Qaraqalpaq tilin jáne de rawajlandırıw hám til siyasatın jetilistiriw boyınsha áhmiyetli qarar

---

Qaraqalpaq tilin jáne de
rawajlandırıw
 hám
 til
siyasatın
 jetilistiriw
boyınsha áhmiyetli qarar
2021-jıl 16-iyul kúni Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı
Keńesi Prezidiumınıń «Qaraqalpaq tilin jáne de rawajlandırıw
hám til siyasatın jetilistiriw ilajları haqqında»ǵı qararı
qabıl etildi.
Bárshege málim, Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi
Prezidiumınıń 2020-jıl 3-noyabrdegi «Qaraqalpaq tiliniń
mámleketlik til sıpatındaǵı abırayın hám ornın jáne de
arttırıw ilajları haqqında»ǵı qararı tiykarında Qaraqalpaqstan
Respublikası Ministrler Keńesi janında Mámleketlik tildi
rawajlandırıw departamenti shólkemlestirilip, mámleketlik
tildi rawajlandırıw, mámleketlik tildiń háreket etiwi menen
baylanıslı mashqalalardı anıqlaw hám saplastırıw baǵdarında
bir qansha unamlı jumıslar ámelge asırılmaqta. Sonday-aq,
qaraqalpaq tiliniń jazıw normaları hám qaǵıydaların
jetilistiriw, zamanagóy atamalardıń qaraqalpaqsha sıńarların
jaratıw hám bir túrde qollanılıwın támiyinlew, geografiyalıq
hám basqa da toponimikalıq obektlerge nızam hújjetlerine
muwapıq atamalar beriw ilajları alıp barılmaqta.
Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi Prezidiumınıń
«Qaraqalpaq tilin jáne de rawajlandırıw hám til siyasatın
jetilistiriw ilajları haqqında»ǵı qararı bul baǵdarda ámelge
asırılıp atırǵan jumıslardı jáne de joqarǵı basqıshqa alıp
shıǵıw, mámleketlik tildi jáne de rawajlandırıwda úlken
áhmiyetke iye.
Qararǵa muwapıq, 2021-2030-jıllarda qaraqalpaq tilin
rawajlandırıw hám til siyasatın jetilistiriw koncepciyası

---

tastıyıqlandı.
Koncepciyada elimizdiń jámiyetlik-siyasiy turmısınıń barlıq
tarawlarında mámleketlik til imkaniyatlarınan tolıq hám durıs
paydalanıwǵa erisiw, bilimlendiriw mákemelerinde mámleketlik
tildi oqıtıw sistemasın jáne de jetilistiriw, onıń ilim-pán
tili sıpatındaǵı abırayın arttırıw, qaraqalpaq tiliniń
tazalıǵın saqlaw, onı bayıtıp barıw hám xalıqtıń sóylew
mádeniyatın arttırıw, qaraqalpaq tiliniń zamanagóy málimleme
t e x n o l o g i y a l a r ı
h á m
k o m m u n i k a c i y a l a r ı n a
j e d e l
integraciyalasıwın támiyinlew, qaraqalpaq tiliniń xalıqaralıq
kólemdegi ornı hám abırayın arttırıw, bul baǵdarda shet eller
menen birge islesiwlerdi rawajlandırıw, elimizde jasaytuǵın
barlıq millet hám elatlardıń tillerin rawajlandırıw maqsetinde
keń hám teń imkaniyatlar, sonday-aq olarǵa mámleketlik tildi
úyreniw ushın qolaylı sharayatlar jaratıw sıyaqlı mámleketlik
tildi rawajlandırıwdıń baslı baǵdarları belgilep berildi.
2021-2030-jıllarda qaraqalpaq tilin rawajlandırıw hám til
siyasatın jetilistiriwdiń tiykarǵı baǵdarlarında tómendegiler
názerde tutıladı:
a) bilimlendiriw mákemelerinde mámleketlik tildi oqıtıw
sistemasın jáne de jetilistiriw, onıń ilim-pán tili
sıpatındaǵı abırayın arttırıw tarawında:
2025-jılǵa mektepke shekemgi bilimlendiriw tarawında
mámleketlik hám mámleketlik emes mektepke shekemgi
bilimlendiriw tarmaqların keńeytiw, yaǵnıy jańadan
mámleketlik mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerin
qurıw, mámleketlik-jeke sheriklik tiykarındaǵı hám shańaraqlıq
mámleketlik emes mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerin
shólkemlestiriw, mektepke shekemgi bilimlendiriwdiń alternativ
túrlerin rawajlandırıw esabınan qaraqalpaq tili toparlarına
qamtıwdı 75,7 procentke, 2030-jılǵa shekem 79,1 procentke
jetkeriw;
2030-jılǵa shekem ulıwma bilim beriw mekteplerinde oqıw

