O`zbekstan Respublikasi Xaliq t a`lim wa`zirligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik
Download 0.54 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tayanish tu`sinigi.
- O`zbek xaliq muzikasi san`ati. Jobasi
- O`zbek xaliq qosiqlari awizeki professional muzikalar.
- Salt da`stu`r qosiqlari.
O`zbekstan Respublikasi Xaliq t a`lim wa`zirligi
A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
«Pedagogika» fakul`teti. «Muzikaliq ta`lim» kafedrasi.
LEKTSIYALAR TOPLAMI Lektor professor G`.Amaniyazov
No`kis-2012
2
O`zbek muzika tariyxi, qaraqalpaq muzika tariyxi menen birge o`tiledi. Birinshi bo`limi o`zbek muzika tariyxi, ol 14 temadan turadi. Erte da`wirdegi o`zbek vokal ma`deniyati, awizeki professional muzikalari qosiqlari, salt-da`stu`r qosiqlari, O`zbekstanda muzika teatri, opera taetrlarinin` repertuarlari, oni rawajlandiriwda professional kompozitorlardin` tutqan orni. Tekst lektsiyada vokal biliminin` rawajlaniwi, xor ma`deniyatinin` payda boliw derekleri ha`m onin` sho`lkemlesiwi, ken` tu`rde tu`sinikler beriledi. Tekst lektsiyani jaziwda, ataqli O`zbekstan muzikataniw ilimlerinin` doktorlari F.M.Karamatov, T.S.Vizgo, I.N.Karelova, I.Tolushenko muzika fol`klorshi E.E.Nomanovskaya, A.A.Semenovlardin` miynetleri ju`da` paydali ta`sirin tiygizdi. O`zbekstan ilimpazlari ta`repinen jazilg`an nota illyustratsiyalar misalg`a alindi.
Professor G`. Amaniyazov.
3
O`zbek xaliq muzikasi san`ati. Jobasi: 1. O`zbek xaliq muzika san`ati. 2. O`zbek xaliq qosiqlari awizeki professional muzikalari. 3. Salt-da`stu`r qosiqlari. 4. Maqom ko`rkem-o`neri. 5. O`zbekstanda vokal atqiriwshilig`i tariyxi. 6. Erte da`wirdegi o`zbek vokal ma`deniyati. 7. Qosiq aytiwdin` da`stu`rge aynalg`an tu`rleri. 8. O`zbek muzika teatri. 9. O`zbek opera teatri. 10. Vokal biliminin` rawajlaniwi. 11. O`zbekstanda xor ma`deniyatinin` payda boliw derekleri. 12. Xor dirijerlig`inin` rawajlaniwi ha`m sho`lkemlesiwi. 13. O`zbekstan bastakorlik san`ati. 14. O`zbek milliy saz a`spablari.
