«Qaro koʻzum…» (Alisher Navoiy)

«Qaro koʻzum…»

(Alisher Navoiy)

Qaro koʻzum, kelu mardumlugʻ emdi fan qilgʻil,

Koʻzum qarosida mardum kebi vatan qilgʻil.
Yuzing guliga koʻngil ravzasin yasa gulshan,
Qading niholigʻa jon gulshanin chaman qilgʻil.
Takovaringgʻa bagʻir qonidin hino bogʻla,
Itingga gʻamzada jon rishtasin rasan qilgʻil.
Firoq togʻida topilsa tuprogʻim, ey charx,
Xamir etib, yana ul togʻda koʻhkan qilgʻil.
Yuzung visoligʻa yetsun desang koʻngillarni,
Sochingni boshtin-ayogʻ chin ila shikan qilgʻil.
Xazon sipohigʻa, ey bogʻbon, emas moniʼ,
Bu bogʻ tomida gar ignadin tikan qilgʻil.
Yuzida terni koʻrib oʻlsam, ey rafiq, meni
Gulob ila yuvu gul bargidin kafan qilgʻil.
Navoiy, anjumane shavq jon aro tuzsang,
Aning boshogʻligʻ oʻqin shamʼi anjuman qilgʻil.


G’azal tahlili

Baytlarning mazmunini teran tushunish badiiy sanʼatlarni qayta yaratishning asosiy omilidir. Yuqoridagi baytda zohiriy, dunyoviy mohiyatga koʻra, lirik qahramon visol ilinjida mahbubaga iltijo qilayotir: “Qora koʻzli goʻzalim, kelsang-chi, muruvvat va vafo yoʻlini, odamiylik rasmini tutsang-chi”. Odamning koʻz qorachigʻida koʻz gavhari joylashgan boʻladi, koʻz mana shu gavhar vositasidagina borliqni koʻra oladi. Ana shu tabiat qonunini nazarda tutib, shoir ikkinchi misrada yana iltijo qiladi: “Koʻzimning qorachigʻida gavhar kabi vatan tutsang-chi, toki men koʻzim yorishib, olam goʻzalliklaridan bahramand boʻlsam”.

Koʻrib turganimizdek, ikkinchi misra tarjimasi asliyatni toʻlaqonli ochib bera oladi. Yaʼni gʻazaldagi oshyon, istiqomat maʼnolarini anglatuvchi vatan soʻziga maʼno jihatdan mos ekvivalent nest (“in”) soʻzi qoʻllangan, yaʼni “koʻzlarimning tubida oʻzingga vatan, in qilib olgin” maʼnosining anglashilishi asliyatga muvofiq tushgan.
Asliyatda, oshiq goʻzaldan muruvvat va vafo yoʻlini tutishini, odamiylikni odat qilishini soʻraydi (fan qilmoq – odat (kasb) qilmoq).
Har ikkala soʻzning qoʻshiluvidan yuqoridagi maʼno hosil boʻlgan va bunda dunyoviy jihatdan oshiq oʻz maʼshuqasiga endi uzoq ayriliqdan soʻng odamgarchilik qilib, vafo qilishni soʻraydi. Soʻfiyona talqin etilganda esa – iltijo, jamol orzusi, yaʼni Ollohning lutfu ehsoni tajallisidan umidvorlik. Soʻfiy uchun oʻz nigohida, qorachigʻida ilohiy nur jilvalanishi, olamni shu muborak nur orqali koʻrish oliy baxt. Vaholanki, oshiq yor vasliga yeta olmay ginalab,
3-baytning, 1-misrasi:
 
