Korxonalarida

Qishloq xo’jalik korxonalarida
xojalik yuritish tizimi

1. 
   Xujalik yuritish tnziminnng tushunchasi va mazmuni Bozor iktisodiyoti konun-k.oidalari uziga xoc va mos kishlok.
   

xujalik ishlab chikarish tizimini yaratadi. Bu tizim bozor iktisodiyoti sharoitida ishlab chikarish munosabatlari xarakte- rnni uzida ifoda etadi.
K.ishlok xujaligini yuritish tizimi kishlok xujaligidagi ishlab chikarish munosabatlaridan tashkil topgan bulib, bu munosa- batlar epga va boshka ishlab chik.arish vositalariga bulgan mulkchi— lik shaklini, shaxs, jamoalar va davlat urtasidagi iktisodiy mu- nosabatlarni, ishlab chikarilgan maxsulotlarni taksimlash, ayir- boshlash va ularni uzlashtirish xarakteri xamda ishlab chikarish korxonalarining tashkiliy xujalik shakllarini ifodalaydi.
Kishlok xujaligini yuritiіi tizimi bozor tizimining iktisodiy konunlarini chukur bilish, ularning kishlok xujaligida amal kilishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish zaminida ri- vojlana boradi.
Yangi xujalik yuritish tizimini joriy etishda uning kuyidagi ustunlik tomonlariga e’tiborni karatish lozim:

• 
  ishlab chikarish vositalarining xususiy mulk shakliga ayla- nishiga;
  
• 
  mulkchilikning kup ukladli shakliga (xususiy, jamoalar va davlat mulki);
  
• 
  ishlab chikarishning mukammal texnika va yuksak texnolo- giyaga asoslanishiga;
  
• 
  malakali mex.natni cheklangan pecypcra aylanishiga va mex.nat turlari tanlanishiga;
  
• 
  xalk iste’molini kondiruvchi coxa, kishlok xujalik tar— moklarining ustuvor rivojlanishiga;
  
• 
  mayda biznes va tadbirkorlikning gurkirab, tez sur’atlar bilan rivojlanishiga;
  
• 
  daromadlar ishlab chikarishning uzida taksimlanib, yuk.ori darajada ish xaki berilishini uziga xoc xususiyatlariga;
  
• 
  ishlab chikarish va samaradorlik kursatkichlarini yanada yuk.ori pogonaga k arilishiga xamda ommaviy faravonlik yuksali- shiga;
  
• 
  milliy boylik tarkibida axoli mol-mulki xissasining or- tib borishiga;
  

Yangi kishlok xujalik yuritish tizimining bu xususiyatlari va afzalliklari uning boshka sotsialistik, kapitalistik singari kishlok xujalik yuritish tizimlaridan tufidan fark kilishinvі kursatadi.
Axolining moddiy faravonligini kutarish va bozorni kishlok xujalik maxsulotlari bilan tuldirishni keskin yaxshilash uchun kishlok. xujaligining barcha tarmoklapini ilmiy jixatdan asoslangan xujalik yuritish tizimiga utkazish shu kunning dolzarb muammolaridan xisoblanadi.
XЈlsalik iof›uiishu nshzijp deb, jamiyatni talab darajasidagi arzon, sifatli va rakobatbardosh kishlok xujalik maxsulotlari bilan ta’minlash maksadida, anik yunaltirilgan va ishlab chikarishni olib borishda kullaniladigan bir-biri bilan boFlIk va bir-birini tuldiradigan tashkiliy, iktisodiy, ijtimoiy, texno- logik va texnikaviy tadbiriy choralar majmuiga aytiladi.
Tixim - deganda bir necha kismdan iborat bulgan va bir joyga tuplangan tuzilma yoki tadbirlar yigindisi tushuniladi.
Xujalik yuritish tizimi kayerda, kaysi darajada kullanilishiga karab k.uyidagicha turkumlanadi:
— mintakaviy tizim — mamlakat, kudud, viloyat, tuman va kor— xona darajasida;

• 
  tarmoklar darajasida - dexkon chilik, chorvachilik, xizmat kursatish va yordamchi tarmoklar buyicha;
  
• 
  texnologik omillar darajasida mashinalar tizimi, ugit tizimi, ish x.aki tizimi, yem-xashak tizimi va x.k.
  
