytlar elektron kitapxanama yamasa kitapxana saytları hammi? Cifrlı kolleksiyalarni jaratıw ushın qanday bilim hám ilmiy tájriybeler kerek boladı? Bul bayanatta sol sıyaqlı sorawlarǵa juwap tabıwǵa háreket etemiz (maqalada " elektron kitapxana", " e-kitapxana" hám " cifrlı kitapxana" terminleri bir mániste qollanıladı ).

Elektron kitapxana -Internettiń ájayıp múmkinshiliklerinen biri bolıp tabıladı. Bul kitapxananıń elektron forması bolıp tabıladı. Kitapxana degende, ádetde, kóplegen kitaplar terip qoyılǵan, uzın, úlken kiyim shkafılar jaylasqan bólmeler kóz aldımızǵa keledi. Elektron kitapxanada kiyim shkafılar wazıypasın qaplar, kitaplar wazıypasın bolsa Internet saxifalari atqaradı. Bul kitapxana maǵlıwmatları elektron kóriniste boladı hám olar kompyuterde jaylasadı. Bul kitapxanadan paydalanıw júdá qolay. Ol arqalı Siz dúnyanıń qálegen noqatı daǵı elektron kitapxana maǵlıwmatlarınan paydalana alıwıńız múmkin. Taǵı bir qolay tárepi zárúr maǵlıwmat nusqasın kóshirip alıwıńız múmkin. Elektron kitapxanadan paydalanıwıńız ushın kompyuter, modem hám Internet tarmaǵı bolıwı jetkilikli.
Shama menen oylayıq, qandayda bir bir maǵlıwmat menen tanısıw ushın elektron kitapxanadan paydalanmoqchisiz. Kompyuter hám Internet járdeminde maǵlıwmattı bir neshe minutada tabıw múmkin. Maǵlıwmat dúnyanıń qálegen noqatınan bir demde sizdiń kompyuterińiz ekranında suwretlenedi. Onıń ushın Siz kompyuterińiz tuymechasini basıwıńız hám elektron kitapxanaǵa kiriwińiz jetkilikli bolıp tabıladı. Bir neshe minutada maǵlıwmat kóz aldıńizde kórinetuǵın boladı. Bul mujizani yadǵa saladı. Bul mujiza virtuallıq dep ataladı. Oǵan tek kompyuter hám arnawlı tarmaq arqalı erisiw múmkin. Bir neshe jıl aldın bir maqalanı tabıw ushın oylab waqıt jumsaw zárúr edi. Búgin bolsa bul maqsetti ámelge asırıw ushın basqa qalaǵa barıw hám waqıt jumsaw zárúrshiligi joǵaldı. Elektron kitapxanalar járdemge keldi. Elektron kitapxanalardı túrlishe atasadı : Elektron kitapxana, virtual kitapxana, e-kitapxana, e-library, digital library.
Keyingi waqıtlarda virtual dúnya, virtual álem, virtual dos sıyaqlı sózler payda boldı. virtual sóziniń mánisi bul oyda sawlelendiriw bolıp tabıladı. virtual kitapxana bul ádetdegi kitapxananıń abstrakt kórinisi bolıp tabıladı. Bul kitapxananıń kitapları, jurnalları hám gazetaları kitap kiyim shkafılarında emes, bálki kompyuter yadında jaylasqan boladı. Bul kompyuterde yamasa kompyuter arnawlı qurılmalarında cifrlı formatda saqlanatuǵın maǵlıwmatlar kompleksi bolıp tabıladı. Bul: baspa audio, video hám multimedia maǵlıwmatları bolıp tabıladı. Maǵlıwmatlar kolemine qaray, serverler bir yamasa tarmaq menen baylanısqan bir neshe kompyuterlerden ibarat boladı.
Batıs mámleketlerinde, mısalı AQShda, kitapxanalardı avtomatlastırıw 60 -jıllardan baslanǵan, kitaplardı kompyuterge kirgiziw arqalı elektron kolleksiyalarni jaratıw 1971 jıldanoq atqarıp kelinip atır. Biziń mámleketimizde Internet tarmaǵınıń 90 -jıllardıń aqırı -2000 jıllardıń basınan keń tarqalıp barıwı búgingi kunga kelip bizge elektron kitapxanalardı jaratıp, mámleketimiz xalqı hám dúnya ahli menen suw ayırǵıshıw imkaniyatın berip atır. Alisher Navaiy atındaǵı Mámleket Kitapxanasınıń sıyaqlı oraylıq shólkemlerdiń joybarları, Internet tarmaǵında ǵayratkor watanlaslarımız tárepinen jaratılǵan hám jaratılıp atırǵan kolleksiyalar buǵan mısal. Bul joybarlardıń atqarılıw dárejesi túrlishe bolıp, bul álbette maman qánigelerdiń bul processlerde zamanagóy bilimlerdi qollaǵan halda qatnasqanları yamasa etpegenlerine baylanıslı. Xalıq aralıq standartlar hám tabıslı ámeliyatlar (best practice) den xabarlılıq hám kóbinesegi jaǵdaynı tupten jaqsılawı anıq. Sol maqset jolında elektron kitapxanalar konsepsiyası, onıń principlerı hám shet elde tóplanǵan tájiriybeler jóninde sóz júrgizemiz.
