O'zbekiston respublikasi davlat bujetining daromatlari O'zbekiston respublikasi davlat bujetining xarajatlari tarkibi

Emissiya Davlat zayomlari davlatning axoli, korxona, firma va tashkilotlardan karz olishi xisobiga uz moliya resursini xosil etish vositasidir. Davlat xarajati daromaddan oshib ketgan sharoitda oradagi kamomad zayom bilan tuldiriladi. Davlat markaziy va maxalliy zayomlar chikarib, ularni sotadi va zayom xisobidan foiz, ya’ni karz xaki tulashni zimmasiga oladi. Zayomlar mudati tugagach, davlat uni kayta sotib oladi yoki yangi zayomlarga almashtiradi.davlat tomonidan kushimcha kogoz pullarni chikarish va kushimcha kreditni uyushtirishdir. Shu sababli pul va kredit emissiyasi mavjud buladi. Davlat soliklari va zayomlar xisobidan uz xarajatlarini koplay olmagan sharoitda emissiyaga kul uradi. Zayomlarni sotib turish kulay usul, ammo zayomlar utmay kolib moliyaviy axvol tanglashishi mumkin. Shunda emissiya najod yuli deb karaladi, ammo u infelyasiyani chukurlashtiruvchi omil xisoblanadi.
Yukorida aytilgan 3 turdagi tushumlardan tashkari davlat sotib olgan aksiyadan kelgan dvident, davlat pulini bankka kuyishdan tushgan foiz, davlat mol – mulkidan kelgan ijara xaki, davlat mol – mulkini sotishdan kelgan pul kabilar xam moliya resursiga kiradi.
Xujalik yuritishning yangi sharoitida budjet daromad kismining barkarorligi kuchaytirilish. Budjet mablaglarini xosil kilish soxasida davlat bilan korxonalarning uzaro munosabatlari me’yor asosida belgilanadi. Bu xol budjet daromadlarining manbalarining xujalik yuritish natijalariga, ishlab chikarish samaradorligining usishiga kattikrok boglik kilib kuyish imkon beradi. Me’yoriy tamoyillar turli shakllarida – resurslar uchun xak olish yeki korxonalarning daromadlariga solik solish yuli bilan foydalanish mumkin.
Davlat budjeti daromadlarini xosil kilish mexanizmini kayta kurish istikbolllari tugrisida iktisodchilar urtasida ikkita asosiy nuktai nazar bor. Birinchi nuktai nazarga muvofik , davlat ishlab chikarish vositalariga egalik xukukini amalga oshirib, avvalo korxonada foydalanadigan xujalik resurslariga (ishlab chikarish fondlariga, foydali kazilmalar zaxiralariga, yerga va x.k ) xamda mexnat resurslariga solik solish kerak. Bunda korxonalarning kollektivlri bilan uziga xos ijara munosabatlariga kirishadi va ular oldiga topshirilgan resurslardan foydalanib, minimal, ijtimoiy normal samara olish kabi me’yoriy shartlar kuyadi. Bunday nuktai nazar tarafdorlarining fikricha, xalk xujaligidan budjet daromadlarini olishning asosiy shakllarini ishlabchikarish fondlari uchun tulovlar, renta tulovlari, mexnat resurslari uchun tulovlar bulishi kerak. Moliyaviy munosabatlarni mana shu yunalishda kayta kurish korxonalarini tula xujalik xisobiga utkazishga muvofik keladi.
Ikkinchi nuktai nazarning tarafdorlari budjet daromadlarining me’yoriy bazasini xosil kilishda resurslardan foydalanishning ijtimoiy zaruriy darajasi talablariga emas, balki amalada olinadigan natijaga asoslanishni taklif etadilar. Bunday xolda korxona (birlashma) samaradorlik buyicha me’yoriy topshirik urniga olinayotgan daromadni (foydani) taksimlash me’yorini oladi.
Bu nuktai nazarning farki kup jixatdan koxonaninig xam yagona xalk xujalik kompleksininig tarkibiy kismi sifatidagi, xam nisbatan aloxidalashgan iktisodiy bugin sifatidagi mazkur ikki xil axvolidan kelib chikadi. Bu tomonlarning bittasiga kuprok etibor berish korxonalar bilan budjet urtasidagi uzaro moliyaviy munosabatlarning fakat bir shaklini absolyutlashtrishga olib boradi.
Bunda shunga asoslanish tugrirok buladiki, iktisodiy tizimda korxonalarning axvolidagi ziddiyatlilik davlat budjeti daromad kismini xosil kilishda xar ikki iyldan bir vaktda foydalanishni: resurslar uchun me’yoriy tulovlar olishni va xujalik xisobidagi korxonalarninig foydalarni taksimlashda ularga sherik bulishni takazo etadi. Resurslar uchun solik, kredit uchun foiz tulanadigan sung kolgan sof yoki netto-foydaga solik solish moliyaviy munosabatlarning ikkinchi shakli variantlaridan biri bulishi mumkin.
2022 yil uchun Davlat byudjeti daromadlari (byudjetlararo Transfertlar bilan birgalikda) jami 193 trln so‘m (YAIMga nisbatan 23 foiz) miqdorida prognoz qilinmoqda. Bu haqda Hisob palatasining “2022 yil uchun O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti to‘g‘risida”gi qonuni loyihasi va 2022 yil uchun byudjetnoma bo‘yicha bergan xulosasida aytib o‘tilgan.
Byudjetnomaga muvofiq, 2022 yil uchun Davlat byudjeti daromadlari davlat soliq idoralari bo‘yicha 145,7 trln so‘mni (YAIMga nisbatan 17,3 foiz), davlat bojxona idoralari bo‘yicha 39,8 trln so‘mni (4,8 foiz) va Moliya vazirligi tushumlari bo‘yicha 7,5 trln so‘mni (0,9 foiz) tashkil qilmoqda.
Shuningdek, byudjetnomada Davlat byudjeti xarajatlari 172 trln 680,5 mlrd so‘mga yetishi prognoz qilingan. Hisob palatasi ushbu xarajatlarni 1 trlnga qisqartirishni taklif qilgan. Shunda Davlat byudjeti xarajatlari 171 trln 680,5 mlrdni tashkil qiladi.

Qayd etilishicha, 2022 yil uchun davlat byudjeti daromadlarini prognozi byudjet daromadlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatuvchi narx va valyuta kurslarining o‘rtacha miqdorlari asosida hisob-kitob qilingan.
Hisob palatasi xulosasiga ko‘ra, 2023 yil uchun Davlat byudjeti daromadlari (byudjetlararo Transfertlar bilan birgalikda) jami 210,7 trln so‘m, 2024 yilga esa 246,7 trln so‘m bo‘lishi prognoz qilinmoqda.
Ma’lumot o‘chun, prognozga ko‘ra, 1 AQSH dollarining o‘rtacha yillik summasi – 11 321 so‘mga teng bo‘ladi.