O'zbekiston fond bozorining rivojlanish tendentsiyalari va ta'sir etuvchi omillar tahlili tursunov bobir Ortikmirzaevich Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

O'ZBEKISTON FOND BOZORINING RIVOJLANISH TENDENTSIYALARI VA TA'SIR ETUVCHI OMILLAR TAHLILI

TURSUNOV Bobir Ortikmirzaevich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti dotsenti
BOLTABOYEV Baxromjon Xoldoraliyevich

Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti 2 bosqich magistranti


Annotatsiya: Ushbu maqolada mavzuning dolzarbligi va ilmiy-amaliy ahamiyati O‘zbekistonda fond bozori infratuzilmasini takomillashtirishning nazariy va amaliy jihatlari bo‘yicha yetarli ma’lumotga ega emasligi, mustaqil, mustaqil tadqiqot muassasasi sifatida yetarlicha o‘rganilmaganligi, tanlangan mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Hozirgi modernizatsiyasi sharoitida jahon fond bozorlariga chiqish va unda ulushga ega bo‘lish uchun shart-sharoit yaratish va mexanizmni yo‘lga qo‘yish alohida ahamiyatga ega. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi fond bozorining rivojlanishiga ta’sir etuvchi bir qator omillar regressiya tahlili, ular o‘rtasidagi bog‘liqlik va to‘g‘ridan-to‘g‘ri munosabatlarning dolzarbligi hamda omillarni ishlab chiqish bo‘yicha xulosalar asosida tahlil qilinib, guruhlarga ajratilgan. Maqolaning so‘nggida mamlakatimiz fond bozorini rivojlantirish bo‘yicha qator takliflar keltirilgan.
Kalit so'zlar: qimmatli qog'ozlar (aksiya, obligatsiyalar), investitsiyalar, fond bozorlari, market-meykerlar, anderrayting operatsiyalari, transfer agentligi, hisob-kitob markazlari, faktorial savdo aylanmasi, fond indeksi.
Milliy qimmatli qog'ozlar bozorini shakllantirishning tanlangan modeli xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, ikkilamchi qimmatli qog'ozlar bozorini rivojlantirish iqtisodiy barqarorlik va raqobatbardoshlikni ta'minlash, investitsiyalar oqimini oshirish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. O‘zbekistonda QQSning iqtisodiyotdagi rolini oshirish zarurati quyidagilar bilan belgilanadi: NPV hisobidan kapital qo‘yilmalarning umumiy investitsiyalar hajmidagi ulushi so‘nggi bir necha yil ichida o‘n foizdan oshmadi va fond bozori kapitallashuvi nisbati. YaIMga nisbatan 0,8 foizni, tovar aylanmasi esa 0,2 foizni tashkil etdi. barqaror makroiqtisodiy va faol investitsiya siyosati. Shuning uchun rivojlanish tendentsiyalarini tahlil qilish, baholash, baholash, rivojlangan mamlakatlar tajribasini o'rganish muhim ahamiyatga ega.
Qimmatli qog'ozlar bozorining asosiy elementi bo'lgan fond bozorini tahlil qilishda asosiy masala loyihalarni moliyalashtirish va aktsiyalarni chiqarish orqali iqtisodiyotni rivojlantirishga e'tibor qaratishdir. Biroq qimmatli qog'ozlar bozorida amaldagi amaliyot natijalari shuni ko'rsatadiki, uning ishtirokchilari va bozor operatsiyalari mavjud iqtisodiy imkoniyatlarni to'liq aks ettirmaydi. Iqtisodiyotga investitsiyalarni jalb etish, samarali moliyalashtirish usullarini qo‘llash, xalqaro moliya institutlari bilan to‘g‘ridan - to‘g‘ri aloqalarni yo‘lga qo‘yish, investitsiya faoliyatini moliyalashtirishda qimmatli qog‘ozlar bozorining rolini oshirish muhim ahamiyatga ega.
Mamlakatimizda olib borilayotgan faol investitsiya siyosati asosida qimmatli qog‘ozlar bozorini yanada rivojlantirish, uning shaffof va barqaror ishlashini ta’minlash, boshqaruv sub’ektlari tomonidan investitsiyalarni jalb qilishni faollashtirish, aksiyadorlik jamiyatlarining bozor faolligini oshirish, korporativ boshqaruvni takomillashtirish va ularni himoya qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu munosabat bilan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M.Mirziyoyev Ombudsmanga yo‘llagan murojaatida mamlakatimiz fond bozoriga shunday tanqidiy baho beradi: “ Yana bir muhim masala – fond bozorini yanada rivojlantirish, Bozor faoliyatini muvofiqlashtirish va rivojlantirish markazini tubdan qayta qurish kerak. Biz ikki tomonlama asosda bo‘sh turgan davlat aktivlarini xususiy sektorga o‘tkazish bo‘yicha ishlarni davom ettiramiz. Internet tarmog‘ida, shu jumladan tadbirkorlar uchun elektron auktsion va auksionlar orqali yer uchastkalarini berishning yagona tartibini belgilash zarur. Buning uchun 2018-yildan boshlab elektron savdo maydonchalari orqali davlat aktivlarini sotishning elektron tizimi yaratiladi”.