AQSh universitetlerinen birindegi " Elektron kitapxanalar" stul studentleri ilimiy ádebiyattan bul termindiń 65 tariypini toplap, ulıwma ayrıqshalıqlardı ajıratıp aldılar. Oǵan kóre elektron kitapxana :
*ma'lum jámáátler yamasa jámáátler kompleksine xızmet etedi;
*yagona ob'ekt bolmaydıigi múmkin (yaǵnıy bólimler túri domenlar yamasa shólkemlerge biriktirilgen );
*barcha bólimler ushın ulıwma bolǵan logikalıq shólkemlestirilgen strukturaǵa iye;
*nafaqat erkin paydalanıw múmkinshiligi, bálki bilimlendiriwge tiyisli komponentlerdi óz ishine alǵan ;
*inson hám texnologiyalıq resurslardan ónimli paydalanǵan;
*tez, nátiyjeli hám tosqınsız kirisiwdi támiyinleydi;
*kirishning túrli dárejelerin támiyinleydi (user, contributor, admınıstrator hám hok.);
*bepul paydalanıwdı usınıs etedi (itimal paydalanıwshılardıń tek ayırım gruppalarına );
*resurslarga iyelik hám baqlaw ;
*kolleksiyalar:
**yirik hám uzaq múddetke saqlap kelinetuǵın;
**yaxshi shólkemlestirilgen hám basqarılatuǵın (fayllardıń ámeldegi kategoriyalarga tuwrı kiritiliwi, metadata qaǵıydalarǵa uyqas formada támiyinleniwi hám hok.);
**turli qıylı formatlardı óz ishine alǵan ;
**nafaqat ob'ektler haqqında maǵlıwmat (abstrakt, bibliografik maǵlıwmat hám hok.), bálki olardıń ózine de ıyelewi (kitap, maqala, jurnal hám hok.);
**boshqa jol menen qolǵa kiritip bolmaytuǵın kem ushraytuǵın dereklerge ıyelewi;
**ba'zi fayllar cifrlı formada jaratılǵan (ab origine) bolıwı múmkin.
Elektron kitapxana túsiniginiń tómendegi tariypleri bólek itibarǵa ılayıq :
Elektron kitapxanalar sol túrdegi shólkemlerki, olar cifrlı dóretpeler kolleksiyalarini málim bir jámáátler yamasa jámáátler kompleksine ańsat hám ekonomikalıq tárepten qolay halda paydalanıw ushın usınıs etedi; saralaw, strukturasın dúziw, intellectual jol ashıw, aytıw, tarqatıw, tolıqlıǵınsha saqlap qalıw ushın zárúr resurslar, sonday-aq, qánigelesken xızmetkerler menen támiyinleydi.[1]
Sonıń menen birge:
1. Cifrlı kitapxanalar elektron resurslar kompleksi bolıp, informaciyanı jaratıw, izlew hám paydalanıw ushın zárúr texnikalıq quwatlardı óz ishine aladı. Bul mániste olar informaciya saqlaw hám qıdırıw sistemaların toldıradı hám keńeytiredi; distribyutlashgan tarmaqlardan job alıp, hár qanday kórinistegi media (tekst, súwret, dawıs, jım-jırt hám dinamikalıq pát) ni manipulyatcıya etedi. Cifrlı kitapxananıń quramında maǵlıwmattıń ózi jáne onıń túrli ózgesheliklerin suwretleytuǵın metadata (mısalı, sáwlelendiriw (representation) jolları, jaratıwshısı, iyesi, qayta boyınsha huqıqlar hám hok.) hám basqa maǵlıwmat yamasa metadata (sırtqı yamasa cifrlı kitapxana ishindegi) ga bolǵan link yamasa munasábetti kórsetetuǵın elementlerden shólkemlesken boladı.