---

jılları ushın tayanısh oqıw jobalarında qaraqalpaq tili
pániniń oqıtıw kólemin ámeldegi háptede 73 saattan 90 saatqa
shekem kóbeytiw;
joqarı oqıw orınlarında qaraqalpaq tili kafedralarınıń sanın
2025-jılǵa shekem 8 ge, 2030-jılǵa shekem 12 ge jetkeriw;
b) qaraqalpaq tiliniń tazalıǵın saqlaw, onı bayıtıp barıw hám
xalıqtıń sóylew mádeniyatın arttırıw tarawında:
latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesinde
«Qaraqalpaqstan milliy enciklopediyası» tomların basqıshpa-
basqısh tayarlaw hám baspadan shıǵarıw;
2021-jılda qaraqalpaq tiliniń sózlik baylıǵın arttırıwshı 9
lingvistikalıq,
tarawlıq-terminologiyalıq,
túsindirme
sózlikler jaratıw;
teleradiokanallarda baslawshı-jurnalistlerdiń qaraqalpaq
ádebiy tilinde sóylew mádeniyatın jetilistiriwge baǵdarlanǵan
kurslarda oqıtıw sistemasın jolǵa qoyıw hám qamtıwdı 2030-
jılǵa shekem 100 procentke jetkeriw;
q a r a q a l p a q t i l i n d e j u m ı s a l ı p b a r a t u ǵ ı n a y m a q l ı q
teleradiokanallar ashıw;
v) qaraqalpaq tiliniń zamanagóy málimleme texnologiyaları hám
kommunikaciyalarına jedel integraciyalasıwın támiyinlew
tarawında:
2025-jılǵa shekem qaraqalpaq tilinde tarawlar boyınsha is
júrgiziw hújjetleriniń birden-bir elektron úlgilerin islep
shıǵıw hám olardan paydalanıw ushın 6 onlayn-baǵdarlama
jaratıw, 2030-jılǵa shekem bul kórsetkishti 15 ke jetkeriw;
elektron baǵdarlamalardıń qaraqalpaqsha qosımshaların hám
elektron sózlikler jaratıw;
s h e t e l p u q a r a l a r ı u s h ı n q a r a q a l p a q t i l i n ú y r e t i w
baǵdarlamaların jaratıw;

