Pedagogika fakulteti Amaliy psixologiya yo`nalishi (rus) 202-guruhi talabasi O`razova Muniraning Ona tili fanidan tayyorlagan taqdimot ishi

Urganch Davlat Universiteti

Pedagogika fakulteti Amaliy psixologiya yo`nalishi (rus) 202-guruhi talabasi O`razova Muniraning Ona tili fanidan tayyorlagan taqdimot ishi

Mavzu: Zamonaviy kasblar. O`zbek tilida

• Mavzu: Zamonaviy kasblar. O`zbek tilida

Neologizmlar.

Reja:

• Zaonaviy kasblar: oq xaker, yotoq sinovchi,panda uchun enaga, orzular sotuvchisi, professional do`st
• Neologizm tushunchasi
• Foris-tojik, arab tillaridan o`zlashtirilgan so`zlar

Zamonaviy kasblar

Oq xaker

• Oq xaker

Agar sen programmalashtirishni va kompyuter texnologiyalarini yaxshi bilsang, unda senda saytlarni buzishda…pul ishlab topishingga imkon bor. Ha-ha, yirik kompaniyalar o‘z saytlari himoyasini yaxshilash niyatida, ularning tizimidagi kamchiliklarni topgan kishiga ancha katta pul miqdorida maosh to‘lashadi. Va agarda sen saytlarni shunchaki qiziqish uchun buzadigan bo‘lsang, unda yorug‘lik tomoniga o‘tib ol va buning ustidan pul top!

Yotoqlarni sinovchi

Yotoqlarni sinovchi

• Dunyoning eng nufuzli mehmonxonalari xonalarida qulay yotoqlarning bo‘lishi shart va zarur. Shuning uchun qimmat mebel tashkilotlari o‘sha yotoqlarni sinash uchun odamlarni ishga olishadi. Balkim, bu uyqusirab kelish mumkin bo‘lgan yagona ish bo‘lsa kerak, axir siz ish jaroyonida bajarishingiz kerak bo‘lgan narsa – bu uxlash.

Panda uchun enaga

• Panda uchun enaga
• Bu kabi enaga lavozimiga ega bo’lish juda mushkul bo‘lsada, bu dunyodagi eng yoqimli kasb bo‘lsa kerak. Har kuni “enaga-qarovchilar” pandalarga ovqat yedirishadi va cho‘miltirishadi, va ba’zan esa, bu qo‘polroq va kulgili jonivorlarni yaralanishlardan himoya qilishadi. Aytgancha,The Bifengxia Panda Base (Xitoy) dagi panda enagalarining yillik okladi 200 ming (qariyb 1,9 million rubl) yuanni tashkil qiladi!

Orzular sotuvchisi

Orzular sotuvchisi

• Bizning har birimizda orzular bor, va shu uchun ham ularni barchasini ro‘yobga chiqara oladigan insonlar paydo bo‘lgan. Masalan, Chikagodagi tashkilotda klientlar doimo istagan narsalariga erishishlari mumkin. Buning uchun ular shunchaki ofisga kelib, o‘z orzularini batafsil aytib berishlari kerak, boshqasi esa “orzuni ro‘yobga chiqartiruvchi” ning ishi. Ammo, bu ancha-muncha pul turadi – bunday xizmatning minimal narxi 150 ming dollarni tashkil qiladi.
• .

Professional do’st

Professional do’st

Katta megapolislarda odamlar ko‘pincha o‘zlarini yolg‘iz his qilishadi. Shunday qilib, Tokio markazida maxsus xonachalar barpo etilgan. U yerga xohlagan kishi kirib, o‘z hissiyotlari va muammolari bilan bo‘lishishi mumkin. Suhbatdosh tariqasida esa klientni tinchlantiradigan va qo‘llab-quvvatlay oladigan professionl ruxshunos o‘tiradi

O‘ZBEK TILIDA NEOLOGIZMLAR

O‘ZBEK TILIDA NEOLOGIZMLAR

Til – millat ko`zgusidir. Uning o`zligini, ma’naviy qiyofasini ko`rsatib beruvchi bebaho boylikdir. Ona tilini muqaddas bilish o`zini, qadr-qimmatini, g`ururini anglash, tarixini, milliy qadriyatlarini hurmat qilish demakdir. Har bir xalq, millat o`z tiliga hurmat bilan qaraydi. Chunki til millatning tamal toshi, u boy berilsa, millat ham boy beriladi. Yurtboshimizning “Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir. O`z tilini yo`qotgan millat o`zligidan judo bo`lishi muqarrar”, deb ta’kidlagani bejiz emas.