2. Elektron kitapxanalar paydalanıwshılar jámááti tárepinen qáliplestirilip, olardıń funksional múmkinshilikleri sol jámááttiń informaciyaǵa bolǵan mútajliklerin qandiradi. Olar jámáátlerdiń ajıralmaytuǵın bólegi bolıp, bundaǵı jalǵız shaxs hám gruppalar bir-biri menen maǵlıwmat, informaciya hám bilim resursları hám de sistemaları arqalı baylanısda boladılar. Usı mánisten alıp qaraǵanda elektron kitapxanalar paydalanıwshılar mútajlikleri ushın túrli resurslar toplanıp, saqlanıp, hám usınıs etip kelinetuǵın dástúriy informatsion shólkemlerdiń logikalıq dawamı, keńeyiwi hám integraciyası bolıp tabıladı. Sol sıyaqlı informatsion shólkemler taypasına kitapxanalar, muzeyler, arxivlar hám mekteplerdi kirgiziwimiz múmkin. Sonıń menen birge, elektron kitapxanalar sinfxona, ofis, laboratoriya, úy hám basqa orınlar daǵı iskerlikti mazmunan boyitadi.
Joqarıdaǵı tariyplerden kórinip turıptı, olda, shın mánistegi elektron kitapxana kópshilik pikirlaganidek bir neshe o'nlab kitaptıń elektron versiyası jaylawtrilgan veb-sayttan ayrıqsha ayrıqshalıqlarǵa iye. Bul tekǵana ǵayratkor paydalanıwshı yamasa paydalanıwshılar jámááti tárepinen WordPress, Joomla yamasa basqa kópshilikke arnalǵan kontentni basqarıw sisteması (CMS) dıń baslanǵısh versiyasına jaylastırıp shıǵılǵan elektron tekstler hám taǵı basqa fayllar kompleksi, bálki málim tayarlıqqa iye bolǵan qánigeler tárepinen bibliografik múmkinshilikleri keń bolǵan programmadan paydalanǵan halda, resursların nátiyjeli izlep tabılıwı maqsetinde tuwrı metadata menen támiyinlengen, turaqlı iskerlik kórsetiwi ushın úzliksiz túrde boyitilib, hám de finanslıq quwatlanıp kelinetuǵın pútkil boshli struktura ham bolıp tabıladı. Sol orında elektron kitapxanalar menen shalǵıtish ańsat bolǵan basqa zatlardı ajıratıp alsaq :
Bul elektron kitapxana emes
Bular da elektron kitapxana emes (kommerciya ónimi bolǵan maǵlıwmatlar bazası hám kitapxananıń onlayn katalogı bolıp tabıladı):

Mine bular bolsa ELEKTRON KITABXANA
Elektron kitapxana múmkinshilikleri
Elektron kitapxana ádetdegi kitapxanaǵa qaraǵanda bir qansha qolaylıqlarǵa iye:
• joy tejalishi, yaǵnıy kitaplardı saqlaw ushın arnawlı jay zárúriyatınıń joq ekenligi;
• no bolıp tabıladı dóretpe hám maǵlıwmatlardı saqlaw hám olardan paydalana alıw múmkinshiligin bar ekenligi;
• foydalanishning qolaylıǵı hám jańalıǵı ;
• qidiruv sistemalarınıń bar ekenligi;
• ma'lumotlar koleminiń shegaralanbaǵanlıǵı ;
• ma'lumotni audio, video hám kompyuter grafikası járdeminde sapalı hám jaqsılaw sáwlelendiriliwi;
• vaqtning tejalishi hám shegaralanbaǵanlıǵı, yaǵnıy odan 24 saat dawamında paydalanıw múmkinligi;
• qo'shimcha xızmetlerdiń bar ekenligi.
• Sonday eken, elektron kitapxana - túrli maǵlıwmatlar jıynanǵan Internet betleri bolıp tabıladı. Bul bet kitapxanalar daǵı arnawlı oray qánigeleri tárepinen maǵlıwmatlardı úzliksiz túrde kompyuterge kirgiziw hám jıynaw arqalı tayarlanadı. Yaǵnıy maǵlıwmatlar mudami jańalanıp turıladı hám kitapxana kolemi keńeyip baradı.
• Kitapxana menen qanday islew múmkin. Onıń ushın kitapxana adresin Adres maydanına jazıwıńız zárúr. Ádetdegi kitapxana sıyaqlı elektron kitapxana maǵlıwmatları xam tema yamasa alfavit boyınsha tártiplenedi. Sol sebepli zárúr maǵlıwmatlardı sol tártipte tabıw múmkin. virtual kitapxana haqqında tolıq maǵlıwmat menen tómendegi http://vlibrary. freenet. uz betinde tanısıwıńız múmkin.
• Házirgi kúnde elektron kitapxanalar san sansız bolıp tabıladı. Kitapxanalar, universitetler, birpara shólkemler óz elektron kitapxanalarına iye. Ózbekstanda da sonday kitapxanalar bar. Tómende birpara elektron kitapxana mánzilleri hám xarakteristikaın keltiremiz.
• Kongress virtual kitapxanası. http://Icweb. lok.gov - Kongress kutuvxonasining elektron kurinishi bolıp, ol dúnyadaǵı eń iri virtual kitapxanalardan biri bolıp tabıladı. Kongress kitapxanası 1800 jılı 24 aprelde islengen. Ol jaǵdayda 115 millionnan zıyat kitap hám hújjetler yigilgan. virtual kitapxanada tariyxga tiyisli maǵlıwmatlar, túrli kollektsiyalar, súwretler informaciyalar, jańalıqlar bar. Bul kitapxana boylap aylanıw etkenińizde, oǵan sáwlelengen ótmishten qalǵan esteliklerdiń uzaq tariyxına sapar etken sıyaqlı bolasız.
• WWW virtual kitapxanası. http://www. vlib. org - WWWvirtual kitapxanası hár túrli maǵlıwmatlardı óz ishine aladı : awıl xujaligi, ekonomika hám biznes, kompyuter texnologiyaları, baylanıslar, informaciya hám jurnalistika, oqıw, nızamlar, ılım - pán hám taǵı basqalar. Kitapxananıń tómendegi bólindileri xam ámeldegi: Pensilvaniya Mámleket Universiteti (USA), Ullı Britaniya (UK), Shveytsariya (Switzerland) hám Argentina. Kitapxanada alfavit boyınsha sóz hám gápler boyınsha qıdırıw sisteması bar.
• Gpo Access. http://gpo.gov - US Goverment Printing Office orayı millionlap maǵlıwmatlardı ózinde sáwlelengenlegen. Ol jaǵdayda siz AQSHdagi túrli rayon hújjetler, kitaplar, jańalıqlar menen tanısıwıńız múmkin. Hár ayda bul kitapxana 28. 000. 000 hújjet menen toldırılıp barıladı. Bul wazıypanı arnawlı elektron maǵlıwmatlar bólindi atqaradı. Máslahátlar hám buyırtpalar telefon hám elektron pochta arqalı atqarıladı. Kúnine bir neshe mińlaǵan paydalanıwshılar bul xızmetten paydalanadı. Bul kitapxanadan mámleket hám jeke kárxanalar keń paydalanadılar.
• Bul kitapxanada balalar ushın arnawlı bólindi ámeldegi bolıp, bul bólindinde balalar ózine zárúr hám qızıqlı maǵlıwmatlardı alıwı múmkin. Bo'lar: tariyx, nızamlar, oqıwǵa tiyisli zárúr jıynaq hám maǵlıwmatlar bolıp tabıladı. Bul bólindiniń atı - AQSH húkimetiniń balalar ushın beti. (Ben's Guide tap the US goverment for kids), adresi - http://bensguide.gpo.gov. Marketing hám reklama bólimi kitapxana katalogların islep shıǵadı hám olardı dúnya boylap tarqatadı.
• virginia Commonwealth University. http://vcu. library. edu - virginia Commonwealth University elektron kitapxanası. Bul kitapxana universitettiń elektron kitapxanas bolıp tabıladı. Bul kitapxana ózinde kóplegen kitaplar, maqalalar, jurnallar, audio hám video maǵlıwmatlardı sáwlelengenlestirgen. Kitapxana barlıq konferenciyalar, ánjumanlar hám lekciyalar haqqındaǵı maǵlıwmatlardı úzliksiz járiyalay otirip turadı.
• vashington Universiteti virtual Kitapxanası. www. library. wustl. edu -Bul kitapxanada tómendegi temalar daǵı maǵlıwmatlar ámeldegi: kórkem óner hám arxitektura, ilim, medicina, nızamlar hám taǵı basqalar. Kitapxananıń qıdırıw sisteması bar. Kitapxana maǵlıwmatlarǵa buyırtpalar qabıl etedi.