4
O`zbek xalqi ertedegi da`wirde foedalizmnin` alis tu`pkirende jasap, shidap bolmasliq awxalda turmis keshirip keliwine qaramastan, xaliqtin` oylarin, maqset tileklerin, sotsiyalliq gu`resin, uliwma da`wirdin` turmis kartinalarin su`wretlewshi a`jayip muzikaliq fol`klorin ko`zdin` qarashig`inday saqlap keldi. O`zbek xalqi ko`p milletli barliq xaliqlarday o`zinin` ko`p a`sirlik muzika tariyxina iye. Xaliq
muzika ko`rkem-o`nerinin` o`zine ta`n
teren` o`zgesheliklerinde xaliqtin` ruwxiy suliwlig`i ha`m do`retiwshilik quwati bayan etilgen. Onin` ko`rkemlik jaqtan baylig`i, koloritinin` garmoniyalilig`i, sheber atqariwshilig`i menen tan`landiradi. O`zbek muzikasinda da xaliq poeziyasinda da xaliqtin` maqset tilekleri, umtiliwlari, uliwma ishki sezimleri sa`wlelengen. Xaliq uzaq jillar dawaminda a`jayip namalardi yadinda saqlap atadan-balag`a miyras etip bizin` da`wirimizge jetkerdi. Xaliqtin` ma`deniyati ha`r ta`repleme rawajlaniwina nota sawati bolmag`anliqtan tek te awizdan-awizg`a o`tiw joli menen saqlanip kelgenlikten namalar tolig`i menen sol ku`yinde jetti dew qiyin. Bular atqariwshilar ta`repinen qosip ayirim jerleri alip taslanip, u`zliksiz rawajlandirip G`xaliqtin` eleginenG` o`tip kelgenligi aniq. Solay bolsa da o`zine ta`n originaliq qa`siyetin pu`tkilley joyitqan emes. Bul belgiler a`yyemgi da`wirlerden berli saqlanip atirg`an tariyxiy eskertkishlerge de sa`wlelengen. Olar xaliq muzika tariyxinin` erte zamanlardan baslang`anlig`inan derek beredi. Orta Aziya xaliqlari o`zbek, tu`rkmen, qirg`iz, qazaq, qaraqalpaq ha`m de ta`jik xaliqlari menen tig`iz ekonomikaliq baylanisi etnografiya, a`debiyat ha`m ko`rkem-o`neri, sonin` ishinde muzikasinin` jaqinlig`i ha`m de tu`rk tilles bolip, ma`deniyati uliwma bir bag`darda rawajlang`anlig`i tariyxiy dereklerden ayqin ko`rinedi. Olar do`retken ma`deniy miyraslar o`zine ta`n u`lken ayirmashiliqlar menen birge uliwma xaliqliq, ma`deniyattin` u`lken arnasina qosqan u`lesi bolip tabiladi. Arablar Orta Aziyani jawlap alg`annan keyin Islam dininen buring`i barliq ma`deniy bayliqlardi joq etiwge urinip, sazdi G`Shaytannin` isi, elge apat keltirediG`,-dep xaliqtin` kewil ko`terip, erkin o`mir su`riwin qadag`an etti. Erte zamanlarda Buxara a`mirinin` qol astinda jasawshi xaliqlarg`a sha`riyattin` ko`rsetiwi boyinsha saz shertip, qosiq aytqan adam dozaqiy, kimde-kim saz shertip qosiq aytsa, o`zi o`limdar, mali patshaliq dep hu`kim shig`ardi. Usi qadag`an etiwshilik jag`dayinda da saz-sa`wbetsiz xaliqtin` bir qansha toy-merekeleride o`tedi. Usinday qisiniwg`a shidamay xaliq ishinen shiqqan talantli bir shayir qolinda duwtari menen xannin` sarayina barip: Saz benen sa`wbetti yalg`an demen`ler, Adam ata biniyat bolg`anda bardi, Abil-Qabil enesi qarninda. Olar ha`m du`n`yag`a kelgende bardi. dep, usi qosiqti sazg`a qosip aytip, xannan bul hu`kimdi biykar etiwin o`tinipti. Sonda ko`p waqitlardan beri saz esitpey qulag`i pitip ju`rgen xan shayirdin` dawsina balqip ketip, og`an taxtqa otiriwdi buyiripti. Mine sonnan baslap xaliq saz shertip, qosiq aytiwdi ba`rjay etipti. Bul xaliq awzindag`i an`iz so`z bolg`an menen, xan qashelli zulimliq etip, xaliqtin` o`zi do`retip boyina sin`ip ketken