Takovaringgʻa bagʻir qonidin hino bogʻla,
Itingga gʻamzada jon rishtasin rasan qilgʻil.
Takovar, yaʼni tez yurar yoʻrgʻa ot mumtoz sheʼriyatdagi anʼanaviy timsollardan. Gʻazallarda maʼshuqa otliq qiyofada chiroyli nazmiy misralarda tasvirlanadi. Seviklining otiga iltifot koʻrsatish orqali oʻz muhabbati va sadoqatini izhor qilishi barcha mumtoz shoirlarimiz uchun umumiy xususiyat. Masalan, Navoiy lirik qahramoni maʼshuqa ot yeldirib, uning yonidan oʻtib ketishini, hijron balosiga yana mubtalo boʻlishini istamaydi (N. Jumayev sharhi – G. O.). Oshiq oʻzining bagʻir qoni ot oyogʻiga xino boʻlishini, gʻamzada joni mahvash yonida yelib yurgan iti boʻynida arqon boʻlishini orzu qiladi. Xino bogʻlash udumi Yevropa uchun mutlaqo yot. Tabiiyki, ingliz oʻquvchisiga shoirning yorga, otiga “xino bogʻlashi”ni soʻraganda, nimaga ishora qilayotgani tushunarsiz tuyulishi mumkin. Oyogʻiga hino bogʻlangan kishining tez yura olmasligi ingliz oʻquvchisiga maʼlum emas. Ammo yor otiga insonga xos udumni bajartirish, oshiqning yurak bagʻridan olingan qonni yorning otiga xinolikka sadqa qilishdek buyuk hurmat, Sharqona sevgi va ilohiy ishqni oʻzga millat oʻquvchisiga shundayligicha koʻrsata olish Navoiy gʻazallaridagi beqiyos jiloni yorqinroq anglash imkoniyatini berardi. Milliy koloritga xos xino soʻzi matn ichida transliteratsiya qilinib, ekvivalentsiz leksikani uzatish usullaridan biri hisoblangan izohli tarjimadan foydalanilgan holda, bu soʻzga matn soʻngida izoh berilishi mumkin edi. Ammo bu bayt quyidagicha tarjima qilingan:
4-bayt:
Firoq togʻida topilsa tuprogʻim, ey charx,
Xamir etib, yana ul togʻda koʻhkan qilgʻil.

Koʻhkan “togʻ qazuvchi” degan maʼnoni anglatadi. Farhod Shirinning yurtiga borib, togʻni qazib suv chiqargani uchun ham koʻhkan laqabini olgan. Shuningdek, “firoq, rashk, hajr, oh ila dard” Farhod nomini anglatadi. Ushbu bayt inglizchaga mohirona oʻgirilgan: 

5-bayt:
Yuzung visoligʻa yetsun desang koʻngillarni,

Sochingni boshtin-ayogʻ chin ila shikan qilgʻil.
… Gʻazaldagi maʼshuqa obrazi – benihoya yuksak, ulugʻvor, yetishib boʻlmas siymo. Oshiq koʻngillar esa xokisor va notavon. Oshiq koʻngillar bilan maʼshuqa jamoli oraligʻida soch – poyonsiz hijron timsoli yotibdi. Shuning uchun lirik qahramon maʼshuqadan madad soʻraydi: “Agar oshiqlaringga rahming kelsa, ular visolingdan bahramand boʻlishini istasang, sochingni boshdin-oyoq qarmoq, ilgak va oʻramlar kabi jingalak qil, toki aftoda oshiqlaring shu “chin” ila “shikan”lar vositasida oyogʻingdan boshingga koʻtarilsin, “yuzing visoliga yetsun”. “Chin ila shikan” obrazlari orqali Haqning diydorini izlab soʻfiylar bosib oʻtadigan soʻfiylik suluki silsilalari nazarda tutilgan boʻlsa ham ajab emas
Bu oʻrinda ringlet (“jingalak”, “gajak”) “chin ila shikan qilmoq” birikmasining maʼnosini toʻliq ochib bera olmaydi. Asliyatdagi “boshdin-oyoq” soʻzlari ham tarjimada uchramaydi. Bu soʻzlarning tushib qolishi maʼshuqa sochlariga berilgan sifatning yoʻqolishiga olib kelgan. Sochni boshdan-oyoq jingalak qilishdan maqsad ham yorqin ifoda etilmagan. Baytning birinchi misrasi esa asliyatga zid. Gʻazalda, yuqorida taʼkidlanganidek, yor vasliga yetishishga zor oshiqlar (yaʼni yorning ishqida allaqachon ado boʻlganlar) ning nolasi bayon etilsa, tarjimada yorga uni sevib qolishlarini istasa, sochlarini jingalak qilish maslahat berilmoqda:
6-bayt:
Xazon sipohigʻa, ey bogʻbon, emas moniʼ,
Bu bogʻ tomida gar ignadin tikan qilgʻil.
Oltinchi baytda shoir bogʻbon va bogʻ soʻzlarini ramziy – yaratuvchi va borliq maʼnosida qoʻllaydi. Mehrsiz maʼshuqa jamoliga yetishish orzusida umri xazonga sovrilishiga ishora qiladi. Bogʻbon oʻz bogʻini har qanday xavf-xatardan muhofaza qilishi mumkin, ammo yovga qarshi bogʻ tomiga igna qadab chiqsa ham, tabiat qonuni boʻlmish “xazon lashkari”, yaʼni fano vaqti yaqinlashgach, tashrif buyuruvchi oʻlimdan asray olmasligini taʼkidlaydi. Bu lirik chekinish orqali shoir, hayotning oʻtkinchiligi haqida falsafiy mushohada yuritadi va bayt yettinchi bayt bilan uzviy bogʻlanadi.
Koʻrib turganimizdek, bu asliyatga mutlaqo ters tarjima boʻlib, ingliz oʻquvchisida gʻalati taassurot qoldirishi aniq. Chunki tarjima ke-yingi bayt tarjimasi bilan asliyat semantikasi nuqtai nazaridan umuman bogʻlanmaydi. Shoirning nimaga ishora qilayotgani mavhumligicha qolmoqda. Shoirning “yor vasliga yeta olmay umri xazon boʻlishi mumkinligi” va keyingi 7-baytda aytilganidek, “agar shu yoʻlda vafot etib ketsa, maʼshuqaning yuzidagi ter “gulob” bilan yuvilsa, xazon boʻlgan umriga afsus chekmasligi, sababi, oʻlimdan soʻng, kech boʻlsa-da, yor vasliga yetgandek oʻzni his qilishi” haqidagi goʻzal toʻqimalar oʻquvchi uchun tushunarsiz holatga kelib qolgan.
7-bayt:
Yuzida terni koʻrib oʻlsam, ey rafiq, meni
Gulob ila yuvu gul bargidin kafan qilgʻil.
. Baytda shoir tiriklikning omonat va gʻanimatligi, oʻlimning muqarrarligi haqida oʻy surgan edi. Shunday mahzun kayfiyatdagi lirik qahramonning armoni bitta – maʼshuqa visoli. Birinchi misra mazmuni “yuz” va “ter” obrazlari orqali ifodalangan edi. Ikkinchi misrada bu obrazlarga muvoziy ravishda “gulob” va “gul bargi” obrazlari qoʻllanadi. Gulob maʼshuqa yuzidagi ter timsoli boʻlsa, gul bargi yuzning ramzi. Oshiq maʼshuqa teridan tayyorlangan gulobda choʻmiltirilish va uning gul yuziga burkanish uchun oʻlimdan soʻnggi visolni orzu qiladi.
Gʻazalning maqtaʼsi quyidagicha:
Navoiy, anjumane shavq jon aro tuzsang,
Aning boshogʻligʻ oʻqin shamʼi anjuman qilgʻil.
Bayt mazmun-maʼnosini shunday tushunish va sharhlash mumkin: “Jon” markazida “alif” tursagina, jon boʻladi. Alif esa Allohning yakkayu yagonaligini bildiruvchi timsoldir. Agar Olloh vasli (Uni anglash) dan zavq olmoqchi boʻlsang, jon (inson va koinot ruhi) markazi va manbasi boʻlgan Ollohni qalbing markaziga qoʻy. Baytning zohiriy maʼnosi shunday tasavvurga asoslanadi: Anjumanda sham yoqiladi. Agar sen shavq anjumani tashkil etmoqchi boʻlsang, jonning boshogʻli oʻqini markazga qoʻyib uni shamʼ sifatida ishlat. Demak jonning oʻqi shamdek yonib atrofni yoritish xususiyatiga ega ekan.