• Rossiya Milliy Elektron kitapxanası. http://www. nnc. ru - Dúnyadaǵı eń iri ǵalaba xabar qurallarınıń orıs tilindegi elektron kompleksi bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda baspasóz degi baspalar, hár qıylı maǵlıwmatlar keltirilgen. Maǵlıwmatlar 2. 500 den kóp Moskva, Rossiya regionları, MDX hám Boltiq boyı mámleketleri informaciya dáreklerinen alınadı hám mudami jańalanıp turıladı. Kitapxanaǵa kúnine 6. 500 den artıq hújjetler kelip túsedi hám olar tolıq kólemde kitapxanaǵa kiritiledi. Kitapxanada 4. 000. 000 den artıq hújjetler yigilgan. Kitapxanada qıdırıw sisteması ámeldegi, ol maǵlıwmatlardı sóz hám sóz dizbegiler boyınsha tabıw múmkinshiligine iye. Kitapxana menen qálegen waqıtta shuǵıllanıw múmkin. Kitapxana dáreklerinen kommerciyalıq usılda paydalanıw múmkin. Kitapxana Rossiya daǵı eń iri ǵalabalıq, siyasiy hám jańalıqlar serveri esaplanadı.
• Finanslıq informaciyalar Agentligi virtual Kitapxanası 2000 jılda Yivroosiyo fondining finanslıq járdemi járdeminde dúzildi. virtual Kitapxana biznes-jurnalistlar hám ǵalaba xabar quralları qánigelerin informaciya menen támiyinlew ushın jaratılǵan. Kitapxana informaciya alıw, jıynaw hám uzatıw ushın zamanagóy kompyuter hám informaciya quralları menen támiyinlengen. virtual kitapxana kıtapxanlarına respublikamızda hám shet elde júz berip atırǵan zamanagóy texnologiyalar, xamda ekonomikalıq processler haqqında maǵlıwmatlar alıw ushın arnawlı jıynaqlar jaratılǵan.

Kitapxana menen qanday islew múmkin?

Sonday eken, joqarıda aytıp ótkenimizdek elektron kitapxana resursları kompyuter yadına jaylanǵan boladı. Bul kitapxana maǵlıwmatları elektron kóriniste bolıp, kompyuterde cifrlı formatda, arnawlı kompyuterler — Serverlerde jaylasadı. Elektron kitapxanadan paydalanıw ushın kompyuter, modem hám internet tarmaǵı bolıwı jetkilikli. Biz bolsa sol kitapxana jaylasqan internet adresin bilsek jetkilikli. Elektron kitapxanada juwapker qánigeler maǵlıwmatlardı úzliksiz túrde kompyuterge kiritedi hám yig'adi. Yaǵnıy maǵlıwmatlar mudami jańalanıp turıladı hám kitapxana kólemi keńeyip baradı. Elektron kitapxanada kitapxanashı bolmaydı, sol sebepli zárúr kitap yamasa maǵlıwmattı kompyuter kiyim shkafılarınan ózińiz qıdırasız.
Kitapxana menen qanday islew múmkin? Onıń ushın kompyuterińiz brauzerinde kitapxana adresin jazıwıńız kerek. Ádetdegi kitapxana sıyaqlı elektron kitapxana maǵlıwmatları tema yamasa álippe boyınsha tártiplenedi.
ZiyoNET portalı da paydalanıwshılar ushın elektron kitapxana múmkinshiligin usınıs etedi - onıń ushın portalning “Kitapxana” bólimine kirsangiz jetkilikli. Sońǵı maǵlıwmatlarǵa kóre, portal kitapxanasınan 7000 ge jaqın túrli kólem degi hám túrli kórinistegi ilimiy informaciya resursları jay alǵan. Olar tiykarlanıp jurtımız joqarı oqıw orınları, pedagog xızmetkerlerdi qayta tayarlaw hám mamanlıǵın asırıw institutları, wálayat xalıq tálimi basqarmaları, ilimiy izertlew institutları hám basqa túrli tálim mákemelerinde xamkorlik etip kiyatırǵan 400 ge jaqın juwapkerler járdeminde jıynanganini bólek tán alıw etiw kerek. Eń áhmiyetlisi, ádebiyatlardıń kópshiligi ózbek tilinde bolıp tabıladı.
Kitapxanada jıynanǵan ádebiyatlar 9 iri gruppa qatlamında klassifikaciyalanadı. Óz-ózinen hár bir gruppa kishi bólindilerge de bólinedi. Gruppalar tómendegiler:
• matematika hám tábiyiy pánler tálimi;
• texnika hám texnologiyalar baǵdarı tálimi;
• tibbiyot hám farmacevtika tálimi;
• ijtimoiy-gumanitar tálim;
• ekonomika hám basqarıw baǵdarı tálimi;
• madaniyat hám kórkem óner baǵdarı tálimi;
• yuridik tálim;
• pedagogik tálim;
• harbiy tálim.