5 ruwxiy baylig`in joq etemen dese de, qolinan kelmeytug`inin, onin` ma`ngi jasay beretug`ilig`in isenimli tu`rde alg`a qoya bergenligide real haqiyqatliq seziledi. X-XVIII-a`sirler aralig`inda Orta Aziya xaliqlarinin` ma`deniyati, tariyxinda bir qansha jan`alaniwlar payda bola baslaydi. Bul da`wirde al Farabiy, Abu Ali ibn Sino, al Xorezmiy, Abduraxman Jamiy siyaqli u`lken ilimpazlar muzikanin` ta`sirine baylanisli bir qansha miynetler do`retti. «X-a`sirden XVIII-a`sirge shekem Orta Aziya ilimpazlari dawistin` okustikaliq qa`siyetlerin arnawli tu`rde u`yrenip, intervallardin` o`z-ara baylanisin ha`m ritmlerdin` quramali sipatlarin qayta islep shig`adi. Muzikaliq teoriyag`a ilim sipatinda ko`z-qarasi basqa ilimler menen a`sirese matematika ha`m astronomiya menen tig`iz baylanista ekenligi olardin` muzikaliq teoriyaliq ma`seleler negizinen ken` orin iyelegen traktatalarinin` mazmunin quraydi» dep ku`ta` duris ko`rsetken. Muzika tarawinda olardin` miynetleri Orta Aziya xaliqlari sonin` ishinde o`zbek xalqinin` o`tkendegi muzikaliq miyraslarin u`yreniwge ha`m onin` da`wirlik xarakterin ashiwg`a og`ada u`lken material bolatug`inlig`ina gu`man joq. O`ytkeni saz asbaplarinan duwtar, dombira, ud, avgan rubabi, qashkar rubabi, konun, g`obiz, g`ijjaq, sato, chang, gajir nay, sibizg`i, nay, koshnay, balaman, surnay, karnay, shing`obiz, doira, nog`ora, safail, qayroq qasiq h.t.b a`sbaplarda, ha`r qiyli namalardin` kelip shig`iwi olardin` usillari haqqinda muzika tuwrali ko`p g`ana miynetler do`retip iz qaldirg`an ilimpazlar, shayirlar ha`m ataqli sa`zende, talantli adamlar haqqinda bahali pikir aytadi. XI-a`sirdin` ko`rnekli ilimpayzi Maxmud Qashqariy «Devonu lug`at it-turk» kitabinda tu`rk qa`wimlerinin` muzikaliq a`spabi ekenligin qayta- qayta aytip o`tedi. O`zbek xaliq qosiqlari awizeki professional muzikalar. O`zbek xaliq qosiqlari muzika ko`rkem-o`nerinde ju`da` ken` rawajlang`an belgili janrlardin` birinen bolip esaplanadi. O`zbek xaliq qosiqlari Orta Aziyanin` basqa xaliqlarinday-aq nota jaziwi bolmag`anliqtan a`wladtan-a`wlatqa, atadan balag`a degendey, sha`kirtler ustaz quwip sha`kirtten ustazg`a o`tiw joli menen bizin` zamanimizg`a jetip keldi. Olardi a`sirler boyi xaliqtin` esinde saqlap kiyatirg`an muzika baylig`inin` do`retiwshileri, saqlawshilari, qosiqshilar ha`m basqa da xaliq do`retiwshilerinin` wa`killeri boldi. O`zbek xalqi o`zinin` awizeki do`retpesine sonin` ishinde, qosiqlardin` sazlardin` a`lwan tu`rlerine og`ada bay. Olar xaliqtin` a`sirler dawaminda ju`reginde saqlanip kiyatirg`an oylarin, ju`rek sherin, ha`m keypin an`latiw menen birgelikte teren` tariyxiy dereklerge iye. Xaliq o`zinin` ishki sezimlerin tek saz qosiq arqali g`ana emes, al muzika menen tekstin` birikpesi bolg`an qosiq arqali ha`r ta`repleme jetkerip bere aladi. Miynetkesh xaliq o`zinin` qosiq do`retpesinde turmis haqiyqatlig`in real bayan etken. Eldin` bu`lginshilikke ushirap, talay ma`rtebe ko`ship qoniwina qaramastan o`zinin` qosiq do`retpesin qa`dirlep saqlay bildi. Ol ha`r qanday qiyinshiliq jag`daylarda da xaliqtin` ruwhiy baylig`i bolip xizmet etti. Sonliqtan xaliq o`zinin` ko`rkem-o`nerin tek kewil ko`teriw ushin g`ana emes, al sonin` menen birge azatliq, g`a`rezsizlik hadal miynet ha`m jaqsi turmis ushin gu`resinde o`tkir qural sipatinda paydalandi. O`zbek xaliq qosiqlarinin` tematikasi ha`r qiyli boliwi menen onin` muzikaliq janri jag`inan ha`r ta`replemeligi menen tig`iz baylanista rawajlanip 6 keledi. Ha`r bir qosiq o`zinin` poetikaliq teksti ha`m melodiya ekewinin` birikpesi bolg`an muzika arqali organikaliq bekkem baylanista du`ziledi. Ha`r bir qosiqtin` teksti menen melodiyasi ten`dey bahag`a iye bolip, bir maqsetti orinlawg`a beyimlengen. O`zbek xalqinin` qosiq do`retpesinde tiykarg`i orinda atiz miyneti, qol o`neri ha`m u`y jumislari bolip, adamlar jumis penen shug`illang`anda in`ildap qosiqlar aytadi. Qosiqlardin` poetikaliq tekst qatarlari mazmuni boyinsha ko`bine miynet haqqinda bolip keledi. Misali ko`rkem-o`ner taniw ilimlerinin` doktori, professor F. M. Karamatovtin` xaliq awzinan jazip alg`an G`ShopanG` haqqinda qosig`i, shopannin` awir miynetten qutila almay baylardin` zorlig`ina ushirap jerkenish penen nalip aytqan qosig`i. Ko`rkem-o`ner ilimlerinin` doktori professor F. M. Karamatov izzertlewi boyinsha o`zbek xaliq qosiqlarin belgili sistemag`a salip olardi bir qansha tiplerge bo`ledi. Miynet tariyxiy watan ha`m watandi su`yiw, salt-da`stu`r (G`Besik jiriG`, «Ha`wjar»`, «Alla»`, «Er-er»`), G`Yig`iG`, G`SabrG` joqlaw, muxabbat qosiqlari dinge baylanisli qosiqlar, miynet haqqindag`i qosiqlar qatarinda ju`da` ken` tarqalg`an, hayal-qizlardi ha`r ta`repleme eziwshilikke ushirag`an mal ornina satilip, izzet-hu`rmetten pu`tkilley ju`da` bolg`an, qatin u`stine kelinshek bolip atirg`anda aytqan G`CharxG` qosig`i V. Uspenskiy jazip alg`an. Awir miynetti jen`illetiw maqsetinde G`CharxG` qosig`ina qarag`anda qurilisi boyinsha bir qansha aytiwg`a jen`il, qolayli, xaliq arasinda ju`da` ken` taralg`an lirikaliq tematika G`Jetim qizG`. Bul qosiq ondajanliqlardin` ko`ship- qonip ju`rgende aytqan qosiqlarinan awir qayg`i menen a`kesin joqlap jetim qalg`an qizdin` aytqan qosig`i. Bul qosiqti G`Jetim qizG` degen atamada V. Uspenskiy duwtardin` akompanamentinde jazip alg`an.