• Til – millat ko`zgusidir. Uning o`zligini, ma’naviy qiyofasini ko`rsatib beruvchi bebaho boylikdir. Ona tilini muqaddas bilish o`zini, qadr-qimmatini, g`ururini anglash, tarixini, milliy qadriyatlarini hurmat qilish demakdir. Har bir xalq, millat o`z tiliga hurmat bilan qaraydi. Chunki til millatning tamal toshi, u boy berilsa, millat ham boy beriladi. Yurtboshimizning “Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir. O`z tilini yo`qotgan millat o`zligidan judo bo`lishi muqarrar”, deb ta’kidlagani bejiz emas.

Neologizmlar (yun. neos — yangi, logos — soʻz) — jamiyat taraqqiyoti, hayotning talab-ehtiyoji bilan paydo boʻlgan yangi narsa va tushunchalarni ifodalovchi soʻzlar. N.ning yangiligi dastlab paydo boʻlgan vaqtlardagina se-zilib turadi: vaqt oʻtgach, ular "yangilik" xususiyatini yoʻqotib, odatda, faol soʻzlar qatoriga oʻtadi. Mac, oʻzbek tili uchun bir qancha yil davomida yangi hisoblangan marketing , qayta qurish, reyting , tender soʻzlari hozirgi kunda umumisteʼmoldagi soʻzlarga aylanmoq-da. Tildagi umumiy N. bilan bir qatorda individualuslubiy yoki okkazional N. ham mavjud. Bunday N. mualliflar tomonidan maʼlum bir kontekstda uslu-biy talab asosida yaratiladi.

• Neologizmlar (yun. neos — yangi, logos — soʻz) — jamiyat taraqqiyoti, hayotning talab-ehtiyoji bilan paydo boʻlgan yangi narsa va tushunchalarni ifodalovchi soʻzlar. N.ning yangiligi dastlab paydo boʻlgan vaqtlardagina se-zilib turadi: vaqt oʻtgach, ular "yangilik" xususiyatini yoʻqotib, odatda, faol soʻzlar qatoriga oʻtadi. Mac, oʻzbek tili uchun bir qancha yil davomida yangi hisoblangan marketing , qayta qurish, reyting , tender soʻzlari hozirgi kunda umumisteʼmoldagi soʻzlarga aylanmoq-da. Tildagi umumiy N. bilan bir qatorda individualuslubiy yoki okkazional N. ham mavjud. Bunday N. mualliflar tomonidan maʼlum bir kontekstda uslu-biy talab asosida yaratiladi.

Leksika eng harakatchan, doim rivojlanuvchi komponent hisoblanadi. Jamiyatda yuz berga yangiliklar, rivojlanish va o`zgarishlar leksikada o`z ifodasini topadi. Leksikaning rivojlanishi ikki yo’nalishda boradi. Bir tomondan, leksika o`z taraqqiyoti jarayonida jamiyat taqqiyotida yuz bergan tarixiy o`zgarishlarni, yangiliklarni ifodalash orqali boyiydi. Leksika boshqa tillarda qabul qilingan so`zlar, yaratilgan yangi so`zlar, yangicha atamalar, yangicha iboralar so`zlarning o`z ma’nolarini o`zgartirishlari hisobiga boyiydi. Leksikada yuz bergan o`zgarishlar til sistemasiga bog`lq bo`lmaydi. Ikkinchi tomondan, leksika o`zida mavjud bo`lgan so`z vositalar yordamida yangi so`zlar yasash hisobiga boyiydi. Yuqorida aytib o`tilgan jarayon til sistemasi (grammatikasi) bilan bevosita bog`liq bo`ladi. Til sistemasi bilan bevosita bog`liq bo`lmagan tarzda leksikaga kirib kelgan so`zlar o`zlari shakllangan ma’lum bir davrni, jamiyatni qisman ifodalaydi.

Leksika eng harakatchan, doim rivojlanuvchi komponent hisoblanadi. Jamiyatda yuz berga yangiliklar, rivojlanish va o`zgarishlar leksikada o`z ifodasini topadi. Leksikaning rivojlanishi ikki yo’nalishda boradi. Bir tomondan, leksika o`z taraqqiyoti jarayonida jamiyat taqqiyotida yuz bergan tarixiy o`zgarishlarni, yangiliklarni ifodalash orqali boyiydi. Leksika boshqa tillarda qabul qilingan so`zlar, yaratilgan yangi so`zlar, yangicha atamalar, yangicha iboralar so`zlarning o`z ma’nolarini o`zgartirishlari hisobiga boyiydi. Leksikada yuz bergan o`zgarishlar til sistemasiga bog`lq bo`lmaydi. Ikkinchi tomondan, leksika o`zida mavjud bo`lgan so`z vositalar yordamida yangi so`zlar yasash hisobiga boyiydi. Yuqorida aytib o`tilgan jarayon til sistemasi (grammatikasi) bilan bevosita bog`liq bo`ladi. Til sistemasi bilan bevosita bog`liq bo`lmagan tarzda leksikaga kirib kelgan so`zlar o`zlari shakllangan ma’lum bir davrni, jamiyatni qisman ifodalaydi.

. Leksikaning rivojlanishi, boyishi quyidagi yo’llar bilan amalga oshadi:

• . Leksikaning rivojlanishi, boyishi quyidagi yo’llar bilan amalga oshadi:
• 1. Boshqa tillardan so`zlar o`zlashtirish yo`li bilan;
• 2. Tilda qo`llanilib kelgan ayrim so`zlarning yo`qolishi;
• 3. So`zlarning o`z ma’nolarini o`zgartirishi, va bu jarayon quyidagicha amalga oshishi mumkin:
• a) so`z ma’nosining to`liq o`zgarishi;
• b) omonim so`zlarning paydo bo`l`ishi;
• d) so`z ma’nolaring kengayishi;
• e) so`z ma’nolarining torayishi.

Tillar bir- biridan himoyalanmagan. Bir til boshqa bir tildan tovushlar, so`zlar va birikmalarni o`zlashtirishi mumkin.O`zlashtirish, ya’ni o`zlashtirilayotgan til tomonidan so`z boyligini yanada oshirish, o`zlashma neologizmlarni yanada mukammal, jarangdor bo`l`ishiga, ya’ni o`zlashtirgan tilning qoidalariga tayanib boyitiladi.

Tillar bir- biridan himoyalanmagan. Bir til boshqa bir tildan tovushlar, so`zlar va birikmalarni o`zlashtirishi mumkin.O`zlashtirish, ya’ni o`zlashtirilayotgan til tomonidan so`z boyligini yanada oshirish, o`zlashma neologizmlarni yanada mukammal, jarangdor bo`l`ishiga, ya’ni o`zlashtirgan tilning qoidalariga tayanib boyitiladi.

O‘z qatlam deganda aslan shu tilniki bo‘lgan so‘zlar va shular asosidagi yasalishlar, shuningdek o‘z affiks bilan boshqa til so‘zlaridan yasashlar tushuniladi. O‘z qatlamga xos so‘zlar bilan o‘zlashgan qatlamga xos so‘zlarni o‘zaro farqlash hamma vaqt yengil bo‘lavermaydi. Bularni o‘zaro farqlashda so‘zning semantik, morfologik, fonetik belgilarini hisobga olib ish ko‘riladi.Semantik belgilari: umumturkiy so‘zlarning aksariyati ko‘p ma’nolidir:

bosh –

“odamning boshi”; “ko‘chaning boshi”; “ishnimg boshi”

Morfologik belgilari:

Morfologik belgilari:

1) umumturkiy so‘zlar hozirgi o‘zbek tilining barcha so‘z turkumlarida uchraydi;

2) turlanadi va tuslanadi;

3) o‘zak va affiks morfemalar erkin va standart bo‘ladi: ko‘zim, ko‘zing,ko‘zi;

4) so‘z tarkibida prefikslar qo‘llanmaydi.

