O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona politexnika instituti
Download 0.68 Mb.
|
тадбиркорлик асослари
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI FARG’ONA POLITEXNIKA INSTITUTI
«TADBIRKORLIK VA BIZNES ASOSLARI» FANINING ISHCHI O’QUV DASTURI (SYLLABUS)
FARG’ONA - 2020 Fanning ishchi o’quv dasturi O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi 2019 yil “___” _____dagi ___ -sonli buyrug’i (buyruqning ___ -ilovasi) bilan tasdiqlangan “Strategik boshqarish” fan dasturi asosida tayyorlangan. Tuzuvchi: i.f.n. J.X.Kambarov _______________ Taqrizchilar: i.f.n. A.N. Achilov ________________ i.f.n. E. Mo’minova ________________ Ishchi o’quv dasturi (sillabus) «Menejment» kafedrasi yig’ilishida muhokama qilinib, 2020 yil «__» ___________ - sonli majlis bayonnomasi bilan ma’qullangan. “Menejment” kafedrasi mudiri:_______ Payazov M. 2020 yil “___” _______ (imzo) (F.I.SH.)
Fanning ishchi o’quv dasturi (sillabus) “Ishlab chiqarishda boshqaruv” fakul’teti kengashining 2020 yil _____________________ № son qarori bilan tasdiqlandi. Kengash raisi: _______ Yormatov I.T. 2020 yil “___” _______ (imzo) (F.I.SH.) Kelishildi: “Magistratura” bo’limi boshlig’i 2020 yil “___”_____ ____________ A.Ho’jayev O’quv uslubiy boshqarma boshlig’i: _________ Shaev A. «___» __________ 20__yil (imzo) (F.I.SH.) Institutning 20___yil “____” avgustdagi ___- son Ilmiy Kengashida muhokamadan etilgan va tasdiqlangan. Fan o’qituvchilari haqida ma’lumot: Kambarov Jamoliddin Xikmatillayevich – lektor, FarPI, “Menejment” kafedrasi dotsenti, i.f.n. ________________________ – t’yutor, FarPI, “Menejment” kafedrasi assistenti. Ofis: “Menejment” kafedrasi. Manzil: Farg’ona sh., Farg’ona ko’chasi, 86-uy. Telefon: +998906311159 Email: jamol_qambarov@mail.ru Sayt: Intizomiy talablar: Talabaning intizomi institutdagi “Talabalar uchun ichki tartib qoidalar”ga to’liq javob berishi shart. 1. Kirish Fanning ahamiyati: Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida tadbirkorlik va biznes sohalarini rivojlantirish, uning qonunuiy – me’yoriy asoslarini musthkamlashga qaratilgan iqtisodiy islohotlar dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Ushbu masala O‘zbekiston Hukumatining iqtisodiyot sohasidagi amalga oshirayotgan islohotlarining eng ustuvor, davlat va siyosat darajasida ko‘tarilgan masalalaridan biridir. O’zbekiston Mustaqillikka erishganidan so’ng, uning jahon hamjamiyatidagi mavqei va obro’si kun sayin oshib bormoqda. Shuning uchun ham mustaqil ishbilarmon va tadbirkorlarga katta imkoniyatlar yaratib berilmoqda, ularning tashabbusi har tomonlama qo’llab quvvatlanmoqda. Mulkchilikning davlat, jamoa, xususiy ko’rinishlari tobora ijtimoiy hayotimizdan mustahkam o’rin olmoqda. Bu borada aynan shu maqsadlardan kelib chiqadigan vazifalarni yanada chuqurlashtirish va jadallashtirish maqsadida O’zbekiston yil 5 oktyabrda e’lon qilingan “Tadbirkorlik faoliyatining jadal rivojlanishini ta’minlashga, xususiy mulkni har tomonlama himoya qilishga va ishbilarmonlik muhitini sifat jihatidan yaxshilashga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-4848-son Farmoni tadbirkorlik sohasidagi islohotlarning yangi bosqichini boshlab berdi. Farmon asosida tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatiga asossiz aralashishlarga qarshi ishonchli huquqiy kafolatlarni ta’minlashga yo’naltirilgan davlat nazoratining printsipial jihatdan yangi qator mexanizmlari joriy etilgani deputatlar tomonidan alohida qayd etildi. Faning qisqa mazmuni (summary).Ushbu fanni o`qishi davomida bugungi kun talabidan kelib chiqib tadbirkorlik va biznes faoliyatiga yoshlarni jalb etish va ularni shu sohani tashkil qilish va boshqarishga doir bilimlar bilan qurollantirish, yuqori malakali mutaxassislar bilan ta’minlash Oliy o’quv yurtlari oldida tutgan muhim vazifadir. Bu oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari oldiga ham bir qator vazifalar qo’yadi. Ulardan biri iqtisodiyotni barcha sohalari uchun malakali mutaxassislar tayyorlash, qayta tayyorlash, xodimlar malakasini oshirish, ularni zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy va huquqiy bilimlar bilan qurollantirishdir. Bu yo’nalishda zarur bo’lgan moddiy-texnik baza respublikada bozor munosabatlari globallashyotgan bir vaqtda yaratilib, rivojlantirib borilmoqda. Bozor sharoitida, mamlakatni ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan taraqqiy ettirishda va shu asosda jamiyat a’zolarining moddiy va mahnaviy farovonligini ta’minlashda tadbirkorlik, biznes alohida o’rin egallaydi. Bu muhim soha iqtisodiy asoslarining nazariy, amaliy mohiyati va ahamiyatini tushunadigan, bu boradagi barcha yangilik va tashkiliy o’zgarishlarni his eta oladigan kadrlarni tayyorlashda “Tadbirkorlik va biznes asoslari” fani alohida ahamiyat kasb etadi. 