• 
  korxonani tashkil etuvchi tarkibiy tamoyillar buyicha — ish- lab chikarish, tashkiliy-tarkibiy, ijtimoiy va x.k.
  

Xujalik yuritish tizimi kaysi darajada bulmasin, korxona- dan mintakagacha bir xil, bir—biriga uxshovchi maksad va vazifa- larga asoslanadi.
Yangi tizimni n‹oriy etishdan maksad ishlab chikarishni barkaror rivojlantirib, samaradorligini yuksaltirish asosida bozorni kishlok xujalik maxsulotlariga tuldirib, cheklanmagan mikdorda foyda olishdir.
Shuni ta’kidlash lozIMEI, Xujalik yuritishning barcha xolatlarida ushi olib borishning maksadga muvofikligi, ya’ni iktisodiy jixatdan foydasi bulishi ta’minlanishi kerak. Ti-
zimni samarali yuritish uchun kuyidagi asosiy vazifalarni baja- rish maksadga muvofishіir:
—shartnoma va buyurtma kursatkichlarini suzsiz bajarish;
—ixtisoslashtirishni chukurlashtirish va maksadga muvofik xajm kursatkichlarga asoslanish;
—sanoat asoslarini, ilgor va tejamkor texnologiya va texni- kani joriy etish, kishlokka sanoatni olib kirish;
—tizimni barkaror yuritish;
—tarmoklar va bulinmalar urtasida mustaxkam va maksadga mu- vofik tashkiliy-iktisodiy munosabatlar va alokalarni urnatish;
—ishlab chikarishning barcha imkoniyatlaridan (ep, ishlab chikarish vositalari va mexnat resurslari, ya’ni pecypc poteniia— lidan) ulik va samarali foydalanishni ta’minlash;
—yil davomida mexnat resurslarini bir tekis va tulik. band kilish, mexnat mavsumiyligini bartaraf etish;
—kengaytirilgan takroriy ishlab chikarishni tashkil etish uchun yetarli darajada jamgarmaga ega bulish;
—sarflangan mablaglarning aylanish tezligini oshirish va yil davomida deyarli bir xil pul tushumini ta’minlash;
Anik korxona buyicha xujalik yuritish tizimini ilmiy jixatdan asoslashda uning tashkiliy va ishlab chik,arish tarkibini samarali shakllarini belgilab olish shart:

• 
  Korxonada shakllangan tarmo›;larni saklab k.olgan xolda, ularning sifat kursatkichlarini uzgartirish (ya’ni ishlab chikarishga yangi, ilgor texnika va texnologiyani, maxsuldor mol zotlarini va ekinlarining yangi navini joriy etish natijasida maxsulotlar sifatini yaxshilashga erishish);
  
• 
  Tarmoklarning mi›;doriy va tarkibiy unsurlarini uzgartirib; ularning sifatini bir maromda sa›;lab kolish, ya’ni korxonada ishlab chik.arish yunalishini uzgartirish asosida, asosiy va aylanma vositalar mutanosibligini, ish kuchi tarkibini, ekin maydonlari mi;dorini va x.k. uzgartiriіl yuli bilan;
  
• 
  Korxonada tarmoklar mitsdori va sifatini nisbiy uzgartirish yuli bilan, ya’ni korxonada ishlab chikarish yunalishining xarakteri va darajasini xamda kishlok xujalik maxsulotlari ishlab chikarish tarkibinn sezilarli darajada uzgartirish yuli bilan samarali tashkiliy va ishlab chikarish tarkibiga ega bulish mumkin.
  

Amaliyotda xap bir korxona uchun xujalik yuritish tizimi aloxida ishlab chikiladi. Buning uchun ilmiy tadkikot institutlari tavsiyalari, ma’lumotlari va ilgor xujaliklar tajribasidan keng ravishda foydalaniladi. Mikdoriy kursatkichlarni xisoblash uchun kishlok xujalik ishlab chikarishini rejalashtirish meyorlari va mezon kursatkichlari keng ishlatiladi.
Xujalik yuritishning umumiy uslubiy chizilmasi va ketma-ket bajarilishi kuyidagicha amalga oshiriladi:

• 
  bozor ishlab chikarish sharoitida korxona faoliyatining taxlili va istikbolda uii rivo›klantirish konsepiiyasi aniklanadi;
  
• 
  korxonaning ishlab chikarish yunalishini belgilash; ichki xujalik ixtisoslashishi, koniyentratsiyasi va ishlab chikarish integraiiyasi rejalashtiriladi;
  
• 
  dexkonchilik, chorvachilik va yem-xashak ishlab chikarish tizimlari aniklanadi;
  
• 
  kishlok xujalik ishlab chikarishini mexanizatsiyalash, elektrlashtirish va avtomatlashtirish tizimi ishlab chikiladi;
  
• 
  kishlok xujalik maxsulotlarini xujalikning uz sanoat korxonalarida kayta ishlash, saklash, xizmat kilish tizimi va yordamchi sanoat ishlab chikarishi belgilab olinadi;
  
• 
  mexnat muvozanatini tashkil etish va unga xak. tulash xamda mexnat muxofazasi rejalashtiriladi;
  
• 
  tashkiliy ishlab chikarish tarkiblari va ishlab chikarishni boshkarish aniklanadi;
  
• 
  ijtimoiy tarakkiyot rejalashtiriladi;
  
• 
  axolining shaxsiy tomorka xujaligini rivojlantirish;
  
• 
  tashki muxitni muxofazasi;
  
• 
  kapital k.urilishlarga bulgan talab;
  
• 
  xujalik yuritish tizimining iktisodiy samaradorligi va x.k. lar belgilab olinadi.
  

Yukorida kayd kilingan masalalarning murakkabligini xisobga olib va ularning yechimi uzok muddat talab kilishi sababli, bu muammolarni xal etishda iktisodiy-matematik usullardan foy- dalanish maksadga muvofikdir.
Xujalik yuritish tizimi buyicha uii ishlab chikish tajribasi shuni kursatadiki, loyixalashtirishning birinchi davrida, tumanda xuya‹aliklararo tashkiliy—texnologik alokalarni urnatish uchun ti—
zimning maksadga muvofik loyixasi tuzilishi lozim, sungra xap bir fermer xujaligining ishlab chikarish tarkibi muvo- fiklashtiriladi. Bunday xarakat korxona va fermer xujaliklar— ning istikboldagi ijtimoiy tarkiblarini va ular uchun kerakli kapital kuyilmalar xajmini anik belgilash imkonini beradi.
Tashkiliy tarkibi murakkab bulgan, kishlok xujalik korxona- larida, xujalik yuritish tizimini asoslashni birlamchi ishlab chikarish bulinmalari — oila (jamoa) pudrati, fermerlar va ijara- chilar jamoalaridan boshlash kerak.
Shu sababli iktisodiy axborot zЈplashda kup mikdorda mus- takil x.isob—kitoblar paydo buladi va ular iktisodiy-matematik topshiri›;lar tizimini tashkil etadi. Bularning yechimini topishda ketma—ket yechish usulidan foydalanish xujalik yuritish tizimini tarakkiyot rejalarini anik tuzishga yordamlashadi.
Loyixalashtiriladigan xujalik yuritish tizimi ilgor fan— texnika tarakkiyotiga asoslangan bulib, uzida ilmiy—tadkikot in- stitutlari va oliy ukuv yurtlari olimlari ishlab chikkan eng yangi tavsiyalar va ilgorlar tajribasini aks ettirishi lozim.
Xujalik yuritish tizimini rejalashtiruvchi xay’at tuzilib, ushi korxona raxbari boshkaradi. Tuzilgan loyixa korxona jamoasi yigilishida mux.okama etilib, tasdnklanadi. K.ishlok xujaligida yangi tizimni joriy etishda katta e’tiborni dexkonchilik va chorva- chilikni yuritish tizimlariga karatish talab etiladi.

2.