Salt-da`stu`r qosiqlari xaliq poeziyasinda qanday a`hmiyetli orindi iyelese, muzikaliq fol`klorda da sonday bahali oring`a iye. O`ytkeni ha`r bir qosiq o`zinin` hawazi menen jarasiqli bolip qanshelli nag`ishli irg`aqlarg`a bay bolsa, xaliqtin` ju`regine sonshelli jaqin keledi. Sonliqtan a`yyemgi da`wirlerden berli da`stu`r jirlarinin` xaliqtin` esine umitilmay saqlanip kiyatirg`aninin` o`zi de muzikaliq fol`klordin` turaqlilig`ina baylanili. O`zbek da`stu`r qosiqlari xaliqtin` u`rp-a`deti, oyin zawiq ha`m milliy belilerin o`zinde saqlap onin` tariyxiy rawajlaniw protsessi menen tig`iz baylanista do`regen. Qiz jigitler merekede G`Toy baslawG`, qiz uzatiw maqsetinde G`Er-erG`, ko`pshilikke tanis, awizdan-awizg`a o`tip ju`rgen qosiqlari menen birin-biri maqtap, ha`zillesip qosiq aytisqan da`stu`r qosiqlarinin` tu`rinen xor bolip aytilatug`in tu`ri G`Er-erG` buni da`stu`r boyinsha ko`binese uzatilatug`in qiz o`zinin` ata-anasi, tuwisqanlari ha`m tuwilip o`sken eli xalqi menen xoshlasiw retinde aytadi. G`Er-erG`di qiz-jigit jorip bolip, uzatilatug`in qizg`a xaq jol, bekkem sem`ya, baxit tilep, jubatiw maqsetinde aytatug`in bolg`an. G`Er-erG`din` arnawli namasi bolip suliw irg`aqlarg`a iye. Bul qosiq qazaq, tu`rkmen, qaraqalpaqlardin` toy haqqindag`i qosiqlarg`a uqsas bolip keledi. Ana o`z balasin qolina alip G`AllaG` aytsa, ata tolg`awlarg`a salip jirlag`an. da`stu`r qosiqlarinin` ishki en` ko`p aytilatug`in tu`rlerinin` biri G`Besik jiriG`. Ol
7 xaliqtin` awizeki poetikasinda uzaq da`wirlerden aytilip kiyatirg`an na`zik tu`rlerinin` biri. Ana o`z balasin jubatiw maqsetinde onin` keleshegi haqqindag`i o`zinin` en` jaqsi tileklerin belgili qosiq arqali bayanlaydi. Balasinin` joqari adamgershilikli, bir so`zli, er ju`rek boliwina, o`z watanin su`yiwge, dushpandi jek ko`riwge tilekleslik bildiredi. Shig`istin` ataqli ilimpazi Abu Ali ibn Sino o`zinin` G`Kitabiy shipaG` miynetinde bala ta`rbiyasina ayriqsha kewil awdarip, qiziqli pikir aytadi: bo`bektin` tilegin qanaatlandiriw ushin og`an eki na`rseni qollaniw kerek. Birinshiden, balani a`ste g`ana terbetiw. Ekinshiden, oni uqilatiw ushin da`stu`rge aylanip ketken nama irg`ag`i menen ha`yyiwlew. Sol ekewin qabil etiw mug`darina qarap, balanin` denesi menen dene ta`rbiyag`a ha`m ruwxi menen muzikag`a qa`biliyetin payda etedi. G`O`mir bar jerde,
o`lim barG`
G`Shayqalmaytug`in ten`iz,
terbelmeytug`in taw bolmaydiG` delingen danaliq so`zlerinde. Adamlar G`AllaG` aytip bala o`sirip G`Er-erG` aytip qiz uzatsa, G`JoqlawG` aytip o`lini son`g`i saparg`a jo`netken. Joqlawdin` basqa qosiqlardan ayirmashilig`i oni tek te hayallar atqaradi. Mu`siybet tu`sken u`ydin` en` jan ashir bir adami yaki bolmasa professional joqlawshi hayallardi tawip a`kelip joqlaw ayttiratug`in bolg`an. O`zbek salt-da`stu`r qosiqlari arasinda mazmuni, tematika ha`m formasi melodiyasinin` qurilisi boyinsha bay koloritke iye ha`mde basqa xaliqlardin` qosiqlarinan ritmikaliq jaqtan ayrilip turatug`in qosiqlardin` biri G`UzganchaG`, G`Oydek tolibdirG` qosiqlari bolip esaplanadi. O`zbek, ta`jik ha`m basqa da xaliqlar arasinda ken` tarqalg`an yaki qosiqshi jeke yamasa ko`pshilik bolip ta, jigit-qizlardin` ha`zil da`lkek formasinda oynap lapar usilinda aytisatug`in qosiqlardan G`Omon-erG`, G`Ililla-erG`, G`Jaxu- jaxuG`, G`Qora sochG` h.t.b qosiqlar misal bola aladi.
Belgili lirikaliq xarakterde kewilli ha`zil lapar formasinda aytilatug`in qosiqlardan G`Chamanda gu`lG`, G`Qaylarga borayG`, Xorezm xaliq qosig`i G`RumolimG` qosiqlarinin` notasin misalg`a ko`rsetilgen. L a p a r . Lapar degen so`z eki atqariwshi G`ParG` jup G`laG` ja`rdemshi degen ma`nini an`latadi. A`dette, jigit penen qiz birge qosilip lapar aytisadi. Lapardin` so`zleri ko`binese ha`zil da`lkek, teatr ha`reketleri, mimika ayirim momentlerde, ja`miyetlik orinlarda bolip atirg`an ha`diyselerdi lapar arqali kiritikalap qosiq formasinda aytadi. Lapar ko`binese orislardin` G`ChastushkaG`sinday oynap aytadi. Kelin tu`siriw, toylarda basqa da xaliq jiyilg`an orinlarda qiz jigitler alding`i qatarg`a shig`ip oynap lapar formada qosiqlar aytqan. Lapar arqali qiz jigitler bir-birin jaqsi ko`riw, su`yip qaliw, muxabbat, ishki da`rtin jag`imli qosiq qatarlari arqali bildirip turatug`in bolg`an. Ha`zirgi da`wirde qollanip kiyatirg`an laparlar saxnaliq ko`rinisler menen baylanistirip doira yamasa xaliq sazlari ansambl`ne erip aytadi. Lapardin` tek dindi su`yiw, ha`zil da`lkek, ku`lki beretug`in so`zler ko`plep ushirasadi. Biraq onin` naqirati bolmaydi. Lapar aytqanda jekpe-jek bir-birine soraw-juwap aytisip qir do`gerekte oynap aytadi.
8
G`Paxta terediG` qosig`i unison ha`m de ko`pshilik xor bolip antifonno usilinda aytilatug`in qosiqlardin` biri. Paxtakeshlerdin` paxtani egiwden baslap ta`rbiya beriw xizmeti haqqinda so`z etiletug`in su`wretleme qosiqlar qatarina jatadi. Terip alg`an paxta o`nimi tekstil fabrikada islep shig`ilip onnan aling`an material hayal-qizlardin` saltanatli bayram kontsertlerine kiyip shig`iw ushin ko`ylek basqa da kiyim-kensheklerdi tigiw maqsetinde qollanilatug`inlig`i haqqindag`i tematikag`a arnalg`an qosiq. Paxta teredi qosig`inin` melodiyasi lya bimol ____________ kewilli ko`terin`ki yoshlanip shaqqan tempte aytiladi. Qosiq kvinta intervalinan baslanip aqirg`i tochkada tamamlanadi. A`piwayi formada do`relgen o`zbek balalar quwirshaq teatri saxnasinda qoyilip balalarg`a qiziqli, ku`lkili xarkterler islep aytilatug`in qosiqlardan G`Qwg`irchoq ruboylariG`.