Mamlakatimizda so‘nggi yillarda qimmatli qog‘ozlar bozorining rivojlanishi, ayniqsa, fond bozorining kengayishini hisobga olgan holda, investitsiya loyihalarini amalga oshirishda qimmatli qog‘ozlarning roli tobora ortib bormoqda. Birja vositalari orqali:
-investitsiya faoliyatini moliyalashtirish;
-portfel investitsiyalarini oshirish;
-innovatorlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish;
-Aksiyadorlik jamiyatlarining bozor faolligini oshirish bugungi kunda ushbu moddaning dolzarbligini aniqlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Ma’lumki, jahon amaliyotida aktsiyalarga investitsiyalar keng qo‘llaniladi. Moliyaviy qo'yilmalarning asosini qimmatli qog'ozlar va ularning hosilalari tashkil etadi. Qimmatli qog'ozlar firma va kompaniyalarning investitsion jozibadorligi orqali bozor faolligini belgilovchi vositalardir. Qimmatli qog'ozlarni joylashtirish uchun moliyalashtirish manbalarini jalb qilish asosan korporativ qimmatli qog'ozlar bozori segmentida yaxshi rivojlangan. Aksiyadorlar munosabatlariga asoslangan xo'jalik mexanizmi mexanizmi shakllangan.
Qimmatli qog'ozlarni joylashtirish birinchi navbatda birlamchi bozorlarda, ularning muomalasi (qayta sotish) esa qimmatli qog'ozlarning ikkilamchi bozorida amalga oshiriladi. Bu jarayonlar yakka tartibda yoki institutsional shakllar orqali tashkil etiladi. Jahon amaliyotida ularni tashkil etish asosan investisiya institutlari orqali amalga oshiriladi. Ular birlamchi va ikkilamchi bozorlarda professional va olijanob operatsiyalarni amalga oshiradilar. Shuningdek, global investitsiya harakati va investitsiya jarayonlarini kuzatish va kuzatish mumkin bo'lgan xalqaro integratsiyalashgan global operatsiya mavjud. Mablag'larni jalb qilish uchun kapital iste'molchilari qimmatli qog'ozlarni muomalaga chiqaradi va ularni sotish vaqtida ishlab chiqarish (savdo, moliya va boshqalar) uchun mablag' oladi. Kapital iste'molchilari (emitentlari) va etkazib beruvchilar (investorlar) o'rtasidagi munosabatlar to'lash, to'lash yoki mulkka egalik qilish shartlari asosida amalga oshiriladi. O'zgaruvchanlik ko'rsatkichlari sifatida iqtisodiyot, pul-kredit siyosati, moliya bozorlari va xalqaro iqtisodiyotdagi ishbilarmonlik faolligi ko'rsatkichlari, jahon tovar bozorlari kon'yunkturasi, shuningdek, tashqi iqtisodiy omillar [1].
Xulosa
Fond bozori orqali investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning eng samarali usullaridan biri bu fond bozori infratuzilmasi, ya'ni anderrayting tashkilotlari qimmatli qog'ozlarni joylashtirish va sotib olinmagan qimmatli qog'ozlarni sotib olish bilan shug'ullanganda, market-meykerlar narxlarni ushlab turishlari shart. Bizning fikrimizcha, investitsiya loyihalarini o'z kapitali hisobidan amalga oshirish samaradorligini ta'minlash, shu jumladan bozor faoliyatini ta'minlash, yuqori darajada likvidatsiya qilingan qimmatli qog'ozlar bozorini shakllantirish, huquq va erkinliklarni himoya qilishni kuchaytirish orqali ko'p tomonlama chora-tadbirlar dasturini amalga oshirish zarur.

___________________

¹ Maksimov, V. A. va Nekrasova, I. V. (2001). Qimmatli qog'ozlar bozoriga investitsiyalarni prognoz qilish. Iqtisodiyot va matematika metodikasi, 37, (1), 37-46.