«пул ва банклар» Мавзу: Kerdit turlari va tamoillari

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
Mustaqil ish

«ПУЛ ВА БАНКЛАР»

Мавзу: Kerdit turlari va tamoillari

Бажарди: Jalolov Sherzod

Reja:
1.Kreditning kapitalizmgacha bulgan shakllari, zarurligi. 2.Kredit turlari va tamoillari

3.Kreditni ayrim shakllarining tavsifi.

4.Pul-kredit muomlasini tartibga solish nazariyasi
Asosiy iboralar:

Kredit, prinsiplar, ssuda, funksiya, nazariyalar, xususiyatlari.

Iktisodiy nazariyada ssuda kapitali deganda foiz tulash sharti bilan vaktincha foydalanishga beriladigan yalpi pul mablaglari tushuniladi. Ssuda kapitalining mohiyatini tuda tushunish uchun avvalo uni aylanma va savdo kapitallaridan farkini, xarakterli xususiyatini aniklash kerak. Ssuda kapitali kapital bozorida muxim urin tutib milliy iktisodiyot ehtiyojlarini kondiradi.Ssuda kapitalining uziga xos xususiyatlari, uning kreditordan karz oluvchiga bulgan harakatida va aksincha bulgan jarayonida kuprok kurinadi. Bu xususiyatlar kuyidagilardan iborat:1. Ssuda kapitali kapital sifatida - bu mulk, uning egasi karz oluvchiga kapitalini doimiy egalikka emas, balki vaktincha foydalanish uchun beradk. Bu holda kapitalga bulgan egalik kapital harakatidan ajraladi. Kapital korxonalarning ishlab chikarish faoliyatini tashkil kilishning boshidan oxirigacha katnashib, uning hajmi ortib borsada, belgilangan kapital mikdori oxir okibatda uz egasi - kreditorga kaytib tulanishi lozim.2. Ssud-z kapitalining uziga xos xususiyati, uning tovar sifatida ekanligidir. Kreditor tomonidan pul mablaglari karzdor korxonaga “sotiladi”, Korxonalar bu kapital hisobidan chikarish vositalari va ish kuchini sotib oladilar. Ssuda kapitalining tovar sifatidagi iste’mol kiymati - karz oluvchi tomonidan uning samarali ishlatilishi natijasida karzdor oladigan foyda hisoblanady. Ssuda kapitalining iste’mol kiymati oddiy tovarning iste’mol kiymatidan fark kiladi. Ssuda • kapitali buyicha olingan foidaning bir kismi ssuda foizini tulash uchun ishlatiladi.3. Ssuda kapitalining yana bir xususiyati, kreditor va karz oluvchi urtasidagi munosabatning uzok; davom kilishidir. Ssuda kapitalining kreditordan karz oluvchiga utish jarayoni davrlar buyicha tarkatilgan gulov mexanizmining boskichlarida ifodalanadi. Masalan, oddiy savdo sotik jarayonida sotilgan tovarning narxi shu zaxotiyok; tulanadi. Kredit resurslari va ulardan foydalanganlik uchun tulovlar odatda ma’lum vakt utgandan keyin tulanadi.

4. Ssuda kapitali harakatining uziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki, ssuda kapitali harakati sanoat va savdo kapitali harakatidan fark; kilib, “sotuvchi” (kreditor) va “xaridor” (karz oluvchi)urtasidagi munosabat, yani kapital harakati, pul (P-GU) kurinishida buladi.

Sudxurlik kapitalidan farkli ularok ssuda kapitali avvalo davlat, yuridik va jismoniy shaxslar, kredit tashkilotlaridan jalb kilingan moliyaviy resurslar hisobiga shakllanadi (bu esa banklarnyng ssuda kapitali bozorida ixtisoslashgan vositachilik rolini aniklab beradi). Moliyaviy resurslarning ssuda kapitaliga aylanishining ikki asosiy manbasini kursatish mumkin.

