O'zbekiston respublikasi davlat bujetining daromatlari O'zbekiston respublikasi davlat bujetining xarajatlari tarkibi

O'zbekiston respublikasi davlat bujetining daromatlari va xarajatlari tarkibi

REJA:

1. O'zbekiston respublikasi davlat bujetining daromatlari

2. O'zbekiston respublikasi davlat bujetining xarajatlari tarkibi

3. Budjet daromadlari

Davlat Byudjeti koʻrsatkichlari

Oʻzbekiston Respublikasidagi byudjeti koʻrsatkichlari 2010-yildan beri eʼlon qilinib kelsa-da^[1], aniq berilgan byudjet balansi koʻrsatkichlari 2015-yilda beri eʼlon qilinib kelinadi^[2].

Davlat byudjeti balansi (maqsadli jamgʻarmalarsiz)^[3][4]
Yil	Daromadlar (mlrd. soʻm)	Xarajatlar (mlrd. soʻm)	Byudjet profitsiti (mlrd. soʻm)
2015	36 493,3	36 257,3	236
2016	41 043,4	40 911,3	132,1
2017	49 681,0	49 343,7	337,3
2018	79 099,0	79 736,1	−637,1
2019	112 165,4	118 008,7	−5843,3
2020	132 938,0	144 142,7	−11204,7
2021	164 680,3	188 633,9	−23953,6

Huquqiy jihatdan davlat byudjeti

Davlat byudjetini shakllantirish dastlab O‘zbekiston Respublikasining 14.12.2000 sanadagi 158-II-sonli qonuniga asosan shakllatirila boshlandi^[5]. 2022-yil holatiga koʻra Oʻzbekiston Respublikasidagi Davlat byudjeti va byudjega bogʻliq moliyaviy munosabatlar 2014-yil 1-yanvar sanasidan kuchga kirgan „Byudjet kodeksi“ orqali amalga oshiriladi^[6]. Dastlab, tajriba sifatida 2 yil davomida qoʻllanilishi kutilgan hujjat 2022-yilda ham turli kichik oʻzgartirishlar bilan amal qilib kelmoqda^[7][8]

Tashabbusli byudjet

Jamoatchilik nazoratini kuchaytirish, byudjetdan ajratilayotgan mablag'larning maqsadliligini ta'minlash maqsadida 2021-yil 1-iyul sanasidan boshlab "Tashabbusli byudjet" loyihasi e'lon qilindi^[9]
Mamlakat iktisodiy tizimni muayyan maksadda rivojlantirish turli markazlashgan fondlarni va avvalo umumdavlat pul mablaglari fondini-davlat
budjetini tuzish yuli bilan taminlanadi
Turli mamlakatlarda davlat budjetini tuzish va undan foydalanishning bir kancha umumiy xususiyatlari bor.Shu bilan birga ularning xar birida shuningdek bir mamlakat doirasida ijtimoiy jamiyatni rivojlantirishning ayrim boskichlaria moliyaviy siyosatning asosiy kuroli bulgan davlat byujeti tarkibi
va mazmunininganchagina xususiyatlari birbiridan fark kiladi.

Davlat byujeti –mamlakatning asosiy moliyaviy rejasi,moliya tizimining markaziy bugunidir.Uning asosiy vazifasi moliyaviy vositalar yordamida iktisodnisamarali rivojlantirish va umumdavlat mikyosidagi ijtimoiy vazifalarni xal kilish uchun sharoit yaratishdir.

Tula xujalik xisobi va uz-uzini mablag bilan taminlash sharoitida davlat budjetining mablaglari avvalo iktisodiyet tarkibini kayta kurishga , muayyan
maksaddagi kompleks dasturlarni moliya bilan taminlashga ilmiy texnik kudratini kuchaytirishga, ijtimoiy soxani rivojlantirishga , mamlakatni mudoffa kobiliyatini mustaxkamlashga yunaltiriladi.
Respublika budjetida va maxalliy budjetlarda tuplangan pul resurslarining markazlashgan fondlari xalk xujaligining va ayrim regionlarning manfaatini demokratik markazlashish tamoyillarida uygunlashtirishning moliyaviy asosini vujudga keltiridi. Tamoyilni xalk xujaligini boshkarish soxasigda amalga oshirish davlat, tarmoklar , korxonalar (birlashmalar), maxalliy organlarning moliyasini anik ajratishni talab etadi,
Rejali ravishda ish kuruvchi yagona xujalik tizimi doirasida ayrim buginlarga ishlab chikarish resurslarini, muayyan koidalarga muvofik shu buginlarga biriktirib beriladigan pul mablaglarini tasarruf kilishda muayyan iktisodiy mustakillik ta’minlanadi.
Davlat budjetining iktisodiyotni boshkarishdagi axamiyati uzok vakt davomida deyarli fakat xalk xujaligining turli tarmoklaridagi daromadlarni tuplash va ularni umumxujalik extiyojlariga muvofik markazlashgan tartibda kayta taksimlash imkoniyatlari bilan boglab kelindi. Bunday sharoitda korxonalar daromadlaridan olinadigan soliklar stavkasi kupayib bordi, markazlashgan tartibda mablag ajratish esa budjet xarajatlarining asosiy kismini tashkil etdi.
Tarixiy tajriba sobik ittifok davrida mablaglarni budjet orkali bu xilda bir joydan ikkinchi joyga utkazish birinchi galdagi vazifalarni xal etishda yutukka erishishga imkon beradi. Lekin bu usul uzok vakt kullanishga muljallanmagan, chunki uning bir kancha muxim kamchiliklari bor. Korxonalarning ancha daromadlarini xak tulamay markazlashgan fondlarga olib kuyish ularning ishlab chikarish samaradorligini oshirishdan iktisodiy manfaatdorligiga bolta uradi, aslida ularni i\chni rivojlantirish masalalarini xal kilishda ishtirok etishdan,kapital solishning okilona yullarini izlashdan chetlashtiradi. Bu masalalar batamom yukori boshkaruv organlarining ixtiyoriga beriladi, bu organlar esa «xamma narsani olib kuyamiz, zarur bulib kolganda esa beramiz» kabilida ish tutadilar. Budjetdan mablag ajratish xujalik xodimlarining shu resurslardan samarali foydalanishiga konikishini keskin kamaytiradi. Davlat mablaglaridan olinadigan mablag tekin, ishlab chikilmagan mablaglar sifatida kabulkilinadi. Bu xol bokimanda bulish kayfiyatini tugdiradi, maxalliy va xalk xujalik manfaatlarini kelishmay kolishiga sabab buldi .
Budjetdan mablag ajratishda anik iktisodiy muljallarning yukligi iktisodiy isloxotlar sifatining konikarli bulmaganligi natijasida kupincha chukurlashadi: markazlashgan tartibda mablag solish samaradorligining xisob-kitoblari ana shu indikatorlar asosida ishlab chikilishi kerak. Bu avvalo ijtimoiy zaruriy xarajatlardan ueilib kolgan baxolarga taalluklidir. Bunday sharoitda davlat budjeti sarflar bilan baxolar urtasidagi tafovutni yukotish uchun kup milliardlab dotatsiyalar berib , baxo belgilash soxasidagi kamchiliklarni tuzatishdek uziga xos bulmagan vazifani zimmasiga oladi.
Odatda, bunday moliyaviy siyosat ekstensiv iktisodiy usish vaboshkarishning ma’muriy buyrukbozlik usullari xukm suradigan davr uchun xarakterlidir