Korxonalarida

Chorvachlіlikda xujallіk yurlіtish tizlіmi

Chorvachilik itiunimi deyilganda chorva mollari sonini ustirish va maxsuldorligini muntazam oshirib borish xamda maxsulot birligiga kilinadigan xarajatlarni kamaytirish, umu-
man chorva va 'chorvachilik vositalaridan maksadga muvofik foyda- lanish orkali, ushi eng samarali tarmokka aylantirishni ta’min- laydigan tashkiliy-iktisodiy, texnologik va texnikaviy tadbirlar
YIFINDISI T SH NIL8DI.
Chorvachilikning u yoki bu tarmogini mamlakatning ayrim tumanlari va mintakalarida joylashtirish tasodifiy bulmay, balki maxalliy shart—sharoitlar, axoli extiyojlarini kondirish xamda maxsulot ishlab chikarish samaradorligini oshirish bilan belgilanadi. Mamlakatning turli tumanlari va mintakalaridagi tabiiiy—iktisodiy xususiyatlar, yem-xashak yetishtirish va undan foydalanish sharoitlari xisobga olingani xolda, chorvachilik yuri- tishning turli mintaka va maxalliy tizimlari mavjud buladi. Chorvachilikni yuritish tizimlari va yoz paytlarida asrash va bokish usullari, yem-xashak yetishtirish manbalari, tarmokning jadallash- ganligi, 1 bosh chorva moli va 1 gektar yem—xashak maydoniga kilinadigan mexnat va mablag xarajatlari darajasi xamda 100 gek— tar ep maydoni xisobiga yetishtiriladigan chorva maxsulot miklori bilan farklanadi.
Chorva mollarini asrash va bokish, yem-xashak yetishtirish va un- dan samarali foydalanish xususiyatlariga kura chorvachilikni yuri- tish tizimi yaylov, yaylov-Јtlok, yaylov—ogilxona, ogilxona-yaylov, ogilxona va ogilxona—lager turlariga bulinadi.
Chorvani sof asrash xususiyatlariga kura chorvachilikni yuri- tish tizimi boglab bokish va boglamay bokish tizimlariga, chorva mollari bosh soniga kilinadigan xarajatlar va ulardan olinadi- gan maxsulot miklori darajasiga kura ekstensiv va intensiv ti- zimlariga bulinadi. Binobarin, obektiv jixatdan turli tabiiy- iktisodiy sharoitda bulgan xujaliklar uchun shuningdek, ayrim chorvachilik tarmoklari uchun yagona tizim bulishi mumkin emas.
Yaylov tizimi — eng kadimiy chorvachilik tizimidir. Bu tizim- ning asosini tabiiy yaylovlar tashkil kilib, ulardan yilning turli fasllarida foydalaniladi. Bu tizimda odam chorvachilikdagi ishlab chikarish jarayonlari (mollarni bOkshv, yem-xashak ishlab chikarish, chorva bosh sonini takror ishlao chikarish) ga kam arzla- shadi.
Yaylov-utlok tizimida chorva mollari yil fasllariga kura mavsumiy yaylovlarda saklanadi. Nokulay ob-xavo va boshka tabiiy sharoitlar xisobga olinib, kishilar uy—joy binolari, chorva mol- lari uchun extiyot ozika zaxiralari, usti yopik kutonlar tayyorlash, yaylovlarga suv chikarish, kuduklar kazilib, ulardan suv chikarish,
mexanizatsiyalashtirish ishlarini amalga oshirilib, veterinariya nazorati yulga kuyiladi va boshkalar.
Bu tizimning ancha takomillashgan shakli madaniy yaylov ti- zimi bulib, u ishlab 'chikarish jarayoniga odamning faol aralashu- vini takozo etadi. Bunda yaylovlarga izen, saksovul va bјtalar urugi ekiladi, yomgir suvlarini tuplash, kuduklardan suv olish y ltz bilan sugorilgap ekinzorlar tashkIl kilinadi va u yerlarda ye›1—xashak yetishtiriladi, 'іul va utloklarda kichik korxonalar tash- kNl kilinadi. Chorva mollari kushimcha oziklantiriLIb, ularning yaxshi usish va rivojlanishi ta’minlanadi.
Uzbekistonda yaylov—utlok tiziMN korakulchilikda, gusht va dagal junli kuychilikda, yilxichilikda va ktzsman gusht koramolchiligida kullaniladi.
Ogilxona-yaylov (utlok) yoki yaylov—ogilxona tizimi, yaylov- utlok tizimining ancha takomillashgan, jadallashgan kurinishidir. Ogilxona tizimi 'іorva mollarini yaylovda utlatish davri, yaylov— larda utlar usish muddati bilan belgilanadi. Bu tizim yaylov may- doni unchalik katta bulmagan, dalachilikdan yem—xashak olish imkoni bulgan tumanlarda keng kullaniladi, chorva mollari mikdori, yay- lovlarda utlar usish muddati bilan belgilanadi. Chorva mollari yaylovlarda utlar usib chikishidan, kuzgacha utlatiladi, kishda esa ularni asrash mol egalari zimmasiga tushadi.
Chorva mollari kishda jixozlangan ogilxonalarda parvarish kilinadi, yem-xashak tayyorlash, ogilxonalarga tashish, tarkatish, sugorish, ngini tozalash ishlari mexanizaiiyalanadi, kapital xa- rakterdagi ozika omborlari, ishlab chikarish inіzzootlari bunyod etiladi. Kup xujaliklarda yaylov va utloklar xosildorligini oshirish bilan boglik tadbirlar amalga oshirilib, madaniy utloklar vujudga keltiriladiki, bu narsa ep birligiga tugri kela- digan chorva mollari sonining ancha yukori bulishini ta’minlashi kerak. Bunda yem—xashak maydoni, chorva mol boshi birligiga mexnat va mablag sarflari kup bulsada, lekin xarajatlar mollarning ancha yukori maxsuldorligi bilan koplanib ketadi, maxsulotning yil davomida bir meyorda yetishtirilishi ta’minlanadi.
Ogilxona-yaylov (uTLOK) TIzimi — xozirgi davrda mamlakatimiz- ning turli mintakalarida va tumanlarida koramolchilikning sht, sut—gusht va sut yunalishida, mayin junli va yarim mayin junli kuychilikda, gusht-moy k.uychiligida keng kЈllanilmokda.
Ogilxonada bokish - tizimi chorvachilikning eng jadal tizimi bulib, kishlok xujaligiga yarokli yerlarning juda yukori darajada
xaydalishiga erishilgan tumanlarda keng kullaniladi, yem-xashak asosan dalachilikdan olinadi. Arap yaylov, ogilxona tizimlarida ozika topib yeyish la yoki kisman mollar zimmasiga tushsa, ogilxona tizimida ozika yetishtirish va uii chorva mollariga berish butunlay odamlar zimmasiga tushadi. Shunga kura mollar kat’iy meyor asosida bokilib, urchitish va bolalatish muddatlari tartibga solinadi. Yil davomida bir meyorda va yukori darajada maxsulot yetishtiriladi. Bu tizimda mollar yil davomida bino ichida buladi, sayr uchungina tashkariga chikariladi.
Kup xujaliklarda ogilxona-lager tizimi xam kullaniladi. Bu tizimda mollar kishda ogilxonada bokilib, yoz oylarida lagerlarga olib chikiladi. Odatda lagerlar fermadan uzok bulmagan madaniy utloklarda tashkil kilinadi.
Chorvachilikni bu tarzda tashkil kilish chorva mollari sogligini saklash, ularning maxsuldorligini oshirish va maxsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kiskartirish imkonini be- radi. Madaniy yaylovlar bulmagan xujaliklarda ferma - sayr may— donchalari tashkil kilinadi. Xamda mollar xosili olingan may— donlarda latiladi, sayr kildiriladi. Yil buyi ogilxonada bokish tizimi asosan mollarni semirtirishda, reproduktor chuchkachiligida, ogilxona-lager tizimi esa intensiv sut koramolchiligida keng kЈllaniladi.
Chorvachilikning u yoki bu tizimiga iktisodiy baxo berishda
›;uyidagi kursatkichlardan foydalaniladi;

• 
  xap 100 gektar yem—xashak maydoniga tugri keladigan chorva mollari soni va maxsuldorligi;
  
• 
  chorva mollarining maxsuldorligi;
  
• 
  1 bosh molga gri keladigan xarajatlar;
  
• 
  yem—xashak birligiga yetishtirilgan maxsulot miіshori;
  
• 
  mexnat unumdorligi va maxsulot tannarxi: kapital kuyilma samaradorligi;
  
• 
  Chorvachilik maxsulotlari yetishtirishning kupaytirish mollar bosh sonini xamda ularning maxsuldorligini oshirib, maxsulot sifatini yaxshilab, iіzzlab chikarish samaradorligini ta’minlash maksadida kuylіdagi tadbiriy choralarni amalga oshi- rish rejalashtirilgan va «Kishlok xujaligida iktisodiy is- loxotlarni chukurlashtirish dasturi»ga kiritilgan:
  
• 
  chorvachilik fermalarini xususiylashtirish;
  

• 
  ixtisoslashmagan xujaliklardagi chorvachilik fermalari, ulardagi mollar bosh sonidan kat’iy nazar xamda 250 boshdan kam koramoli bulgan fermalar shaxsiy mulk sifatida sotilishi;
  
• 
  mol bosh soni 250 boshdan kup bulgan koramolchilik fermalarinііng fermer xujaliklariga aylantirilishi;
  
• 
  davlat naslchilik zavodlari, naslchilik xujaliklari va fermalari balik yetishtirtzsh uchuіі m ljallangan xovuzlar va ta- biiy suv xavzalarining xususiylashtirilmasligi;
  
• 
  ixtisoslashtirilgan naslchilik xujaliklarini tashkil
  

etISH;

• 
  zooveterinariya punktlari ochilishi, ularni barcha kerakli laboratoriya uskunalari va asbob-anjomlar bilan tulik ta’min— lash;
  
• 
  xususiylashtirilgan chorvachilik fermalari va fermer x jaliklariga sugoriladigan ep maydonlarini biriktirish;
  
• 
  xap yili oralik ozikabop ekinlar maydonini - 140 ming gektar, takroriy ekin maydonlarini - 200 ming gektar xajmida belgilash;
  
• 
  ”Vz shtsugsanoat" davlat xissadorlik uyushmasida koramollar va kalarni burdokilash;
  
• 
  korakulchilikda - soxani mustakil fermer xujaliklart‹ tarkibiga utkazish;
  
• 
  pillachilik soxasini boshkarish tizimini takomillashti- rish, gren zavodlari, pilla yetishtiruvchilar va ipak yigiruvchi kor- xonalarni birlashtirish, tovar maxsulotini kalava sifatida tukimachilik fabrikalariga sotish va eksport kilish;
  
• 
  bNЈІIk yetishtiruvchi fermer xujaliklarini tashkil etish;
  

— chorvachilik maxsulotlarini joylarda xarid kilib olish;
Chorvachilikni yuritish tizimining istikbolga muljallangan tadbiriy choralarini amalga oshirish tarmokda mulk shaklini bozor iktisodiyoti talablariga moslashtirishga va tarmok oldiga kuyilgan vazifalarni tulik xal etishga yordam beradi.

Test —