Siz joqarıdaǵı bólimlerden ózińizge kereklisine kiriwińiz hám ádebiyatlardı názerden keshirip shıǵıwıńız múmkin. Hár bir ádebiyattı kóshirip alıp, kóz yugurtirib shıǵıw ádetde málim waqıt talap etedi. Onıń ústine sol temada ádebiyatlar kóp bolǵan táǵdirde áyne kereklisin ajıratıp alıw ushın taǵı waqıt zárúr. Bunda waqtın tejewdiń ańsat jolı bar - siz ádebiyatlar diziminde xar bir ádebiyatqa jazılǵan qısqa túsindiriwler járdeminde tezde ózińizge kereklisin tańlawıńız múmkin.
Zárúr ádebiyattı tezirek tabıwdıń taǵı bir ańsat jolı — portalning basqa bólimlerinde bolǵanı sıyaqlı, “Kitapxana” bóliminde de qıdırıw sisteması bar. Qıdırıw maydanına ózińizge zárúr ádebiyat atınıń yamasa temanı jazasız hám de qıdırıwǵa buyrıq berasiz. Sanaqlı sekundta sistema tabılǵan ádebiyatlardı názerińizge usınıs etedi. Eń áhmiyetlisi, siz usı ilimiy resursların tekǵana názerden keshirim yoxud oqıw, bálki kóshirip alıw múmkinshiligine xam ıyesiz.
Paydalanıwshı kitapxanaǵa informaciya resurs jaylastırıw múmkinbe?
Aytaylik, siz pedagogsız hám iskerligińiz sheńberinde kóplegen pedagogikalıq dóretiwshilik jumıslar - sabaq islenbeleri, lekciyalar, qóllanbalar tayarlaǵan bolıwıńız múmkin. Sizde bul resursların da portalımız kitapxanasına jaylastırıw qálewi tuwıldı, deylik. Bul qálewdi ámelge asırıw oǵırı ańsat. Keleside portalımizning texnikalıq dárejesi soǵan ılayıqki, kitapxananı áyne siz da “onlayn” tárzde bayıtıwıńız múmkin. Bul kitapxananıń “Resurs qosıw” atlı bólindine kirisiw arqalı ámelge asıriladı.
Eń aldın, kitapxanaǵa jaylastırıwdı gózlegen informaciya resursıńız birpara talaplarǵa juwap beriwi kerek. Sonday eken, olar menen tanısıp alamız. Xalıq tálimi ministrliginiń 2006 jıl 28 iyun daǵı 167-sanlı sheshimine qaray, “ZiyoNET” jámiyetlik tálim informaciya tarmaǵına jaylastıriletuǵın informaciya resurslarına qoyılatuǵın texnikalıq talaplarquyidagilar:
1. Microsoft Word — Tekst (*. rtf — Tekst RTF formasında ) format daǵı maǵlıwmatlar ushın :
• shrifti: Times New Roman
• usuli: ápiwayı
• o'lchami: 12
• hujjat shegarası : tóbe bólegi — 2 sm., tómengi bólegi — 2 sm. shep bólegi — 3 sm., oń bólegi — 1. 5 sm.
• shakl: kitap formasında
• matnning tegisligi: shep tárepden
• xat bası shep tárepten — 0 sm, oń tárepten — 0 sm.
2. Grafikalı maǵlıwmatlardı usınıw forması.
• Grafikalı maǵlıwmat degende — fotosuratlar názerde tutılǵan :
• fotosurat ólshemi 4×3 bolıwı zárúr (fotosuratning qolay forması 1024 piksel uzınına hám 768 piksel boyına bolıwı zárúr );
• fotosuratning kólemi 100 dpi den kem bolmawi zárúr (noqat dyumga);
• fotosuratning qısqartpası *.jpg yamasa *.jpeg;
• fotosuratning qaǵaz daǵı forması 9×15 sm hám 21×30 sm den úlken bolmawi zárúr ;
• oq-qara formada usınıs etilgen fotosurat, óz jaǵdayında ózgermay qaladı.
3. Úlken kólem degi (2 megabaytdan joqarı ) maǵlıwmatlardı elektron informaciya tasıw qurallarında (3, 5 disk, SD-R, CD-RW yamasa USB Flash Drive) usınıw múmkin.