Shashmaqom ko`rkem-o`neri da`stu`riy muzikani jetik biletug`in lamanlar ta`repinen atqarilatug`in xaliq awizeki professional do`retpelerine aytaladi. Bul maqom san`atinin` tu`rleri tiykarinan shig`is ma`mleketlerinen Azerbayjan, Iran, Indiya, Uyg`ur, Afgan ha`m Arab ellerinde og`ada ken` taralg`an janrlardin` biri. Shashmaqom ha`r bir xaliqtin` tilinde ha`r tu`rli at penen aytiladi. Misali, O`zbek Ta`jiklerde shashmaqom, Azerbayjanda, mug`amin, Uyg`urda mukomi biraq biraq olardin` arasinda bir-birine jaqin uqsasliqlardi ushirasadi. Sebebi, bul xaliqlardin` u`rp-a`detleri, ma`deniyati jaqin ha`m tig`iz baylanista bolg`an. Solay bolsa da shashmaqom o`zbek, ta`jik sa`zendelerinin` tu`pkilikli do`retpesi sipatinda tanilip kelgen. Shashmaqom tiykarinan alg`anda Buxara wa`liyatinda rawajlanip aniq payda boliw derekleri uzaq a`sirlerge barip taqaladi. Sonin` ushin da onda ata-babalarimizdin` a`jayip bahali g`a`ziyneleri saqlanip qalg`an. Maqomnin` XVIII-a`irge shekem 12 tu`ri bolip oni waqittin` o`tiwi menen muzikashilari ta`repinen 6 maqomg`a qolaylastirip islep shiqqan. Sonin` ushin da bug`an shashmaqom dep at qoyg`an. Bul muzikanin` iri ko`lemli tu`rleri maqomlardan turadi. Buzruk, rost, navo, dugox, segox, irok bular eki bo`limnen yag`niy saz ha`m qosiq bolip bo`linedi. Saz namalarina Tasnif, tarjech, tardun, muxammas, sakil, al qosiq bo`limine saraxvar, talqin, nasr, savt ha`m mug`ulcha jollarina aytiw ka`siplik o`nerge aylang`an. Bunday tu`rlerden ta`lim alg`an sa`zende ha`m qosiqshilar jetik ustaz da`rejesine jetip ta`jiriybeli uqipli maqomshilar qatarina qosilg`an, shashmaqom xaliq muzikasinin` jetik mamanlari bolg`an Xofiz, Bedil, Jomiy Kamol, Xwjdaniy, Navoiy, Ogaxiy, Muqimiy siyaqli shig`is klassik shayirlarinin` so`zleri menen aytlip kelgen. Radio efiri arqali jiyi-jiyi berilip turg`an a`jayip ko`rkem maqom namalari xlqimizdi ruwxiy jaqtan ta`rbiyalawda ma`det bolip kiyatir. Xorezm maqomi. Xorezm elatinda ha`m maqomlar ken` tarqalg`an. Olar Buxara shashmaqominday alti tu`rden ibarat bolip, sa`zendeler ha`m qosiqshilardan
9 quralg`an. Shashmaqomg`a jaqin atqariw jollari boyinsha jergilikli usillari menen parqlang`an. Maqomlarda O`zbekstan ko`rkem-o`ner ilim-izzertlew institutinin` ilimiy xizmetkerleri ta`repinen hiywanin` son`g`i xani da`wirinde yag`niy, XIX-a`sirde jazip aling`an. Ilimpazlardin` aytiwi boyinsha bunnan 130-jil burin ataqli Buxaranin` sa`zendesi Niyazjan xaji maqomdi xiywag`a alip kelgen. Xiywanin` talantlari sa`zendeleri u`yrenip atqara baslag`an. Xiywanin` ataqli sa`zendesi Muxammed Yusup Divanovtin` aytiwina qarag`anda Paxlavon Niyaz Mirzaboshi Kamil shama menen 1886-jili tambur saz a`spabinin` notasin oylap tapqan. Paxlavon Niyazdin` ko`rsetiwi boyinsha tanburdin` da`stesine 18 qatar biyiklikke qaray seslerdin` perdelerge jaylasiwin islep shiqqan. Nota sizig`inin` u`stine ha`m astina tochka belgilerin qoyg`an. Eger de tochka siziqtin` u`stine qoyilsa, onda oni on` qol menen joqarg`i qaray qag`ip shertedi. Eger de tochka siziqtin` astina qoyilsa demek sesti to`men joqarig`a