Fonetik struktura jihatdan o‘z qatlamiga xos so‘zlarning asosiy belgilari deb quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: 1. O‘zbekcha tub negizlar asosan bir bo‘g’inli va ikki bo‘g’inli bo‘ladi; uch bo‘ginli tub negizlar juda oz.

Fonetik struktura jihatdan o‘z qatlamiga xos so‘zlarning asosiy belgilari deb quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: 1. O‘zbekcha tub negizlar asosan bir bo‘g’inli va ikki bo‘g’inli bo‘ladi; uch bo‘ginli tub negizlar juda oz.

2. Bir bo‘g`inlilarda “undosh+unli+undosh” tipi asisiy o‘rinni egallaydi. Ikkinchi o‘rinda “unli+undosh” tipi turadi. “Undosh+unli” tipi esa juda oz. 3.Ikki bo‘g’inli so‘zlar ko‘pincha ochiq bo‘g’inlardan tuzilgan bo‘ladi.

4.O‘zbek so‘zlari r, l, v, h tovushlari bilan boshlanmaydi.

5.O‘zbek so‘zlarida “h” bo‘g`iz tovushi qatnashmaydi.(undov va mimemalardan tashqari)

6.So‘z oxiri e, o‘ tovushi bilan tugamaydi (undov va mimemalardan tashqari).

7.O‘zbek so‘zlarida odatda sof cho‘ziq o unlisi bo‘lmaydi.

8.Birinchi bo‘g’indan keyingi bo‘g’inlar hech vaqt unli bilan boshlanmaydi.

9.Bo`g`in boshlanishida, ko‘pincha, bo‘g’in oxirida ham, ikki va undan ortiq undosh qatorasiga kelmaydi (ost, ust kabi bir nechha so`z bundan mustasno)7.

Fors-tojik tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlar. Tarixchi B.G`ofurovning yozishicha, o`zbek va tojik xalqlari o‘rtasidagi yaqinlik milodiy VI asrda boshlangan. O‘zbek va tojik xalqlari juda uzoq davrlardan beri yonma-yon yashab bir-birlariga doimo xo‘jalik, iqtisodiy – ijtimoiy va madaniy munosabatlarda bo‘lib kelganlar. Hozirgi o‘zbek tilida fors-tojik tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlar orasida otlar (sartarosh, bazm, barg), sifatlar (badbo‘y, badjahl, ozoda), ravishlar (banogoh, do‘stona, tez), bog`lovchilar (chunki, yoki, agar), yuklamalar (xo‘sh, xuddi), modal so‘zlar (chunonchi, binobarin), undovlar (balli, dod) uchraydi

• Fors-tojik tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlar. Tarixchi B.G`ofurovning yozishicha, o`zbek va tojik xalqlari o‘rtasidagi yaqinlik milodiy VI asrda boshlangan. O‘zbek va tojik xalqlari juda uzoq davrlardan beri yonma-yon yashab bir-birlariga doimo xo‘jalik, iqtisodiy – ijtimoiy va madaniy munosabatlarda bo‘lib kelganlar. Hozirgi o‘zbek tilida fors-tojik tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlar orasida otlar (sartarosh, bazm, barg), sifatlar (badbo‘y, badjahl, ozoda), ravishlar (banogoh, do‘stona, tez), bog`lovchilar (chunki, yoki, agar), yuklamalar (xo‘sh, xuddi), modal so‘zlar (chunonchi, binobarin), undovlar (balli, dod) uchraydi

Arab tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlar

• Arab tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlar

Bunday so‘zlarning o‘zlashtirilishi VIII asrdan boshlanib, IX-X asrlarda ancha faollashgan. Arab tilidan so‘z o‘zlashtirishga olib kelgan omillar ichida quyidagilar muhim rol o‘ynagan: arablar istilosi; islom dinining keng tarqalishi; arab yozuvining qo‘llana boshlanganligi; madrasalarda arab tilining o‘qitilish; turkiy-arab ikki tilligining tarkib topganligi; olim-u fuzalolarning arab tilida ijod qilgan.

Arab tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlarning fonetik, semantik va morfemik tarkibida quyidagi xususiyatlar borligi ko‘zga tashlanadi:

Arab tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlarning fonetik, semantik va morfemik tarkibida quyidagi xususiyatlar borligi ko‘zga tashlanadi:

1. So‘z tarkibida ikki unlining yonma-yon kelish holati uchraydi: mutolaa, oila. 2.Ra’no, da’vo, ta’na, e’lon kabi so‘zlarda ayn tovushidan oldingin unli kuchli va biroz cho‘ziq aytiladi.

3.Jur’at, sur’at, bid’at, qal’a, kabi so‘zlarda bo‘g`inlar ayirib tallaffuz qilinadi.

4.Semantik jihatdan: ko‘proq diniy, hissiy, axloqiy, ilmiy, ta’limiy va mavhum tushunchalar ifodalanadi.

5.So‘zlarning lug’aviy va gramatik shakllari flektiv xarakterda bo‘lib, o‘zbek tilida morfemalarga ajralmaydi: ilm, muallim, olim.

Yangilik bo`yog`iga ega bo`lgan so`zlar tilshunoslikda o`zlashma neologizmlar ham deb ataladi. Kundalik turmushdagi yangicha munosabatlarni, yangi narsalar va ularning belgilarini, yangi hodisalar, tushunchalarni ifodolovchi lug`aviy birliklardir.

• Yangilik bo`yog`iga ega bo`lgan so`zlar tilshunoslikda o`zlashma neologizmlar ham deb ataladi. Kundalik turmushdagi yangicha munosabatlarni, yangi narsalar va ularning belgilarini, yangi hodisalar, tushunchalarni ifodolovchi lug`aviy birliklardir.
• Bunday so`zlar xususiyatiga ko`ra ikki turga bo`linadi:

-Leksik o`zlashma neologizmlar.

-Semantik o`zlashma neologizmlar.

O‘zbek tili leksikasi bir qancha manbalar asosida boyib rivojlanib boradi. Ularni, eng avvalo, ikki katta guruhga ajratish mumkin:

• O‘zbek tili leksikasi bir qancha manbalar asosida boyib rivojlanib boradi. Ularni, eng avvalo, ikki katta guruhga ajratish mumkin:

1) o‘z  ichki imkoniyatlari asosida;

2) boshqa tillardan so‘z olish asosida.

Ularning birinchisi ichki manbalar, ikkinchisi esa tashqi manbalar sanaladi.O‘zbek tilining birinchi yo‘l bilan boyib borishi imkoniyatlari juda kengdir. Masalan: ilgari qo‘llanilib, keyin iste’moldan chiqib ketgan so‘zlardan yangi tushunchalarni ifodalash uchun foydalanish: vazir, hokim, viloyat, shirkat, noib, tuman kabi; yasovchi qo‘shimchalar yordamida yangi so‘z yasash: uyali telefon, omonatchi, pudratchi, bojxona, auditchi (auditor) va boshqalar; dialektal manbalar asosida boyib rivojlanib boradi. Ularni, eng avvalo, ikki katta guruhga ajratish mumkin:

1) o‘z  ichki imkoniyatlari asosida;

2) boshqa tillardan so‘z olish asosida.

Ularning birinchisi ichki manbalar, ikkinchisi esa tashqi manbalar sanaladi.O‘zbek tilining birinchi yo‘l bilan boyib borishi imkoniyatlari juda kengdir. Masalan: ilgari qo‘llanilib, keyin iste’moldan chiqib ketgan so‘zlardan yangi tushunchalarni ifodalash uchun foydalanish: vazir, hokim, viloyat, shirkat, noib, tuman kabi; yasovchi qo‘shimchalar yordamida yangi so‘z yasash: uyali telefon, omonatchi, pudratchi, bojxona, auditchi (auditor) va boshqalar; dialektal (shevadagi) so‘zlarni faollashtirish: mengzamoq (Xorazm) “o`xshatmoq”, “tenglashtirmoq”, “qiyoslamoq” ma’nosida

O‘zlashma neologizmlar davriy xususiyatga ega sanaladi. Masalan, bir paytlari yangi atamalar sifatida tilga kirib kelgan avtobus, trolleybus, metro kabi so‘zlar bugungi kunda yangilik bo‘yog‘ini yo‘qotib, zamonaviy qatlamga oid leksik birliklarga aylangan. 80-yillarning o‘rtalaridan boshlangan ijtimoiy hayotdagi keskin o‘zgarishlar barcha sohalarda bo‘lgani singari tilshunoslik sohasida ham tub o‘zgarishlarning sodir bo‘lishiga olib keldi. Ayniqsa, bu holat o‘zbek tili leksikasida kuchli bo‘ldi. 

• O‘zlashma neologizmlar davriy xususiyatga ega sanaladi. Masalan, bir paytlari yangi atamalar sifatida tilga kirib kelgan avtobus, trolleybus, metro kabi so‘zlar bugungi kunda yangilik bo‘yog‘ini yo‘qotib, zamonaviy qatlamga oid leksik birliklarga aylangan. 80-yillarning o‘rtalaridan boshlangan ijtimoiy hayotdagi keskin o‘zgarishlar barcha sohalarda bo‘lgani singari tilshunoslik sohasida ham tub o‘zgarishlarning sodir bo‘lishiga olib keldi. Ayniqsa, bu holat o‘zbek tili leksikasida kuchli bo‘ldi. 

O‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi, o‘zbek xalqining o‘z erkiga, ozodligiga erishishi esa bu jarayonni yanada tezlashtirdi, tilimizda yuzlab, minglab o`zlashma neologizmlar paydo bo‘ldi. Xususan, iqtisodiyot, bank va kredit, diplomatiya kabi bank sohalarida yangidan yangi atamalar paydo bo‘ldi. Bozor iqtisodiyoti, litsenziya, monitoring, debitor, kvota, menejer, menejment, brutto qarz, frank bozori kabi atamalar shular jumlasidandir.

• O‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi, o‘zbek xalqining o‘z erkiga, ozodligiga erishishi esa bu jarayonni yanada tezlashtirdi, tilimizda yuzlab, minglab o`zlashma neologizmlar paydo bo‘ldi. Xususan, iqtisodiyot, bank va kredit, diplomatiya kabi bank sohalarida yangidan yangi atamalar paydo bo‘ldi. Bozor iqtisodiyoti, litsenziya, monitoring, debitor, kvota, menejer, menejment, brutto qarz, frank bozori kabi atamalar shular jumlasidandir.

O‘zlashma neologizmlar ichida o‘tkinchi, shoshma shosharlik bilan, sun’iy ravishda hosil qilingan leksemalar ham uchraydi. Masalan: majalla, jarida, oynoma, ochqich, yozg‘ich, barnoma, oliy bilimgoh kabi. Ularni xalq qabul qilmay tezda iste’moldan chiqarib yubordi. O‘zlashma neologizmlarning aksariyati quyidagi ikki xil usul bilan:

• O‘zlashma neologizmlar ichida o‘tkinchi, shoshma shosharlik bilan, sun’iy ravishda hosil qilingan leksemalar ham uchraydi. Masalan: majalla, jarida, oynoma, ochqich, yozg‘ich, barnoma, oliy bilimgoh kabi. Ularni xalq qabul qilmay tezda iste’moldan chiqarib yubordi. O‘zlashma neologizmlarning aksariyati quyidagi ikki xil usul bilan:
• Ichki imkoniyatlar asosida (so‘z ma’nosining kengayishi, derivatsiyani qo‘llash hisobiga): oshkoralik, muqobillik, qayta qurish, kimoshdi savdosi, hokim, devonxona.
• Tashqi imkoniyat hisobiga (chetdan so‘z olish orqali): modemogramma, videoapparatura, matiz, kik boksing, karate, damas, tiko, neksiya.

E`tiboringiz uchun rahmat.