4. Maǵlıwmatlar tómendegi tillerde qabıl etilip, jaylastırıladı :
• davlat (ózbek) tili — lotin jazıwında (kirillda UNICOD)
• ingliz (english) tili — lotin jazıwında
• rus tili — kirill jazıwında
Aytaylik, kitapxanaǵa jaylastırıwdı gózlegen ádebiyatlarıńız joqarıdaǵı talaplarǵa juwap beredi. Sonday eken, resursıńız jaylasqan fayldı *. zip yamasa *. rar formatqa keltirasiz hám “Kitapxana”ning “Resurs qosıw” bólimine kireyiz. Bul bólimde názerińizge anketa usınıs etiledi. Anketada ádebiyattıń atı, túri, baǵdarı, auditoriyası, tili, avtordıń atı -sharıfi, kásipi hám basqa maǵlıwmatlar so'ralgan. Barlıq bántlerdi toltırıw hám ádebiyat boyınsha qısqa túsindiriw jazǵaningizdan keyin, “Qosıw” (Dobavit) tuymesin basasız. Nátiyjede jumıs juwmaǵına jetedi. Portal moderatorlari tárepinen usınıs etken resursıńız názerden keshiriledi hám kemshilikler anıqlanbaǵan táǵdirde sanaqlı minutalardan keyin “Kitapxana” bóliminden jay aladı.
(Esletpe: kitapxanaǵa “onlayn” tárzde ádebiyatlar qosıw ushın portalda dizimnen ótken bolıwıńız kerek hám jaylastırılıp atırǵan resursıńız 2 megabaytdan aspawı kerek.)


Al, kimler e-kitapxana jaratıw menen gúmira? Juwap mınada, mútajlik hám múmkinshiliklerge qaray, hár qanday shólkem de óz e-kitapxanasına ıyelewi múmkin. Biraq tiykarlanıp, húkimet shólkemleri, arxivlar, universitet kitapxanaları hám ǵalabalıq kitapxanalar, noshirlar hám ilimiy-izertlew orayları ushın zárúrli iskerlik esaplanadı.
Cifrlı kitapxanalar menen baylanıslı máseleler de joq emes. Olardan eń kóp ushraytuǵını avtorlıq huqıqı menen baylanıslı máseleler bolıp tabıladı. Kóbinese túrli onlayn jámáátler platformalarda ol yamasa bul miynettiń avtorı (yamasa huqıq iyesi) ruxsatisiz baspadan shıǵarılıwı maydanınan tartıslar bolıp turadı. Kópshilik saytlar daǵı resurslar avtorlıq huqıqı ámel qılıw múddeti tawsılǵan dóretpelerdi óz ishine aladı. Mısalı, Maykl Hartning Project Gutenberg joybarı sheńberinde tek ashıq domendagi kitaplar nomerlashtirib kópshilik itibarına silteme etiledi.
Basqa elektron kitapxanalar ushın bolsa avtorlıq huqıqı ámelde bolıp turǵan dóretpeler ushın litsenziya satıp alınadı (mısalı ellektron kolleksiyani basqarıp atırǵan kitapxana yamasa universitet tárepinen) jáne onı kommerciya jolı menen tarqatadı.
Máselelerden taǵı biri bolsa, dástúriy kitapxanalardan ayrıqsha tárzde, elektron kolleksiyalarga kirisiw ushın turaqlı informaciya texnologiyası infrastrukturasi talap etiledi. Bul bolsa óz gezeginde elektr energiyası hám telefon tarmaqlarınıń bar ekenligi hám sapasına bekkem baylanıslı. Usınıń nátiyjesinde, birinshi qarawda hámme ushın ashıq, global kólemde dep bilingan elektron kitapxanalardan hámme de paydalana almasligi múmkin (mısalı, úshinshi dúnya mámleketleriniń xalqı ).
Házirde iri kólemdegi elektron kitapxanalar jaratılıp atır. Tálim hám mádeniyat saraylarınan tısqarı, kommerciya kompaniyaları da bul processga kirip keldiler. Hámmemizge málim qıdırıw mashinaları támiynatshıları bolǵan Google, Yahoo hám MSN kitapxanalar fondı daǵı qaplardı skanerlab, óz platformalariga jaylastırıwdı baslaǵan edi. Microsoft kompaniyasın keyinirek ekonomikalıq tárepten ózin oqlamaydi dep esaplab, bul sıyaqlı ǵayrattı toqtaǵan sonda da, Google kompaniyası házirgi kunga shekem millionlap kitaplardı nomerlashtirib, Google Book Search joybarı sheńberinde Internetge jaylastırıp kelip atır. Sol tártipte, kitaplardı basqarıw, OCR ( optical character recognition) hám e-kitap sıyaqlı baspa baspalardı sáwlelendiriw texnologiyalardıń rawajlanıwı sharapatı menen alternativ saqlaw platformalari hám biznes modelleriniń payda bolıwı elektron kitapxanalardıń jáne de ommalashuviga dúmpish boldı.
TATU elektron kitapxanası
2001 jıl gúz aylarında TATU kitapxanasında Ózbekstan pochta hám telekommunitsiyalar agentligi tárepinen berilgen birinshi kompyuterler alınǵannan keyin elektron kitapxana jaratılıwı baslandı. Universitet rektorati dástúriy kitapxanaǵa qosımsha maydan (488 kv. m) ajratgan keyin tiykarǵı bólegi kóship ótti, bosagan bólmelerge elektron kitapxana jaylastırildi.