*Kredit munosabatlari rivojlanishining birinchi boskichyda ssuda kapitali shakllanishining yagona manbai sifatida davlat, yuridik va jismoniy shakllarining vaktinchalik bush pul mablaglari manba sifatida namoyon buldi. Ular moliyaviy vositachilarga ixtiyoriy ravishda vaktincha foydalanishga, mavjud mablagki keyingi kapitalizatsiya kilitga va ulardan foyda olishga beriladi. Bu mablaglar kredit tashkilotlariga tegishli bulgan depozit schyotlarda kayd kilinib, uzlarining birinchi egalariga shu kuyilmalar buyicha foiz kurinishidagi daromad keltirishni ta’minlaydi. Bu manba uzining ahamiyatini hozirgi, rivojlangan davlatlar sharoitida ham yukotgan emas.

*Nak;d pulsiz shaklidagi hisob kitoblarning bank orkali utishida ishlatiladigan mablaglar kam ssuda kapitali shak^llanishining yangi manbai bulib, bu mablaglar aylanma mablaglarning doiraviy aylanish jarayokida yuzaga keladi. Korxonalarda moliyaviy resurslarning vaktincha bush. bulib r;olishining kuyidagi asosiy sabablarini kursatib utish mumkin.

-ishlab chikarilgan maxsulotlarni sotish vakti bilan olingan xom ashyo, materiallar, ishchilarga ish xaki va boshka tulovlarni amalga oshirish vaktining moye kelmasligi;

-asosiy fondlarning eskirishini koplash uchun muljallangan pul ajratmasi, ya’ni amartizatsiya fondining shakllantirilishi.

Amortizatsiya fondi mablaglari ham ssuda kapitali manbasi sifatida ishlatilishi mumkin.

Korxonalarda faoliyati natijasida yuzaga keluvchi taksimlanmagan foyda yoki uning ishlatilish jarayonida paydo bulgan bush mablaglar (masalyn, yil oxirida tulanadigan devidend shaklida) hu^ukiy shaxslarning

ularga xizmat kursatuvchi kredit tashkilotlaridagi hisob-kitob schyotlarida

Bu mabalaglar:^ bank tomonidan korxona va tashkilotlarning pul mablaglariga bulgan ehtiyojini kondirishga, ma’lum muddatga tulovlik asosida yunaltiriladi.

Ssuda kapitali bozorining tarkibi. Ssuda kapitali bozori moliyaviy bozorning tarkibiy kismi hisoblanadi va uning holati ssuda kapitalining doiraviy aylanish jarayoni bilan boglik. Ssuda bozorining asosiy ishtirokchilari bulib:

*dastlabki inveyetorlar, ya’ni turli banklarda saklanuvchi, ssuda kapitaliga aylanuvchi bush moliyaviy resurslarning egalari;

*ixtisoslashtirilgan vositachilar, pul mablaglarini bevosita jalb kiluvchi, ularni ssuda kapitaliga aylantiruvchi va foiz kurinishida hak tulash va kaytarish sharti bilan vaktinchalik foydalanishga karz oluvchiga beruvchi kredit-moliyaviy tashkilotlari bulishi mumkin.*moliyaviy resurslarda yetishmovchilik his kiluvchi va ixtisoslashgan vositachilarga ularning bush mablaglarini vaktinchalik ishlatib turganligi uchun. tulov tulashga tayyor bulgan davlat tashkilotlari, hukukiy va jismoniy shaxe kurinishidagi karz oluvchi.

Banklardan beriladigan kredit resurslarning maksadli yunalishidan kelib chikkan holda ssuda kapitali bozori kuyidagi asosiy segmentlarga buliniti mumkin:

pul bozori - aylanma mablaglarning herakatini taminlovchi kiska muddatli kredit operatsiyalarning yigindisi;

kapital bozori - asosiy mablaglar harakatini ta’minlovchi kiska va uzok muddatli operatsiyalar tuplami;

fond bozori - kimmatbaho kogozlar bozoriga xizmat kiluvchi kredit operatsiyalar tuplami;

ipoteka bozori - kuchmas mulk bozoriga xizmat kiluvchi kredit operatsiyalar tuplami va boshkalar.

X;ar bir sanab utilgan bozor segmentlari uni tashkil etish va vazifalarini bajarishda uziga xos xususiyatlarga ega. Bu esa amaliyotda moliya-kredit institutlarining maxsus turi ixtisoslashtirilgan tijorat banklarining tashkil topishiga olib keladi.

Zamonaviy ssuda kapitali bozori asosiy ikki burin kredit tizimi va kimmatbaho kogozlar bozori (birlamchi va ikkylamchi bozorlar) bulishini takozo kiladi. Ssuda kapitali bozorining tarkibini kuyidagi sxemada keldtirish mumkin.Keltirilgan sxemadan kurinib turibdiki, kredit tizimi har xil kredit moliya institutlarining yigindisidan iborat. Kimmatbaho kogozlarning birlamchi bozorida yangi muomalaga chikarilgan kimmatbaho kogozlar sotiladi va sotib olinadi. Ikkylamchi bozorda (fond birjasida) oldindan muomalaga chikarilgan kimmabaho kogozlar sotiladi va sotib olinadi. Birjadan tashkarida kimmatbaxo kotozlarning sotilishi va sotib olinishi odatda nobirja savdo deb vdritiladi.

Kimmatbaho kogozlar bozori va kredit tizimining mavjudligi hamda rivojlanish darajasiga karab ssuda kapitali bozorining rivojlanishi tugrisida xulosa kilish mumkin. Jahon amaliyotida kapital bozori AKSH, Garbiy Yevropa mamlakatlarida va Yaponiyada yuksak tarakkiy kilgan.

Bu boskichning asosiy belgisi - ik;tisodiyotda kredit munosabatlarini davlat tomonidan markazlashgan holda boshkarilishidir. Davlat mikyosida kredit munosabatlarining markazlashuvi har bir davlatning Markaziy banki yordamida amalga oshiriladi. Dastlabki umumilliy davlat kredit ikstitutlarining paydo bulishi nakd pulsiz ^•icoo kktoolarni olib borish uchun kul keldi, hamda tijorat banklarining operatsiyalari va xizmat kg‘'rsatish kulamining kengayishiga olib keldi. masalan, fond bozoriga xizmat kursatish buyicha. Keyinchalik Markaziy banklar faoliyati bozor iktisodiyotini barkarorlashtirishning samarali omili bulgan kredit dastaglarini ishlatish buyicha yunaltirildi. Bu esa davlatnikn bulmagan kredit tagikilotlarini nazorat kilishni kuchaytirishni talab kildi. Shuningdek, iktisodiyotda informatsion texnologiyaning rivojlanishi, global bank tarmoklarining kompyuter kommunikatsiyalari va ma’lumotlar bazalarining shakllanishi kredit munosabatlarini yangi sifatli darajaga, ya’ni mijozga xizmat kursatish bilan birga ularning moliyaviy faoliyatining ?;amma jabhalariga, shuningdek xalkaro bozorga ham tarkalitiga olib keldi.Jamiyat faoliyatining uta muhim jihati - bu ishlab chikarishdir. Ishlab chikarish gkarayonida iktisodiy resurslar ishlatiladi, maxsulotlar va xizmatlardan iborat hayotiy ne’matlar yaratiladi.

Ishlab chi^arish jarayonining uzluksizligini moddiy va mehnat omillari ta’minlaydi. Ishlab chikarishning bu omillar bilan bir tekisda ta’minlanishi muammodir.

Kredit orkali jamiyatimizda kuyidagi ijobiy natijalarga erishish mumkin:

birinchidan, fondlar aylanishi jarayonida chetga chikib, bush kolgan mabalglarning harakatsiz turib kolishining oldin olinadi;

ikkinchidan, takror ishlab chikarishki keng doirada uzluksiz davom ettirishga imkoniyat yaratiladi.

Kreditning vujudga kelishi reallikka aylanishi uchun muayyan sharoitlar bulishi zarur. Shu masala buyicha bazi iktisodiy adabiyotlarda keltirilgan fikrlarni tahlil kilib, iktisodchilar tomonidan kreditning yuzaga kelishining kuyidagi shartlariga kuprok etibor berilganini kursatib utish mumkin. Kredit munosabat bulishi uchun:

birinchidan, kredit munosabat ishtirokchilari - karz beruvchi va karz oluvchi - hukukiy jihatdan mustakil subyekt bulishi kerak. Mustakil subyekt sifatida har ikkala tomon bir-biri bilan uzaro alokalardan kelib chikuvchi majburiyatlarni bajarishini moddiy jihatdan kafolatlay olishi kerak. Mayasburiyatlarni bajara olish kobiliyatini hisobga olgan holda mustakil hukukiy subyekt sifatida tomonlar itisodiy munosabatga kirishishlari kerak.

ikkinchidan, karz beruvchi va karz oluvchi manfaatlari bir-biriga moye tushgan takdirdagina kredit zaruriyatga aylanadi. Bu manfaatlar avvalambor, obyektiv jarayonlar, uzaro manfaatlarni takozo etuvchi anik ^ vaziyat bilan boglik.

Kreditor(karz beruvchi) tomonidan pul mablaglarini karzga berish buyicha, karz oluvchi tomonidan esa shu mablaglarni olish buyicha kizikish ^ tugilgan takdirdagina kredit yuunosabatlari vujudga keladi.

Kreditning vujudga kelishi kredit munosabatlari ishtirokchilari manfaatlarining yunalishiga boglik, Tomonlar manfaatlarning moye kelishi kredit shartnomasi tuzilishini ta’minlaydi. Lekin, kredit munosabatlari ishtirokchilari manfaati nafakat vakt va fazo jihatdan, shuningdek sifat jihatdan ham moye tushgan takdirdagina bu munosabatlar reallikka aylanadi. Shu bilan birga kreditning bu muhim sifatlari kredit munosabatlari sodir oulishining asosiy sababi bulolmaydi. Kredit vujudga kelishi uchun, yukorida aytilgandek, anik bir kktisodiy asos -fondlaoning doiraviy aylanishi va shunta uxshash boshka anik sharoitlar oulishi zarur. Fakatgina ana shu ta’sir etuvchi omillar bulgan takdirdagina kreditning vujudga kelishi reallikka aylanadi.

Ba’zi iktisodiy adabiyotlarda kreditning zarurlkgi xususida bir necha boshka fikrlar ham uchraydi. Masalan, kredit korxonalar faoliyatini nazorat kilpshni amalga oshirish uchun zarur deb ta’kidlanadi. Agar bu fikr tugri deb karaydigan bulsak, kreditning zarurligi fakat kreditor uchun tushunarli buladi, chunki u karz berish orkali karz oluvchi faoliyatini nazorat kilish imkoniyatiga ega buladi.

Bunday sharoitda kreditning chegarasi ishlab chikarish fondlarining doiraviy aylanishiga asoslangan obyektiv jarayonlarga emas, balki bankyusht kredit operatsiyalari orkali karz oluvchining faoliyatini nazorat v?1lish istagiga boglik bulib koladi.

Bu mulohazalardan kelib chikkan holda xulosa kilib aytish mumkinki, kreditning obyektiv zarurligi takror ishlab chikarish jarayonida fondlarning doiraviy aylanishi konuniyatlariga zsoslangandir.

Bizga ma’lumki, pul mablaglariga kup hollarda kreditlarni, korxonalarning hisob varakasidagi mablaglarni va nakd pullarni, oborot mablaglarini va moliyaviy resurslarni kiritadilar.

Kredit - bu vaktincha bush turgan pul mablaglarini pul egasi yoki

boshkalar tomonidan ma’lum muddatga, hak tulash sharti bilan

karzga olish va 1

Yukoridagi fikrlarga asoslangan holda kreditning ba’zi muhim tomonlari aniklanadi: