Qaytar jarayonlar

Qaytar jarayonlar (fizikada) — avval bir yoʻnalishda, soʻngra teskari yoʻnalishda sodir boʻlib, sistema oʻzining boshlangʻich holatiga qaytib kelganida tashqi muhitda hech qanday oʻzgarish yuzaga kelmaydigan fizik jarayonlar. Ideal (ishqalanishsiz va noelastik urilishsiz) sharoitda sodir boʻladigan hamma sof mexanik jarayonlar qaytuvchan boʻladi. Mutlaqo ishqalanishsiz hamda mutlaq elastik tarzda roʻy beradigan urilishlarsiz sharoitda energiyaning maʼlum qismi issiqlik energiyasiga aylanadi.

Cheksiz sekinlik bilan oʻtadigan issiklik harakatiga bogʻliq boʻlgan jarayon ketmaket muvozanatli holatlarning uzluksiz qatoridan iborat va qaytuvchan boʻladi. Real sharoitlarda esa har qanday jarayon chekli tezlikda yuz beradi va energiyaning sochilishi tufayli susayib borish bilan kechadi. Qaytar jarayonlar nazariyasi statistik fizikada oʻrganiladi.

Qaytmas jarayonlar (fizikada) — muvozanat buzilganda sistemada oʻz-oʻzidan faqat bitta yoʻnalish boʻyicha sodir boʻladigan fizik jarayonlar. Diffuziya, issiqlik oʻtkazuvchanlik, gazning muayyan hajm boʻyicha kengayishi va boshqalar hodisalar Qaytmas jarayonlarga misol boʻladi. Hamma Qaytmas jarayonlar ketmaket muvozanatsiz holatlarning uzluksiz qatoridan iborat. Sistemalarda Qaytmas jarayonlar sodir boʻlgan boʻlsa, uni tashqi muhitda hech qanday oʻzgarish yuzaga keltirmasdan boshlangʻich holatiga qaytarish mumkin emas. Umuman, tabiatda sodir boʻladigan hamma real jarayonlar Qaytmas jarayonlardan iborat. Berk sistemalarda shunday Qaytmas jarayonlar sodir boʻlishi mumkinki, natijada sistema entropiyasi faqat ortib boradi.

Termodinamikaning birinchi qonuniga muvofiq turli jarayonlarda energiyaning bir turi boshqa turga aylanishi, energiyaning saqlanish qonuni chegarasida ekvivalent qonuniga bo’ysungan holda sodir bo’ladi. Lekin birinchi qonundan foydalanib, ma‘lum jarayonnig ayni sharoitda sodir bo’lish – bo’lmasligi va bu jarayonning davom etish chegarasini oldindan aytib bo’lmaydi. Birinchi qonunga asosan, faqat jarayon sodir bo’lgan taqdirda, energiyaning qaysi turi va qanchasi boshqa tur energiyaning qanchasiga aylanishini aytib berish mumkin, xolos.

Qaytar processler (fizikada) — aldın bir jóneliste, keyininen keri baǵıtda júz bolıp, sistema óziniń baslanǵısh jaǵdayına qaytıp kelgeninde sırtqı ortalıqta hesh qanday ózgeris júzege kelmaytuǵın fizikalıq processler. Ideal (súykelisiwsiz hám elastik bolmaǵan urılıwsız ) sharayatta júz bolatuǵın hámme sap mexanik processler qaytuvchan boladı. Ulıwma súykelisiwsiz hám de tolıq elastik tárzde júz beretuǵın urılıwlarsız sharayatta energiyanıń belgili bólegi ıssılıq energiyasına aylanadı.

Sheksiz aste menen ótetuǵın issiklik háreketine baylanıslı bolǵan process izbe-iz teń salmaqlılıqlı jaǵdaylardıń úzliksiz qatarından ibarat hám qaytuvchan boladı. Real sharayatlarda bolsa hár qanday process chekli tezlikte júz beredi hám energiyanıń shashılıwı sebepli susayib barıw menen keshedi. Qaytar processler teoriyası statistikalıq fizikada uyreniledi.

Qaytmas processler (fizikada) — teń salmaqlılıq buzılǵanda sistemada óz-ózinen tek bir jónelis boyınsha júz bolatuǵın fizikalıq processler. Diffuziya, ıssılıq ótkezgishlik, gazdıń arnawlı bir kólem boyınsha keńeyiwi hám basqalar hádiyseler Qaytmas processlerge mısal boladı. Hámme Qaytmas processler izbe-iz teń salmaqlılıqsız jaǵdaylardıń úzliksiz qatarından ibarat. Sistemalarda Qaytmas processler júz bergen bolsa, onı sırtqı ortalıqta hesh qanday ózgeris júzege keltirmesten baslanǵısh jaǵdayına qaytarıw múmkin emes. Ulıwma, tábiyaatda júz bolatuǵın hámme real processler Qaytmas processlerden ibarat. Tuyıq sistemalarda sonday Qaytmas processler júz bolıwı múmkin, nátiyjede sistema entropiyası tek artıp baradı.

Termodinamikanıń birinshi nızamına muwapıq túrli processlerde energiyanıń bir túri basqa túrge aylanıwı, energiyanıń saqlanıw nızamı shegarasında ekvivalent nızamına bo'ysungan halda júz boladı. Lekin birinshi nızamnan paydalanıp, belgili processnig áyne sharayatta júz bolıw - bolmawi jáne bul processtiń dawam etiw shegarasın aldınan aytıp bolmaydı. Birinshi nızamǵa tiykarınan, tek process júz bergen táǵdirde, energiyanıń qaysı túri hám qanshası basqa tur energiyanıń qanshasına aylanıwın aytıp beriw múmkin, tek.