2001 jıl 26 oktyabrde birinshi elektron kitapxana qiroatxonasi ashıldı. Ol jaǵdayda 20 ta Pentium-I kompyuterleri ornatildi, olardan biri server ushın ajıratıldı. 2002 jıl 25 martında 20 ta kompyuterli studentler ushın ekinshi qiroatxona, hám de oqıtıwshı hám xızmetkerler ushın zallar ashıldı. 2002 jıl " EdNet tálim tarmaǵı" programması granti tiykarında Pentium-III serveri printer menen alındı.
Házirgi waqıtta Elektron kitapxana LCD-monıtorlı Pentium-Iv kompyuterleri menen úskenelestirilgen 4 zalni óz ishine alǵan : 3 zal studentler ushın (bakalavr hám magistrlar ushın ) (60 kompyuter) hám 1 zal oqıtıwshılar ushın (8 kompyuter). Tarmaqtaǵı jumıs eki server arqalı ustap turıladı. Elektron kitapxanaǵa kún dawamında 260 danege shekem bolǵan kıtapxan kiredi. EK jumısları alıp barılıwı paydalanıw qaǵıydaları de tolıq berilgen.
EK qiroatxonalaridan paydalanıwshılar tómendegi dereklerden paydalanıwlıǵı múmkin:
Elektron katalog kitapxananıń dástúriy hám elektron dárekleri xarakteristikalanǵan 37. 000 den artıq jazıwlardı óz ishine alǵan. Búgingi kúnde elektron katalogǵa universitette oqıtılatuǵın qánigeliklerge tiyisli barlıq ádebiyatlar kiritilgen. Házirde tiykarlanıp jańa keltirilgen hám kórkem ádebiyatlardı kirgiziw jumısları alıp barılmaqta.
Lekciyalar teksti hám metodikalıq qóllanbalar universitet oqıtıwshıları tárepinen islengen (19 yanvarsha : 215 at ózbek tilinde, 252 - orıs tilinde hám 3 - nemes tilinde);
Elektron sabaqlıq, universitet oqıtıwshıları tárepinen jaratılǵan (38 nomda) hám informatsion texnologiyalar bólimi (38 nomda).
Elektron túrdegi kitaplar, kem ushraytuǵın túrdegi kitaplardıń tolıq teksti 115 nomdan artıq.
EBCSO Publishing, SpringerLink, Oxford University Press, The Royal Society of London hám Integrum (Russia Online) elektron jurnallardıń tolıq tekstli maǵlıwmatlar bazası ingliz, orıs hám basqa tillerde bolǵan 18. 000 sırt el jurnallar hám gazetalarni ózinde qamtıp alǵan ;
Kitaplardıń tolıq tekstli maǵlıwmatlar bazası Internet sisteması arqalı jıynalǵan (955 at ) (programmalastırıw, maǵlıwmatlar bazası, tarmaqlar hám x. k., kórkem ádebiyatlar ), hám de birpara kóp soralatuǵın kitaplardıń elektron nusqası (99 at ). Olarǵa kirisiw Web-bet arqalı atqarıladı ;
virtual temalı kórgezbeler, kitapxanada ámeldegi bolǵan aktual jónelislerden bolǵan pedogogika, psixologiya, aralıqtan oqıtıw, uyali hám sputnik baylanıs temaları boyınsha ádebiyatlardı quraydı. virtual kórgezbede oqıwshılar saylanǵan temalarındaǵı jańa kitaplardı ayqın kóriwleri múmkin.
Internet. Qiroatxonalardagi barlıq kompyuterlerde Internetge kirisiw múmkinshiligi bar (tezlik 512 kb/s). Kitapxanashılar tárepinen Ózbekstannıń, hám de taǵı basqa mámleketlerdiń paydalı mánziller web-dárekleri tayarlanǵan hám saytqa kiritilgen.
Disketalarni, CD- hám DvD-disk oqıwshılar óz úylerine alıp, ózleriniń jeke kompyuterlerinde paydalanıwları múmkin.
Kitapxana saytında barlıq maǵlıwmatlar bólimlerge bólingen, olar ushın qıdırıw sisteması islep atır.
Universitet resurslariniń úlken bólegi Internet paydalanıwshılar ushın tómendegi mánzilde ámeldegi: http://library. tuit. uz.
Hár jılı kitapxana jáne onıń resursları haqqında 1-kurs studentleri ushın (1 para) sabaq ótiledi.