2. Faning maqsadi va vazifalari. Fanni o’qitishdan maqsad – «Tadbirkorlik va biznes asoslari» fanidan o’quv dasturshning maqsadi ushbu fan bo’yicha tahsil olayotgan talabalarda qator ijtimoiy - iqtisodiy bilimlar bilan bir qatorda ishbilarmonlik, tadbirkorlik va kichik biznes sohasidagi bilimlarni o’rgatish, u haqida umumlashgan tasavvurni shakllantirishdan, mamlakatimizda o’z kasbini egasi bo’lgan kadrlarni tayyorlashda o’z ulushini qo’shishdan, hamda ularni biznesda o’z o’rinlarini topish va o’zlari uchun biznesni topishda yordam berishdan iborat. O’quv fanini o’rganishning asosiy vazifalari: «Tadbirkorlik va biznes asoslari» fanining asosiy maqsadi talabalarga talabalarga bozor munosabatlari davrida iqtisodiyotda amal qiladigan qonuniyatlar harakatini, bozor mexanizmining nazariy va amaliy asoslarini, jamiyatdagi resurslar tanqisligi va kishilar ehtiyojining cheksizligi va ularni qondirish zaruriyati to’g’risidagi iqtisodiy mushohadalar yuritish va ularni amalga tadbiq etish yo’llarini: - insonlarni erkin, qiziqarli, maqsadli va foydali mehnat orqali ehtiyojini qondirish; - jamiyat ehtiyojini qondirish va tanqislikka barham berish; - yangi ishchi o’rinlarini tashkil etish; - fan va texnika yutuqlaridan tezkorlik bilan foydalanish; - jamiyat va kishilarni boyitish manbai; - jamiyatni demokratik rivojlantirish va ma’naviy sog’lomlashtirish; - ishlab chiqarishi va foyda olib sotish mumkin bo’lgan talablarni izlash; - tovar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish uchun ishlab chiqarishni tashkil etish; - tovarlarni tayyorlash; - o’z tovar va xizmatlarini sotish va shu kabilarni o’rgatishdan iborat. 3. Fan bo’yicha talabalarning malakasiga qo’yiladigan talablar “Tadbirkorlik va biznes asoslari” o’quv fanini o’zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalar doirasida bakalavr: -erkin bozor sharoitida kichik biznes va tadbirkorlikning asosiy maqsadi va vazifalarini, menejment nazariyasining shakllanishi va rivojlanishini, boshqarish usullari, funksiyalari, tamoyillarini boshqarishning tashkiliy tuzilmalarini va ko’rinishlarini hamda ularning biznesdagi ahamiyatini bilish kerak; - bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish yo’llarini qidirib topish, kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini yangi va zarur axborot bilan ta’minlash, bozor konyukturasini o’rganish, prognozlash va uning asosida tegishli qarorlar qabul qila olish ko’nikmalariga ega bo’lishi kerak. - talaba kichik biznes va tadbirkorlik korxonalari faoliyatini yanada rivojlantirish, vaziyatdan kelib chiqib qaror qa’bul qilish va uning bajarilishini nazorat qilish, jamiyatda ro’y berayotgan o’zgarishlarni yangiliklarni tez va puxta amaliyotda qo’llash hamda samarali faoliyat olib boorish malakalariga ega bo’lishi kerak; Fanni o’quv rejadagi boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi va uslubiy jihatdan uzviyligi “Tadbirkorlik va biznes asoslari” fani o’quv rejasidagi “Ish yuritish”, “Iqtisodiyot nazariyasi”, “Makroiqtisodiyot”, “Mikroiqtisodiyot”, “Marketing”, “Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi”, “Statistika” va boshqa bir qator fanlar bilan uzviy bog’liqlikda o’rganiladi. Fanning ishlab chiqarish sohasidagi o’rni Raqobatli muhit sharoitida tashkilotlar muvaffaqiyatini ta’minlash hamda ishlab chiqarish jarayonlarida iqtisodiyotni boshqarishni tutgan o’rni juda muhimdir. “Tadbirkorlik va biznes asoslari” faoliyanitini tashkil etishning yo’nalishlari. Rahbarning ish vaqti va undan foydalanish. Boshqaruv mehnati madaniyatini yuksaltirish. Standartni davlat tizimi talablari asosida xalq iste’moli mahsulotlarini ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish. Fanni o’qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar Fanni o’qitishdagi yangi pedagogik va axborot texnologiyalari. Dastur materiallarini o’zlashtirish Ma’ruzalarni interfaol usulda o’qitish, munozaralar jarayonida o’zlashtiriladigan bilimlar bo’yicha mashg’ulotlar o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi. Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim. Bu ta’lim o’z mohiyatiga ko’ra ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilarini to’laqonli rivojlanishlarini ko’zda tutadi. Bu esa ta’limni loyihalashtirilayotganda, albatta, ma’lum bir ta’lim oluvchining shaxsini emas, avvalo, kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan bog’liq o’qish maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshilishni nazarda tutadi. Tizimli yondoshuv. Ta’lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o’zida mujassam etmog’i lozim: jarayonning mantiqiyligi, uning barcha bo’g’inlarining o’zaro bog’langanligi, yaxlitligi. Faoliyatga yo’naltirilgan yondoshuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini shakllantirishga, ta’lim oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va intensivlashtirish, o’quv jarayonida uning barcha qobiliyati va imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo’naltirilgan ta’limni ifodalaydi. Dialogik yondoshuv. Bu yondoshuv o’quv munosabatlarini yaratish zaruriyatini bildiradi. Uning natijasida shaxsning o’z-o’zini faollashtirishi va o’z-o’zini ko’rsata olishi kabi ijodiy faoliyati kuchayadi. Hamkorlikdagi ta’limni tashkil etish. Demokratik, tenglik, ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi faoliyat mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni baholashda birgalikda ishlashni joriy etishga e’tiborni qaratish zarurligini bildiradi. Muammoli ta’lim. Ta’lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali ta’lim oluvchi faoliyatini aktivlashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni ob’ektiv qarama-qarshiligi va uni hal etish usullarini, dialektik mushohadani shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qo’llashni mustaqil ijodiy faoliyati ta’minlanadi. Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo’llash - yangi kompyuter va axborot texnologiyalarini o’quv jarayoniga qo’llash. O’qitishning usullari va texnikasi. Ma’ruza (kirish, mavzuga oid, vizuallash), muammoli ta’lim, keys-stadi, pinbord, paradoks va loyihalash usullari, amaliy ishlar, Grafik organayzerlar ( BBB jadval, Insert usuli, klaster sxemasi, venn diagrammasi, SWOT–tahlil. “Baliq skeleti” sxemasi, aqliy hujum usuli, esse). Interfaol o‘qitish usullari (Activity) «Tushunchalar tahlili», «Zinama-zina», “Charxpalak», «Bumerang», «Rezyume», «Muammo» ,FSMU, «Muloqot», «Labirint» usuli.. O’qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, muloqot hamkorlik va o’zaro o’rganishga asoslangan frontal, kollektiv va guruh. O’qitish vositalari: o’qitishning an’anaviy shakllari (darslik, ma’ruza matni) bilan bir qatorda – kompyuter va axborot texnologiyalari. Kommunikatsiya usullari: tinglovchilar bilan operativ teskari aloqaga asoslangan bevosita o’zaro munosabatlar. Teskari aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blits-so’rov, oraliq va joriy va yakunlovchi nazorat natijalarini tahlili asosida o’qitish diagnostikasi. Boshqarish usullari va vositalari: o’quv mashg’uloti bosqichlarini belgilab beruvchi texnologik karta ko’rinishidagi o’quv mashg’ulotlarini rejalashtirish, qo’yilgan maqsadga erishishda o’qituvchi va tinglovchining birgalikdagi harakati, nafaqat auditoriya mashg’ulotlari, balki auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarning nazorati. Monitoring va baholash: o’quv mashg’ulotida ham butun kurs davomida ham o’qitishning natijalarini rejali tarzda kuzatib borish. Kurs oxirida test topshiriqlari yoki yozma ish variantlari yordamida tinglovchilarning bilimlari baholanadi. “Tadbirkorlik va biznes asoslari” fanidan talabalar bilimini baholashda internet tarmog’i orqali bajariladigan interaktiv xizmatlardan foydalangan holda bajargan amaliy ishlari joriy nazorat reytingini asosiy qismini tashkil etadi.
Prerekvizitlar. “Personal menejmenti”, “Menejment”, “Biznes reja tuzish”, “Rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”, “Xalqaro menejment” Postrekvizitlar. “Operatsion menejment”, “Tizimli menejment nazariyasi”. 2. Fan modullari Fan soatlarining mashg’ulot turlari bo’yicha taqsimoti
1-mavzu. Tadbirkorlik faoliyatiga kirish 1-ma’ruza. Fanni olib borishning tashkiliy qismlarini tartibi. Tadbirkorlik va biznes tushunchalari va mohiyati hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni davlat iqtisodiyotida tutgan o‘rni. Davlat va tadbirkorlik faolitini olib borishdagi yo‘nalishlar. Davlat tomonidan berilayotgan imtiyozlar. Tadbirkorlikni rivojlantirish borasidagi davlat siyosati. 1-amaliy mashg’ulot. Tadbirkorlik muhiti tushunchasi, tadbirkorlikning ijtimoiy asoslari, tadbirkorlikning iqtisodiy asoslari, tadbirkorlikning huquqiy asoslari, tadbirkorlik faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillar, tadbirkorlik muhitining salbiy va ijobiy ta’sirlari, tadbirkorlik muhitidagi boshqa faktorlar va muhitning iqtisodiyotni rivojlanishiga ta’siri. Tadbirkorlikda mulkchilik masalalari, tadbirkorlikning tashkiliy-huquqiy asoslari, ishlab chiqarish tadbirkorligi, tijorat tadbirkorligi, moliyaviy tadbirkorlik, maslahat tadbirkorligi, tadbirkorlik faoliyatining boshqa turlari va barcha tadbirkorlik shakllarining mazmuni, qulay tadbirkorlik uchun mulkchilik shakllari, mulkchilik shakllarining o‘ziga xos xususiyatlari.
2-ma’ruza. Tadbirkorlik faoliyatini shakllantirishning muammolari, g‘oyani shakllantirishning mental xususiyatlari, g‘oyalarni topishning usullari va yo‘llari, innovatsiyalarni tadbirkorlik faoliyatidagi ahamiyati, g‘oyani texnik-iqtisodiy jihatdan asoslash, tadbirkorlikni tashkil etish. 2-amaliy mashg’ulot. Davlat ro‘yxatidan o‘tkazish tartibi, ro‘yxatdan o‘tkazish uchun zarur bo‘ladigan birlamchi ma’lumotlar, ta’sis hujjatlari, korxona ustavi, ta’sis shartnomasi, yagona darcha, davlat xizmatlarini ko‘rsatishning soddalashtirilgan tizimi.
3-ma’ruza. Tadbirkorlarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning institutsional asoslari, tadbirkorlarga yaratib berilayotgan sharoitlar, tadbirkorlik faoliyatiga oid xalqaro indekslar. 3-amaliy mashg’ulot. “Doing business”reytingi, tadbirkorlik faoliyatiga oid muhim qonun hujjatlari, sanatsiya, subsidiya, dotatsiya, imtiyozli kreditlash, beg‘araz yordam, tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha davlat dasturlari, ularni bajarilishi.
4-ma’ruza. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatida marketingning mohiyati, maqsadi, vazifalari va turlari, marketing tadqiqotlari, oldindan bilish va rejalashtirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatida tovarlarni sotishni tashkil qilish usullari, tovarlarni sotishda, marketing byudjeti, marketingni korxona sotuvida tutgan o‘rni, reklamaning o‘rni. Sinxron marketing, qo‘llovchi marketing, marketing miks, 7P. 4-amaliy mashg’ulot. Tadbirkorlik infratuzilmasi uning mohiyati va mazmuni, tadbirkorlik sube’ktlariga xizmat ko‘rsatuvchi bozor infratuzilmasi turlari, bozor infiratuzilmasini barpo qilish muammolari va ularni hal etish choralari, tijorat banklari, kommunal xo‘jalik korxonalari, issiqlik ta’minoti, moliya bozorlari, tovar xomashyo birjasi, kanalizatsiya va transport tizimlari, logistika tizimi, bandlikka ko‘maklashish markazi, ta’lim tizimi, aloqa va kommunikatsiya.
5-ma’ruza. Xarajat, va ularning turlari, xarajatlarning qonunchilik asosida klassifikatsiyalanishi, tannarx xarajatlari, o‘zgaruvchan va doimiy xarajatlar, relevant xarajatlar, nazorat qilinadigan va nazorat qilinmaydigan xarajatlar, o‘rtacha xarajatlar, moddiy xarajatlar, mehnat xarajatlari, moliyaviy xarajatlar, amortizatsiya xarajatlari, ijtimoiy sug‘urta xarajatlari, boshoqa xarajatlar, ishlab chiqarish tannarxini hisoblash usullari, ishlab chiqarish tannarxi kalkulyatsiyasida e’tiborga olish zarur bo‘lgan asosiy qoidalar. 5-amaliy mashg’ulot. Tahlil uchun zarur bo‘ladigan axborotlari, tahlil qilish maqsadi, vazifalari, rentabellik, sof foyda, asosiy faoliyatning foydasi, umumxo‘jalik faoliyatining foydasi, tahlil qilishda jadval va diagrammalar bilan ishlash qoidalari, moliyaviy tahlilda foydalaniladigan ko‘rsatkichlar tizimi, moliyaviy faoliyatni tahlil qilish yo‘nalishlari, davr xarajatlari, tannarx xarajatlari, moliyaviy faoliyat xarajatlari, favqulodda foyda va zararlar.
6-ma’ruza.Tadbirkorlik sub’eklarining aktivlari tushunchasi, uzoq muddatli aktivlar tarkibi va asosiy vositalar, asosiy vositalar qiymatini baholash, asosiy vosilalar eskirishi, asosiy vositalar amortizatsiyasi, amortizatsiyani hisoblash usullari, asosiy vositalardan foydalanish samaradorligini ifodalovchi ko‘rsatkichlar, asosiy vositalarning qaytimi va sig‘imi, uzoq muddatli aktivlar tarkibida asosiy vositalarning ulushi, asosiy vositalarning qoldiq qiymati, uzoq muddatli investitsion qo‘yilmalar, uzoq muddatli debitorlik qarzlari. 6-amaliy mashg’ulot. Tadbirkorlik sub’ektlarining joriy aktivlari, tadbirkorlik sub’eklari foaliyatida joriy aktivlar va aylanma mablag‘larning ahamiyati, aylanma mablag‘larning turlari, aylanma mablag‘larning samaradorligini ifodalovchi ko‘rsatkichlar. Aylanma mablag‘lar aylanuvchanligi, tovar moddiy zahiralar, debitorlik qarzlari, qisqa muddatli investitsion qo‘yilmalar, pul mablag‘lari, muomala fondlari, dargumon qarzlar rezervi, joriy aktivlar va aylanma mablag‘larning aylanishi kunlarda, aylaman mablag‘larni o‘rganish, aylanma mablag‘larni jami aktivlardagi ulushi, aylanma mablag‘larni boshqarish.
7-ma’ruza. Tadbirkor shaxsi xususiyatlari, tadbirkorlik etikasi, tadbirkor amal qilishi lozim ahloqiy me’yorlar, korporativ madaniyat. Korporativ hulq-atvor kodeksi, tadbirkorning kommunikatsiyaga kirishi, shartnomalar tuzish, kelishuvlar o‘tkazish, biznes lanchlar o‘tkazish, kiyinish, muomala qilish qoidalari, vizitkalar berish tartib-qoidalari. 7-amaliy mashg’ulot. Ish haqining ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati, ish haqi turlari, vaqtbay ish haqi, ishbay ish haqi, ish haqining akkord tizimi, mukofotli ish haqi, kompensatsion to‘lovlar, ta’til to‘lovlari, ish haqini hisoblash tartibi, tadbirkorlikda ish haqini hisoblashning o‘ziga xos tomonlari, ish haqini to‘lash tartibi, ish haqi bo‘yicha qarzdorlik, naqd pul va naqd pulsiz ko‘rinishda ish haqini to‘lash, ish haqiga tenglashtirilgan to‘lovlar, tarif stavkasi, tarif razryadi, tarif setkasi.
8-ma’ruza. Tadbirkorlik faoliyatini rejalashtirishning maqsadi va vazifalari, rejalashtirish turlari, kichik biznes korxonalarini rejalashtirish tartibi, kichik biznes faoliyatini rejalashtirish bosqichlari va ularni takomillashtirish, biznes-rejaning mohiyati, mazmuni va tuzish zaruriyati, tadbirkorlikda biznes-reja va uning tarkibi. 8-amaliy mashg’ulot. tadbirkorlikda biznes-rejani tuzish tartibi, marketing rejasi, moliya rejasi, qarzni uzish jadvali, ishlab chiqarish rejasi, mehnatni rejalash, xarajatlar rejasi, titul varag‘i. Taqvimiy-mavzuli reja Ma’ruza mashg’ulotlari
Amaliy mashg’ulotlar
Grafik organayzerlar Grafik organayzerlar ma’ruza, amaliy va mustaqil ta’lim mashg’ulotlarida talabalar o’quv materiallarini samarali o’zlashtirishlari uchun joriy etiladi. Quyida ularning ba’zilari keltirilgan. BBB jadvali. Barcha ma’ruza darslarida qo’llaniladi. BBB usuli (“bilaman”, “bilishni xohlayman”, “bilib oldim”) orqali talaba o’zini kuzatishi, o’qituvchi esa darsga baho berishi mumkin. Talaba dars boshida mavzu bo’yicha nimani bilishini (B1) va yana nimalarni bilishni xohlashini (B2) daftariga yozib qo’yadi. Dars so’ngida nimalarni bilib olganligini (B3) qayd qilib qo’yadi. Insert usuli. Bu usul matnni o’zlashtirishda qo’llaniladi. Talaba sahifa hoshiyasiga o’z belgilarini qo’yib ularga munosabat bildiradi. Masalan: “v” – zarur; “–“ - xato; “+” - yangi; “!” – e’tibor qiling; “x” - ortiqcha; “*” - ko’chirish kerak; “?” – tushunarsiz va h.k. 3) Klaster sxemasi 
Bu usul fikrni erkin bayon qilish uchun qo’llaniladi. Masalan, talaba o’tilgan mavzu bo’yicha klaster tuzishi mumkin. O’rtaga kalit so’z, tarmoqlarga unga bog’liq boshqa atamalar yoziladi. Ular ham o’z navbatida tarmoqlarga ajralishi mumkin. 4) Venn diagrammasi 
O’rganilayotgan ob’ektlarni taqqoslash, o’xshash va farqli jihatlarini topish, tahlil qilish uchun qo’llaniladi. Diagrammadagi doirachalar alohida ob’ektni, kesishmalar esa ularning o’xshash va bog’liq jihatlarini bildiradi. Talabadan ob’ektlarning alohida (1-3), o’zaro bog’liq (4-6) va umumiy (7) jihatlarini yozma ifodalab berish talab etiladi. SWOT–tahlil. Bu organayzer talabalarda tizimli fikrlash, taqqoslash, baholash, tahlil qilish, fikrni davom ettirish ko’nikmalarini rivojlantiradi. SWOT atamasi inglizcha so’zlarning qisqartmasi hisoblanadi: Strengths – ob’ektning kuchli jihatlari; Weakness – kuchsiz jihatlari; Opportunities – tashqi imkoniyatlari; Threats – tashqi xavf-xatarlari. Talaba yangi qatordan S, W, O, T harflarini yozib yoniga ob’ektning mos sifatlarini yozib chiqadi. “Baliq skeleti” sxemasi. Bu organayzer tizimli, ijodiy, tahliliy fikrlash ko’nikmalarini rivojlantiradi. Balik skeletining bosh qismiga – mavzu, yuqori qismiga –muammolar, pastki qismiga – tasdiqlovchi dalillar yoziladi. 
Aqliy hujum usuli. Bu usul dars mavzusiga oid savolga javob topish maqsadida g’oyalarni jamlash va saralash uchun qo’llaniladi. Har bir talaba o’zining shaxsiy g’oyalarini ilgari suradi. Bosqichlari – muammoli vaziyat paydo qilish; yechimni topish uchun g’oya, fikr berish; yechimlar taqdimotini eshitish; yechimlarni solishtirish va tanlash; xulosa qilish. Esse. Bu mavzu bo’yicha cheklangan hajmda yoziladigan insho hisoblanadi. Esseda talaba o’quv materiali bo’yicha o’zining shaxsiy fikrini erkin ifoda etadi. Interfaol o’qitish usullari (Activity) Amaliy mashg’ulotlarda interfaol o’qitish usullari qo’llaniladi. Bu usullar talabalarda jamoada ishlash, kasbga oid mustaqil va tanqidiy fikrlash, muloqot madaniyati va xulosa chiqarish ko’nikmalarini shakllantiradi. Quyida fan xususiyatlariga xos ba’zi usullar bayon etilgan. «Tushunchalar tahlili» usuli. Talabalar tushunchalarni dastlab yakka tarzda va keyin jamoada muhokama qilishadi. O’qituvchi jamoaning fikrini yo’naltirib turadi va oxirida ekranga atamalarning izohini chiqaradi. Talabalar o’z fikrlarini taqqoslashadi, baholashadi va bilimlarini mustahkamlashadi. «Zinama-zina» usuli. Talabalar mavzu bo’yicha yakka tarzda fikrini grafik ifoda etishadi, keyin guruhda muhokama etishadi. Guruhlar taqdimoti o’tkaziladi va grafik materiallar doskaga mantiqiy pog’onalar tarzida ilib boriladi. “CHarxpalak” usuli. Kichik guruhlar o’z tarqatma materiallaridagi vazifani bajarib, charxpalak aylanishi bo’ylab birbiriga uzatishadi, har bir guruh boshqalarning ishiga tuzatish kiritadi va oxirida o’zlariga qaytib keladi. Guruhlar o’z ishini tuzatishlar bilan takomillashtirgan holda taqdimot qilishadi. «Bumerang» usuli. Talaba bajargan ishini avval o’z kichik guruhida, keyin boshqa kichik guruhda muhokama qiladi, so’ng yana o’z guruhiga qaytib kelib umumlashtiradi. Oxirida guruhlar taqdimoti o’tkaziladi. «Rezyume» usuli. Kichik guruhlarda muammolar o’rganilib, tahlil qilinadi va xulosa yozma ifoda etiladi. Taqdimotda xulosa ko’rsatilmaydi, boshqa talabalarning taqdimotga nisbatan fikrlari hisobga olinib yangi xulosa shakllantiriladi va avvalgi yozma xulosa bilan taqqoslanadi. «Muammo» usuli. Dastlab muammoli videolavha ko’rsatiladi. Kichik guruhlar namoyish vaqtida muammolarni qayd qilib borishadi. Keyin ularning yechimlarni o’zaro almashishadi va tuzatish kiritishadi. Oxirida muammo bo’yicha jamoaning xulosasi shakllantiriladi. «Labirint» usuli. O’qituvchi murakkab vaziyatni bayon qiladi va jamoa bo’lib undan chiqish yo’li topiladi. Keyin kichik guruhlarda boshqa muammoli vaziyatlar o’rganiladi va taqdimot o’tkaziladi. FSMU usuli. Talabadan o’z fikrini quyidagi tartibda ifodalash talab qilinadi: F - fikrini bayon qilish; S – fikriga sabab ko’rsatish; M – sababni asoslovchi misol keltirish; U - fikrini umumlashtirish. «Muloqot» usuli. Kichik guruhlarda alohida mavzular o’rganiladi va turli materiallar (video, foto, sxema, ilmiy dalillar) tayyorlanadi. Keyin kichik guruhlar o’rtasida muloqot bo’lib o’tadi. O’qituvchi kichik guruhlarning fikrlarini maqsadli yo’naltirib boradi va oxirida o’z munosabatini bildiradi. Mustaqil ta’lim shakllari Talabalarning mustaqil ta’limi har bir modul bo’yicha o’qituvchi rahbarligida (O’RTMI) va mustaqil tarzda (TMI) quyidagi shakllar orqali amalga oshiriladi. O’qituvchi rahbarligidagi talabaning mustaqil ishi (O’RTMI) Ushbu fanda me’yorlashtirilmaydigan O’RTMI shakllari rejalashtirilgan bo’lib, ular har bir amaliy mashg’ulot bo’yicha yakuniy hisobot shaklida qabul qilinadi. O’RTMI amaliy mashg’ulotda yoki undan keyin amalga oshirilishi mumkin. Har bir amaliy mashg’ulotdan so’ng masofaviy ta’lim platformasida O’RTMI uchun o’qituvchining maslahat darslari tashkil etiladi. Ushbu fanda quyidagi O’RTMI shakllarini qo’llash nazarda tutilgan: Q/A (savollarga cheklangan hajmda javob yozish). Chart (jadval, diagramma va sxemalarni cheklangan hajmda tahlil qilish). Link (Internet-havolaga annotatsiya yozish). Review (berilgan manbaga sharh yozish). Google Apps (Google ilovalarda guruh bo’lib hujjat, jadval, prezentatsiya va testlar tayyorlash). Interview (boshqalarning muammoga nisbatan fikrini o’rganish). Ilmiy anjumanlarda ma’ruza qilish Ilmiy tezis va maqolalar chop etish O’quv-uslubiy materiallarni tayyorlashda ishtirok etish O’qituvchi rahbarligidagi talabaning mustaqil ishlari hajmi
Talabaning mustaqil ishlari (TMI) Ushbu mustaqil ish shakllariga o’qituvchi tomonidan hech qanday ko’rsatma berilmaydi va baholanmaydi, balki talabaning o’zi qiziqishlaridan kelib chiqib ularni amalga oshiradi. Fanni o’qitishda quyidagi TMI shakllari qo’llaniladi. Talabaning mustaqil ish mashg’ulotlari hajmi
Talabalar bilimini baholash Kirish nazorati. Bu nazorat turi modulga kirish maqsadida anketa so’rovnomasi shaklida o’tkaziladi. Bunda talabalarga fanning kelajakdagi talabalar bilan faoliyatida tutgan o’rni, ahamiyati, fan mazmuni, fanni o’qitish usullariga oid so’rovlar o’tkaziladi, talabalarning fanni o’rganish uchun zarur bo’lgan dastlabki bilimlari aniqlanadi, taklif va tavsiyalar olinadi. Ushbu so’rovlar natijasi chuqur o’rganilib fanni o’qitishni tashkil qilish jarayonida zarur o’zgartirishlar kiritiladi. Oraliq nazoratlar. Oraliq nazoratlar semestr davomida 2 marta o’quv mashg’ulotlari davomida o’tkaziladi va 1-4 va 5-8 modullar bo’yicha talabalarning bajargan ishlari portfolio shaklida jamlanib tahlil qilib baholanadi. Jami 7 ta amaliy mashg’ulot va TMIning (Q/A, Link, Chart, Link, Review, Interview, Google Apps, darsga tayyorlanish, axborot izlash, nazorat ishiga tayyorlanish, FAQ) har bo’yicha o’zlashtirish natijalari 5 ballik tizimda baholanadi va jami 65 ball to’planadi, ilmiy anjumanlarda ma’ruza qilish, ilmiy tezis va maqolalar chop etish, o’quv-uslubiy materiallarni tayyorlashda ishtirok etish natijalari 10 ballik tizimda baholanadi va jami 95 ball to’planadi talabaning darslardagi faolligi va ishtirokiga umumiy 5 ball qo’yiladi. Umumiy hisobda oraliq nazorat topshiriqlari 100 ballik tizimda baholanadi. Talabaning oraliq nazorat bo’yicha o’zlashtirgan ballari quyidagi jadval asosida kredit ballariga va harfli tizimga o’giriladi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirining 2018 yil 9-avgustdagi 19-2018-sonli buyrug’iga ilova qilingan “Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish baholash tizimi to’g’risidagi Nizom” ga muvofiq oraliq nazoratda fan bo’yicha A-S darajasiga erishgan talabalar yakuniy nazoratga qo’yiladi. Yakuniy nazorat (chiqish nazorati). Yakuniy nazorat taqdimot (yoki hamkorlikdagi taqdimot) shaklida o’tkaziladi. Talabaning yakuniy nazoratdagi o’zlashtirishi 100 ballik tizimda baholanadi va yuqoridagi jadval asosida uning baholash ko’rsatkichi aniqlanadi. Yakuniy nazorat bahosi fan bo’yicha o’zlashtirish ko’rsatkichini belgilaydi. Asosiy adabiyotlar
Qo’shimcha adabiyotlar Предпринимательство: учебник / под. ред. М.Г.Лапусты. – 4-е издательство, доп. – М.: ИНФРА-М, 2008. - 667 с. Самадов А.Н., Останақулова Г.Н. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик. Т.: Молия-иқтисод, 2008. Ходиев Б.Ю., Қосимова М.С., Самадов А.Н. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик. Т.: ТДИУ, 2011. Internet saytlari: www.prezident.uz- O’zbekiston Respublikasi Prezidentining matbuot xizmati. www.gov.uz- O’zbekiston Respublikasining hukumat portali. www.wco.uz- Jahon Bojxona tashkilotining sayti. www.wto.uz- Jahon Savdo tashkilotining sayti. www.soliq.uz- Davlat Soliq Qo’mitasining rasmiy sayti. www.stat.uz- O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasining sayti. www.lex.uz- O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi. www.norma.uz- O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi. www.mfa.uz- Tashqi ishlar vazirligining rasmiy sayti. www.mfer.uz- Tashqi iqtisodiy aloqalar investitsiyalar va savdo vazirligining rasmiy sayti. www.edu.uz- Oliy va O’rta Maxsus ta’lim vazirligining rasmiy sayti. www.uza.uz-O’zbekiston Milliy Axborot agentligining rasmiy sayti. www.uz-daily.uz- O’zbekiston yangiliklari: biznes, moliya, birja, statistika. www.uzreport.com- O’zbekiston biznes yangiliklari. www.ziyonet.uz- Axborot ta’lim tarmog’i. Download 0.68 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||