---

g) qaraqalpaq tiliniń xalıqaralıq kólemdegi ornı hám abırayın
arttırıw, bul baǵdarda shet eller menen birge islesiwdi
rawajlandırıw tarawında:
shet el joqarı oqıw orınlarında qaraqalpaq tili kursların
zárúr ilimiy, oqıw-metodikalıq, kórkem ádebiyatlar menen
támiyinlew, qaraqalpaq tilin úyretiwge baylanıslı ilimiy-
izertlew jumıslarınıń kólemin keńeytiw.
Sonday-aq, qarar tiykarında 2021-2030-jıllarda qaraqalpaq
tilin rawajlandırıw hám til siyasatın jetilistiriw
koncepciyasın 2021-2023-jıllarda ámelge asırıw baǵdarlaması,
latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesine basqıshpa-
b a s q ı s h t o l ı q ó t i w d i t á m i y i n l e w b o y ı n s h a « J o l
kartası» tastıyıqlandı.
Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesine basqıshpa-
basqısh tolıq ótiwdi támiyinlew boyınsha «Jol kartası»nda
Normativlik-huqıqıy bazanı jetilistiriw, Álipbe hám imlanı
oqıtıw, úgit-násiyatlawdı shólkemlestiriw, Oqıw-metodikalıq
ádebiyatlar, qollanbalar hám olardıń elektron baǵdarlamaların
tayarlaw hám tarqatıw, Jańa álipbedegi jazıwda is júrgiziwge
tolıq ótiw boyınsha bir qatar wazıypalar belgilep berilgen.
Oǵan muwapıq, 2022-jıl dekabrge deyin:
– is qaǵazları, túrli blankalardıń tolıq latın jazıwına
tiykarlanǵan ózbek hám qaraqalpaq álipbesinde jazılıwın
támiyinlew;
– kóshe hám orın atamaları, shólkemlerdiń atları, taxtashalar,
ǵalaba xabar quralları, reklama hám daǵazalardıń tolıq latın
jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq hám ózbek álipbesinde
jazılıwın támiyinlew;
– jergilikli baspa hám elektron ǵalaba xabar quralları,
internet saytları, baspalar, poligrafiya kárxanaları jumısın
tolıq latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesine
ótkeriw;

---

2023-jıl 1-yanvardan baslap shólkemlestiriw-huqıqıy túrine
qaramastan barlıq shólkemlerde is júrgiziw hújjetleri hám
basqa da hújjetlerdi latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq
hám ózbek álipbesinde islep shıǵıw, qabıllaw hám járiyalaw
ámeliyatın tolıq engiziw, bunda mámleketlik uyımlar hám basqa
da shólkemlerdiń latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq hám
ózbek álipbesinde is júrgiziwge tolıq ótiwin támiyinlew
belgilep qoyılǵan.
Prezidium qararına muwapıq, 2022-jıl 1-aprelden baslap
qaraqalpaq tili hám ádebiyatı boyınsha bilimdi bahalawdıń test
sisteması tiykarında basshı kadrlardıń mámleketlik tilde
rásmiy is júrgiziw dárejesi anıqlanıwı hám juwapker
lawazımlarǵa tayınlanatuǵın shaxslar ushın qaraqalpaq tilin
biliw boyınsha dáreje sertifikatları engiziliwi, Qaraqalpaq
mámleketlik universiteti janındaǵı «Mámleketlik tilde is
júrgiziw tiykarların oqıtıw hám qánigeligin arttırıw orayı»nda
qaraqalpaq ádebiy tili normaları hám mámleketlik tilde is
júrgiziw boyınsha qısqa múddetli (1-2 ayǵa shekem) oqıw
kursları turaqlı túrde shólkemlestiriliwi belgilendi.
Sonday-aq, Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesiniń
j a n ı n d a
Q a r a q a l p a q
t i l i n
r a w a j l a n d ı r ı w
f o n d ı
shólkemlestirilip, onıń Qáwenderlik Keńesiniń quramı,
strukturası, Rejesi tastıyıqlandı.
Qaraqalpaq tilin rawajlandırıw boyınsha baslamalardı qollap-
quwatlaw hám qaraqalpaq tilin rawajlandırıw joybarlarına
grantlar ajıratıw, qaraqalpaq tilin rawajlandırıw boyınsha
kitaplar, qollanbalar, sózlikler hám basqa da kitaplardı
shıǵarıwdı finanslıq qollap-quwatlaw, qaraqalpaq tilin
rawajlandırıwǵa baylanıslı ilimiy-izertlew jumısların qollap-
quwatlaw, Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi hám
Ministrler Keńesiniń qaraqalpaq tilin rawajlandırıwǵa tiyisli
hújjetleri, májilis protokolları hám tapsırmaları boyınsha
ilajlardı qarjılandırıwǵa kómeklesiw, qaraqalpaq tilin
rawajlandırıw boyınsha baǵdarlamalar hám “jol kartaları”ın
ámelge asırıwda qatnasıw, qaraqalpaq tilin rawajlandırıwǵa

---

baylanıslı media ónimler, kompyuter baǵdarlamaları, mobil
qosımshalar hám basqa da elektron materiallardı tayarlaw
jumısların qollap-quwatlaw Qaraqalpaqstan Respublikası
Ministrler Keńesi janındaǵı Qaraqalpaq tilin rawajlandırıw
fondınıń tiykarǵı wazıypaları etip belgilendi.
Qararǵa muwapıq, Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler
Keńesine:
2021-2030-jıllarda qaraqalpaq tilin rawajlandırıw hám til
siyasatın jetilistiriw koncepciyası hámde onıń 2021-2023-
jıllarda ámelge asırıw baǵdarlamasında hám Latın jazıwına
tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesine basqıshpa-basqısh ótiwdi
támiyinlew boyınsha «Jol kartası»nda belgilengen wazıypalardıń
óz múddetinde sapalı orınlanıwın támiyinlew boyınsha hár
sherekte juwapkerlerdiń esabatın tıńlap barıw;
Xalıq bilimlendiriw ministrligi, Ózbekstan Ilimler
akademiyasınıń Qaraqalpaqstan bólimi, Innovaciyalıq rawajlanıw
basqarması, Málimleme hám ǵalaba kommunikaciyalar basqarması,
joqarı oqıw orınları, tiyisli ministrlikler hám mákemeler
menen birgelikte qaraqalpaq tiliniń leksikografiya tarawın
rawajlandırıw, jańa áwlad oqıw hám atamalar sózliklerin
jaratıw, olardıń elektron variantların iske túsiriw;
joqarı oqıw orınları menen birgelikte filologiya tálim
baǵdarlarında «Kompyuter lingvistikası», «Ámeliy filologiya»
qánigeliklerin shólkemlestiriw;
Málimleme texnologiyaları hám kommunikaciyalardı rawajlandırıw
basqarması, Innovaciyalıq rawajlanıw basqarması, Tashkent
informaciyalıq texnologiyaları universiteti Nókis filialı
menen birgelikte qaraqalpaq tilinen shet tillerge hám shet
tillerden qaraqalpaq tiline awdarma islewshi kompyuter
baǵdarlamasın jaratıw;
Qaraqalpaqstan Teleradiokompaniyası menen birgelikte tiyisli
shólkemlerdiń qatnasıwında balalar ushın óz aldına qaraqalpaq
tilindegi telekanal shólkemlestiriw, «Tilge itibar», «Ana

---

tilinde sóylesemiz», «Sheshenlik sheberligi», «Til – millettiń
aynası», «Kitap – bilim bulaǵı», «Bilimli jaslar – keleshek
qurıwshısı» hám basqa da kórsetiw hám esittiriwlerdi
shólkemlestiriw;
Qaraqalpaqstan Teleradiokompaniyası, milliy-mádeniy oraylar
menen birgelikte milletler aralıq qatnasıqlardı, tatıwlıqtı
bekkemlew hám olardıń turmısın, úrp-ádet hám dástúrlerin,
tilin, tariyxın hám mádeniyatın úgit-násiyatlawshı arnawlı
kórsetiwlerdi shólkemlestiriw;
Finans ministrligi menen birgelikte Qaraqalpaq tilin
rawajlandırıw fondın qarjılandırıw ushın 2021-jıl dawamında
Qaraqalpaqstan Respublikası respublika byudjetiniń qosımsha
derekleri esabınan 1,0 milliard swm hám 2022-jıldan baslap hár
jılı zárúr byudjet qarjıların ajıratıw wazıypaları júklendi.
Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń baspasóz xızmeti