qaray shertedi. Nota sizig`inda segizlik notadan basqa pu`tin, yarim, shereklik notalari ha`m pawzalar ko`rsetilmegen. Ko`pshilik namalardi yadtan (slux) boyinsha shertken. Bul notalardi arab jazbasi boyinsha on`g`a ha`m shepke qaray oqiytug`in bolg`an. 1934-jili Xorezmge muzika ilim-izzertlew institutinin` ekspeditsiyasi keliwi menen maqomnin` saz-a`sbapliq mansur dep ataliwshi bo`limin jazip aladi. Maqomnin` vokal (manzum) bo`limin tolig`i menen biletug`in adamlar az bolg`an. Xiywag`a a`kelingen maqomlar o`zgertilip ayrimlarina qosimshalar kirgizilip qayta islenip toliqtirilip shiqqan. Xorezm maqomlarinda Buxara shashmaqomlarinin` ayrim bo`limlerin alip taslag`an ha`m Xiywa sa`zendeleri ta`repinen toliqtirip jazip aling`an. Buxara shashmaqominda joq bolg`an Piyanjgox bo`limi Xorezm maqomlarinda saqlang`an. Xiywada
tanburshilar ansamblm du`zilipolar maqomnin` instrumental ha`m ashula bo`limlerin kontsert bag`darlamasina kirgizip bul janrdi bayitip barg`an. Bulardan tisqari duwtarshi maqomshilar toparinin` repertuarinda maqomlardin` bir neshshe bo`limleri G`ChavadozG`, G`IrakG`, G`MiskinG`, G`Mug`ulcha tajnisG` h.t.b menen tamashago`ylerdin` diqqatin awdarg`an. A`irese Navo ha`m Dugox maqomlari jiyi-jiyi atqarrilir barilsa Yusup Divanovtin` aytiwi boyinsha belgili saltanat ma`jilislerinde sokil`, navo maqom namalarina sa`zendeler iqlas penen atqarip barg`an. Fergana Tashkent maqomlari. Bul tu`rdegi maqomlardin` shashmaqomnan bir-birinen parqi sonnan ibarat, olar o`z aldina kishi bo`limlerden turadi. Xalqimizdin` iqlas penen tin`laytug`in su`yikli munajot, segox, baet, baeri, Sheroziy, Dugoxiy, Xusayniy, surnay namalari siyaqli saz ha`m qosiq aytiw jollarin o`z ishine aladi. Maqomlardin` ayriqsha qa`siyetlerinin` biri Fergananin` awillarinda da in`ildap Yalla, katta ashula qatarinda doiranin` ritmine qosilip atqarip ju`rgen waqittin` o`tiwi menen hu`kimet basshilari ta`repinen itibarg`a alinip, maqomlardi tolig`i menen notag`a tu`sirip, magnit lentalarina jazip aliw, olar u`stinde ilimiy jumislar alip bariw isleri talap da`rejesine qoyilg`an. Bul bag`darda akademik 10
Yunum Rajabiy ha`m kompazitor Matniyaz Yusupovlardin` etken xizmetleri ulli bolg`an. Tashkent ma`mleketlik Konservatoriyasinin` shig`is xaliqlari muzika ko`rkem-o`neri fakul`tetinen joqari mamanliqtag`i maqom qa`niygelerin tayarlap atir. Maqomshilardin` xizmetine shet eller ilimpazlari da qizig`ip ilimiy jumislar islep bul janrdi joqari da`rejege ko`terip atir. Samarqand, Buxara, Xorezm, Tashkent, Fergana wa`liyatlarinda maqomlarg`a arnap xaliq araliq simpoziumlar o`tkerip atir. O`zbekstan Respublikasinin` qalalarinda, rayonlarinda, ma`deniyat isleri bo`limleri ta`repinen xaliq tanantlilarinan ko`plegen maqomshilar ansambli du`zilip, bul ansambl` qatarinda (To`rtku`l, Beruniy, Elikqala rayonlarinan ko`plegen jaslar bar) G`O`zbekstan Watanim menin`G` konkursina qatnasip shashmaqom ha`m maqom ma`deniyatin janlandiriw, eski milliy miyraslarimizdi joqari ko`terip kiyatir. Download 0.54 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling