Qoraqalpoq tilining funkcional stillari va nutq madaniyati

Qoraqalpoq tilining funkcional stillari va nutq madaniyati
Reja:
1. Stil so‘zining manosi
2. Qoraqalpoq til bilimidagi funkcional stillarining klassifikaciyasi.
3. Nutq stili va uning o‘ziga xos xususiyatlari.

Insonlar til birliklaridan yani fonetik, grammatik, leksik va frazeologik vositalardan foydalanishda o‘ziga xos xususiyatlar bo‘lib bu narsa so‘zlovchining o‘ziga xos stilini keltirib chiqaradi. Shuning uchun stil - bu inson degan aforizm belgili darajada haqiqatga yaqin.

Stil atamasi qadim zamonlardan beri bor va u har xil soxalarda turlicha tushiniladi. Asosan stil yunon so‘zidan olingan bo‘lib yozuv uchun qo‘llaniladigan uchi o‘tkir toyoqchani bildirgan. Qadimgi rimliklar, yunonlar stilga undamlarni ichontiruv hunari deb qaragan. Hindlar uni so‘zni bezash vositasi deb bilgan bo‘lsa, arablar bu so‘z bilan o‘zlarining diniy tushincha va qoidalariga tog‘ra keladigan kiyimlarini ham stil deb atagan. Stil so‘zining tilshunoslik termin sifatida ishlatilishi keyingi asrlarda vujudga kelgan.
Akademik V. V. Vinogradov til stilini har adabiyot yoki yozuv sohasida, har qanday turmush sferasiga, taniqli bitta social situaciyaga mos semantik taraftan maqullangan, ekspressiv til vositalarining tizimi sifatida qaraydi.
A. H. Gvozdev umumiy aholi tili tizimida ayrim so‘z turkimining ham paydo bo‘ladiganini, ularning umumiy til vositalari jo‘rligida o‘ziga xos, o‘sha sohada aktiv qo‘llaniladigan ittifoqliklariga ega ekanligin yoritib, bunday umumiy aholi tilning tarmoqlarini til stili deb ataydi. A. İ. Efimov stil - bu til vositalarining asosiy qonuniylari, yiǵilish xarakteri, o‘zgacha sostavı qirg‘oqlari ajiraladigan tilning tarixiy davrlar davomida paydo bolgan tarmoqlari deb ko‘rsatiladi. Qoraqalpoq tilida stillar va uslubshunoslik masalalari professor E. Berdimuratovning mehnatlarida o‘ziga xos turda so‘z qilindi. U o‘zlarining izlanishlarida stilni izohlaydi, qoraqalpoq tilidagi funkcional stillarning turlari, ularning rivojlanish yo‘llari va tilimizning leksikasini boyitishdagi o‘rnini namoyish etdi.
E. Berdimuratov - stil bu tilning tarixiy taraqqiyoti borasida turmush sohalariga, til qirg‘oqlari ishtirok qilishning turli shakllariga konkret situaciyaga aloqador leksika-semantik, grammatik va t. b. bo‘yicha o‘sha sohaga funkcional moyilliligi bilan shakllangan til vositalarining tizimi sifatida ko‘rinadi -dedi.
Til odamlarning turmush xizmatini aloqador har xil funkciyalarni bajaradi. Tilning eng muhim jamoatlik funkciyalari manbalardan iborat : 1. Gaplashish, 2. Xabar berish, 3. Ta'sir etishlik. Shu funktsiyalarni bajarish uchun tarixiy rivojlanishida tilning ayrim bo‘laklari sifatida ularning o‘ziga xos bo‘lgan farqli leksika-frazeologiyalıq, ba'zi bir morfologik vositalari shakllanadi. Tildagi bunday bo‘laklar tilning funkcional stillari deyiladi.
Ko‘rsatilib o‘tilgan uch funktsiyaga mos tilda shu stillar bo‘linadi : so‘zlash stili ilmiy va rasmiy ish qog‘ozlari stili, publitsistik va badiiy adabiyot stili. Tilning bu funkciyalari ko‘pchilik vaqtda bir -biri bilan bog‘liq bo‘ladi, masalan, publitsistik stilda ta'sir etish funkciyasi jo‘rligida xabar berish funktsiyasi ham ko‘rinib turadi. Binobarin yoritilgan stillarni o‘zlar oldiga butunlay boshqa tizim deb qaramay, ularni o‘z ora zich bog‘liq, bir-biridan o‘tib turadigan til qurilishi deb qarash zarur. Ularning ajıratilishiga shartli turda bo‘ladi. Tatbiq tipiga qarab funktsional stillar ikkita guruhga bo‘linadi :
1. Birinchi guruhga ilmiy, publitsistik va rasmiy ish qog‘ozlari stillari kiradi. Ular monolog turida tatbiq qilinadi.
2. Ikkinchi guruhga dialog xarakteridagi stillar kiradi. Demak, birinchi gruh - bu kitobiy stil bo‘ladi va ikkinchi guruh so‘zlash stili bo‘ladi. Ol badiiy adabiyot stili o‘z oldiga bo‘lak turadi, sababi u o‘zining xossalariga aloqador bu guruhlarning bittasiga kirmaydi.
Funktsional stillarning kitobiy va so‘zlash tiplarini so‘zlashning shakllari bo‘lgan - yozma va og‘izaki til bilan chalkashtirishga bo‘lmaydi. Ular bir-biriga qancha yaqin bo‘lgani bilan hech vaqtda o‘zaro teng emas. Masalan, ilmiy mavzuga aloqador ishlangan lektsiya kitobiy stilga yotadi, biroq u belgili bitta auditoriya oldiga oǵizaki shaklda aytiladi. Shu jumladan, bitta odamning ikkinchi odamga yozgan xati yozma tarzda bo‘lsa ham, so‘zlash tiliga xos bo‘lgan xossalarni qamrab oladi. Shunday qilib tildagi funktsional stillar quyidagicha klassifikatsiyalanadı.
Kitobiy stillar
1. İlimiy stil.
2. Rasmiy ish qog‘ozlari stili.
3. Publitsistik stil.
4. Badiiy adabiyot stili.
So‘zlash stili
Ayrim tadqiqotchilar tomonidan ko‘rsatilib yurgan soltanatlı stil, satirik stil va h. x. tushunchalar xolos til vositalarining emlikotsionallıq va ekspressivlik belgilarining ko‘rinishi demakdir.
1. İlimiy stil. İlimiy stil ádabiy tildagi kitobiy stilarning safiga yotadi. U yerdagi bayon qilish monolog turida, mantiqlik yoqdan dalil obdan o‘ylab tuzilgan gaplardan tuzilib, bu stil ádabiy til normalariga mos bo‘lgan til vositalaridan foydalanadi. İlimiy stil albatta, ilm-fanning rivoji, uning yangi sohalarining paydo bo‘lishi bilan aloqador. Bu stilning asosiy maqsadi - mantiqlik axborotni xabardor qilish, uning haqiqiy ekanligin dalillashlik demakdir. Shu sababli ham uning leksikasida va grammatikasida o‘ziga xos bo‘lgan xossalari bo‘ladi.
Leksikalıq xossalari : İlimiy stilning leksikasida ilm-fanning har bitta sohasining o‘ziga tegishli atamalari tatbiq qilinadi. Bunday atamalar to‘ǵri ma'nosida qo‘llaniladigan bitta manoli so‘zlar bo‘lib, o‘timli manoda foydalanılmaydı. Masalan, o‘ylar, tebranish, qozǵalish, yorug‘lik, tenglama, yer sudiraluvchilar, kesindi, doira va v. x. Qoraqalpoq tilidagi ko‘pchilik atamalar rus tilidagi atamalarni tatbiq sababdan vujudga kelgan. Shuning bilan birga ko‘pchilik atamalar internatsional so‘zlar demakdir : konstruktsiya, atom, sinus, trapetsiya, grammatika, induktsiya va v. x. İlimiy mehnatlarda bunday atamalar tez-tez takrorlanib kela beradi. Ayniqsa berilgani, demak, hisoblanadi, dalillashlik, nomlanadi kabi so‘zlar ko‘proq uchrashadı. Demak, bizning qaror o‘tirgan burchaklarimiz 60 va 120 ga teng.
Morfologik xossalari :
1. İlimiy stilda otliqlar ko‘pincha birlik sonda tatbiq qilinadi : otliq, uchburchak, ega gap, sonlik. Masalan, erkin holida fosfor bir nechta allotropiyalıq nav o‘zgarishini tuzadi. Son o‘zining shakl yashovchi spetsifikalıq affikslariga ega.
2. Felning betlik shakllaridan ko‘pincha birlik son III sahifa shakli (nomlanadi, topiladi, aytiladi, hisoblanadi, qaram bo‘ladi, ko‘rsatadiki ). Ko‘plik son I sahifa shakllari tatbiq qilinadi : hisoblaymız, ega bo‘lamiz, aytamız, ko‘ramiz, bayqaymız.
3. İlimiy stilda fellar xozirgi -keler mahál tarzda tatbiq qilinadi.
Masalan, U A to‘g‘risi'ga perpendikulyar bo‘ladi va a to‘g‘risini bazı bitta V tochkasında kesib o‘tadi. Qattiq tanalar faqat o‘zining hajmin saqlab gina qo‘ymastan, shaklin ham saqlaydi. Metallarning oksidlari u yerda eriydi, lekin metall erimaydi.
Sintaksislik xossalari : 1. İlimiy stilda kiris a'zoli gaplar kengroq tatbiq qilinadi. Aytaylik, A tochkasidan A to‘g‘risi'ga ikkita perpendikulyar tushurishga bo‘ladi deylik. Albatta, tizimni iliqlik hech o‘tkazmaydigan qobiq bilan orash mumkin emas. Demak, qaralayotkan funktsiyaning O tochkasida hosilasi ham bo‘lmaydi. Bu taqmin, rostdanda ham, durust.
2. Har xil fellik toplamlar va qo‘shma gaplari ko‘plab ushrashadilar. Agar uchburchakta ikkita burchak teng bo‘lsa, u teng tomanli uchburchak bo‘ladi. Azot yetishmasligi, o‘simlikning qad ko‘tarishi toqtaydi, dastlab yaproqlar solǵın yashil ranga aylanadi, undan so‘ng sarǵayadı va fotosintez jarayoni to‘xtaydi. Barqaror tokning kuchi ikkita o‘tkizgishta da mushtarak bo‘ladi, sababi barqaror tok holida o‘tkazgishlarda elektr zaryadi tuplanmaydı. İlimiy stilning so‘ngi vaqtlari ilmiy -ko‘pchilik stil degan kichkina turi o‘z oldiga bo‘linip chiqdi. İlimiy ko‘pchilik adabiyot aholi uchun yoziladi. SHuning uchun ham bu stilda unchalik tushunarsiz atamalar bo‘lmaydi. Bu tarafidan u publitsistika va badiiy adabiyot stiliga bitta qancha yaqin turadi.
2. Rasmiy ish qog‘ozlari stili. Rasmiy ish qog‘ozlari stili juda barqaror, o‘zining belgili janri, leksikası, frazeologiyası va sintaksis to‘plamlariga ega, bu stilda belgili bitta shtamp (o‘zgarmas so‘z va yug‘urmalar ) ko‘proq tatbiq qilinadi. Rasmiy ish qog‘ozlari stili tarkibiga : arza, spravka, yozma xabar, til xat, ishonch qog‘oz, hisob, dalolatnoma, doklad, protokol, shártnoma, tavsif, farmoyish, avtobiografiya, chaqirish xat va v. h. kiradi.
Rasmiyat stilda aytiladigan fikr konkret, aniq va tushunarli bo‘lishi zarur, sababi bu stilda har xil hujjatlar yoziladi. Bunday hujjatlarning mundarijasi aniq bo‘lib, ular ádabiy tilda shakllangan bitta shaklda olib boriladi, shuning uchun ham rasmiy ish qog‘ozlari stilining o‘ziga xos leksikalıq va grammatikalik xossalari bo‘ladi.
Leksikalıq xossalari : 1. Rasmiyat ish qog‘ozlari stili o‘zining maxsus terminologiyasiga ega. Bundagi atamalar ilmiy stildagi atamalardek mavhum xarakterda emas, ol taqribiy ahamiyati bor bo‘lmishliktan bitta qancha konkret bo‘lib keladi : instruktsiya, qatnash qog‘oz, telefonogramma, farmoyish, spravka, dalolatnoma, protokol, kun tartibi, qaror, tinglandi, ma'qullash, so‘ramoqlik, ma'lumki etish va v. h.
2. Leksika-frazeologiyalıq va grammatikalik yoqdan belgili bitta shaklda shakllangan standart shtamplap ko‘p foydalaniladi : tinglab va talxlab, hisobli davr ichida, buyrug‘iga yarasha, Quyidagi imzolashchilar, esga ola otirib, ruxsat etishni so‘ranaman, so‘kish e'lon qilish, qaror qabul etish. 3. Harqıl qisqargan otliqlar ko‘plab uchrashadı: gosplan, zpt, ray -PO, zam, zav va h. x. Morfologik xossalar : 1. Orolish fel shakllari, harxil qarorlarda -sifatlash//-sin affiksli farmoyish mayl shakllari tez tatbiq qilinadi. Kun tartibida: idoraning yillik hisobin tinglash. Hisob qanoatlandırarlik deb topilsin.
2. Hujjatlarda emlikotsionallıq va ekspressivlik mani ifodalash hojati bo‘lmaganliktan rasmiy ish qog‘ozlari stilida siymoliklar va ravishlar badiiylashtirmoq vositasi sifatida qollanilmaydi.
Sintaksislik xossalar : 1. Gaplar ixchamli, tushunarli bo‘lib, u yerdagi so‘zlar to‘g‘ri o‘rin tartibida joylashadi. Masalan, Spravka ish joyi o‘rniga ko‘rsatish uchun berildi.
2. Ba'zan gaplari katta bo‘lib, ular bitta nechta birgalikdag i a'zolardan (punktlardan, statyalardan) turadi.
Shunday qilib, rasmiy ish qog‘ozlari stili odamlar orasidagi rasmiyat nisbatlarni bildirish uchun xizmat etadi. U barchaga mushtarak bo‘lib shakllangan konstruktsiyalarga ega, shuning uchun ham bu stil boshqa stilardan oson ajiralib turadi. Rasmiy ish qog‘ozlari stilida harxil hujjatlar tuziladi. Harbir hujjatni tuzishning o‘zicha biznes rejalari, talablari bo‘ladi. Agar hujjat shularga mos tuzilmasa, o‘zining hujjatlik qunin, bahosin yoqatadi. İs qog‘ozlarining ayrim shakllari maktablarda da o‘rgatiladi. Ular yozma tilda o‘rinli qollanilishi zarur, u og‘izaki so‘zlash tili uchun ular umumiy xarakterli emas.
Rasmiy ish qog‘ozlari stiliga xos so‘zlar ba'zan yumorlıq va satirik asarlarda qahramonlarga ma'lumot berish uchun tatbiq qilinadi. Masalan, Mana, men bu qaror ga qo‘l qo‘ydim. Tingla, dekabr oyida korxonamiz xodimlari tug‘ilgan kun yubileyin nishonlamasin. To‘y -tomashaga bormasin, hech kim uylanmasin, heshkim turmushka shiqmasin. Bitta odam ham kasallanmasin, o‘lmasin (O. Ábdiaxmarov). Misolda qaror bilan taqiqlashga bo‘lmaydigan harakatlarni Rasmiyat stil bilan berish oqrali yozuvchi komik obraz istiqomat qila olgan.
3. Publitsistik stil. Publitsistik stil yoki siyosiy -mafkuralik stil jamiyatdagi siyosiy -mafkuralik daxllarni bildirish uchun xizmat etadi. Shuning uchun u gazetalarda, siyosiy -jamoatlik jurnallar, radio va televideniyeda foydalaniladi. U tinglovchilarga belgili bitta axborot berish va o‘sha qirg‘oqlari ularga ta'sir etishlik uchun tatbiq qilinadi.
Publitsistik stil yozma va og‘izaki shakllarda ham qo‘llana beradi. Masalan, siyosiy kommentatorlarning, oratorlarning, advokatlarning, propagandistlar bilan agitatorlarning chiqib so‘zlashlari oǵzaki shaklda bo‘ladi, biroq ular ádabiy tilning me'yorlaridan foydalanadi.
Publitsistik stil : 1. Gazeta -publitsistik stil (gazeta tili ), 2. Agitatsiyalıq stil (xitoblar, lozungler, proklamatsiyalar), 3. Rasmiyat siyosiy -mafkuralik stil (hukumat qarorlari va t. b.) turlariga bo‘linadi.
Gazeta -publitsistik stiliga gazetaning bosh maqolalari, axborot, reportaj, sportlar yangiliklari, feletonlar kiradi. Ular ko‘pincha agitatsiyalıq, propagandalik xarakterga ega bo‘ladi. Bu stilning o‘ziga xos standart ittifoqliklari - har xil konstruktsiyaları bo‘ladi : yuqori ishonch, salmoqli hissa, qizg‘in javob, mehnat vaxtası va h. x.
Publitsistik stilning leksikasida siyosiy -jamoatlik leksika katta o‘rin agallaydi: jamiyat, Ona -vatan, diktatura, konstitutsiya, novator, yaxna urush, mehnat ilg‘orlari, zuroat, takroriy qurish, jadallashtirish va h. x. Ayrim so‘zlar aniq vaqtlarda publitsistik stilda qollanilib, song chiqib qolishi ham mumkin : sham -chiroq, dala malikası, staxanovshı va h. x.
Morfologik tarafdan olib qaraganda, publitsistik stilda abstrakt otliqlar (samarodorlik, sadoqat, kelishuv, javobkarlik va h. x.) felning hozirgi zamon shakllari tez tatbiq qilinadi. Masalan, shuning bilan xom narsalarni tejashda da katta yutuqlarga yetishib kelamiz. Bu mahkamamiz uchun qo‘lga kirgizilgan katta yutuq. Mana buning yemishini ko‘rib tursiz. Ko‘p kamshiliklarga yo‘l qo‘yildi. Qo‘lda bor imkoniyatlardan foydalanaylik.
Publitsistik stilda qo‘shmalangan gaplari (birgalikdalikli a'zolar, undalmalar, kiris so‘zlar, toplamlar ) keng tatbiq qilinadi. Masalan, mehnat masalalarini yechishda mehnat kollektivlarining vakilligini anchagina kengaytirishlik, zahmatkashlar huquqlarini kuchaytirishlik, shu jumladan mehnat tartibin bundan buyon mahkamlash, vijdonli va yuqori unumdor mehnatni rag‘batlantirish uchun zarurli vaziyatlar tuzish belgilanmoqda. Shu jumladan, bu stilda emlikotsionallıq va ekspressivlik manodagi so‘zlar ham foydalanıla beradi. Masalan, suvning ham so‘roǵi bor. İshonchli va o‘zaro tushinishni mustahkamlaylik.
4. Badiiy adabiyot stili. Badiiy adabiyot stili yoki Badiiy adabiyot tili boshqa stilarga qiyosan farqli o‘rin egallaydi.
Ko‘pchilik olimlar (P. A. Budagov, A. H. Gvozdev, A. İ. Efimov, D. E. Pozental, E. Berdimuratov va t. b.) bu stildi funktsional stilari safiga kirgizadi va uni tilning jamiyatdagi sotsiallıq ta'sir etishlik funktsiyasining bitta shakli deb qaraydi.
Ayrim tadqiqotchilar badiiy adabiyot stilida tildagi barcha vositalarning ham foydalanıla beradiganini hisobga olib, uni o‘z oldiga bo‘lak stil deb hisoblaydi.
Darvoqea ham, badiiy asarning tili ádabiy tilga qiyosan bitta qancha kengiroq bo‘ladi, sababi badiiy badiiy asarda ádabiy tilning meyoriga mos so‘z va shakllar bilan birga dialektizm, professionalizm, termin va jargonlar ham foydalanıla beradi, ya'ni badiiy adabiyot stili umummilliy tilni o‘z ichiga oladi.
Badiiy adabiyot stilida tilning kommunikativlik va estetikalıq funktsiyalari birigib keladi, buning sababi badiiy badiiy asar o‘quvchiga qandaydir bitta axborot berishi orqali unga estetik tarfdan ham kuchli ta'sir etadi, ya'ni yozuvchi o‘z asari bizni xorshagan dunyoni obrazli va badiiy etib ko‘rsatadiki, unga o‘zining ko‘zlar -tiyrasin ifoda etadi. Ushbu maqsadta badiiy badiiy asarlarda emlikotsionallıq, eksppessivlik, lirizm va har xil badiiylashtirmoq vositalari ( stilistikaliq figuralar) keng tatbiq qilinadi.
Badiiy adabiyot stilida yozuvchilarning so‘z tanlashida tilning barcha stilari da (kitobıy va so‘zlash stilari ) foydalanıla beradi va ularni foydalanish badiiy asardagi voqeaga, uning personajlarining tavsifnomasiga, tiliga aloqador bo‘ladi. Shuning uchun ham harbir badiiy badiiy asarda yozuvchining individualligi, yakka-yolg‘iz stili, uning ko‘zlar tiyraslari, obraz yasash iste'dodliligi ko‘rinadi. Ayrim yozuvchilar o‘zining chevarligi bilan milliy ádabiy tilning rivojida iz qoldirib, unga o‘z ta'sirini tekkizadi.
Badiiy asarniń tili ikkita turga bo‘linadi : prozalıq va she'riyatlik. Dramalıq badiiy asarlarda ko‘pincha so‘zlash tilining unsurlari foydalaniladi.
Prozalıq badiiy asarlar o‘zlar ichiga kitabıy va so‘zlash tilining unsurlarini qamtıydı.
Poetikalıq badiiy asarlarning tili umumiy aholilik tilning qonuniylariga mos bo‘lsa ham, o‘zining spetsifikalıq xossalariga ega bo‘ladi. Bunday badiiy asarlarda ritmika (ovozli va undosh buǵinlar ), allitratsiya, assonans, rifma asosiy o‘rinni tutadi, sababi ularning badiiyligi ushbu vositalar orqali yasaladı. Shu jumladan, poetikalıq badiiy asarlardagi intonatsiya, ovozlik simvolizm (biri -biriga yaqin ovozlarning obrazlılıgi ), musiqalilik katta ahamiyatga ega.
5. So‘zlash stili. So‘zlash stili insonlarning fikr almashuvida, gaplashishda foydalaniladi. SHuning uchun ham gaplashish eng kamida ikkita odam orasida dialog tarzda bo‘lib, unga shularning ikkitasi ham qatnashadi.
So‘zlash stilida, boshqa stilardagidek, muqaddamnan shakllangan me'yorlar bo‘lmaydi. Gaplashishga ishtrokchilar umumiy aholilik tildan o‘zlarining xohishi, tanlashi bo‘yicha foydalana beradi. Har qanday gaplashish belgili bitta sharoitga, situaciyaga aloqador bo‘lib keladi. So‘zlash stilining ikkita turini ajratishga bo‘ladi :
1. Radio, televideniyeda diktor, reporter, kommentatorlarning, yig‘ilishlardagi dokladshilarning nutqi. Bunday so‘zlash yozma ádabiy tilga asoslanib, uning me'yorlarini saqlaydi ;
2. Qádimgi o‘zaro gaplashish. Bunday gaplashish bir qancha xossalarga ega bo‘ladi.
So‘zlash stilining fonetika - intonatsiyalıq xossalari. So‘zlash stilida so‘zlarning ta'kidlanishi, so‘zlash intonatsiyası katta xizmat bajaradi. So‘zlash jarayonida : a) so‘zdagi ayrim so‘zlar o‘rin olmashib qo‘llana beradi, ya'ni dublet so‘zlar (variantlar ) ajıratılmaydı: besh-besh, yomon -yaman, jarpaq-yaproq, to‘rpaq-tuproq, aylanish -oynalish ; b) ayirim ovozlar tushib qoladi : otapni (olib kelibti), hovonchabek (kelib edik ).
So‘zlash stilining leksika-frazeologiyalıq xossalari : 1. Turmushta aktiv qollaniladigan so‘zlar ko‘proq foydalaniladi : sen, biz, kel, ket, odam, ko‘cha, havo, chiq, tıp, bola, yumush, kech, erta va h. x. 2. Ko‘pchilik so‘zlar ekspressivlik manoga ega bo‘ladi. Masalan, Kishkinaligingdan o‘rgangan hunaring bilan qanday hayrlashasan? (S. Jumaǵulov).
Yozganda ham o‘zim boplab yazor edim (O. Ábdiraxmanov). Xullas, xojangni bittasi silab, bittasi qo‘rqib deganday, hurmatlaydi. Tinchlik bo‘lsa, u problemasini tugatib, elimizga bosh bo‘lib qaytadi (O. Ábdiraxmanov).
3. Evfemizmlar ko‘proq qollaniladi : ko‘zli bo‘lmoq, yomon og‘rish, yosh bo‘shanish. Masalan, baraqol oǵasi , (K. Sultonov).
4. So‘zlar ortiqcha manoda tez uchrashadi: Vooy , uni bopliman-ku (O. Ábdiraxmaov). Qishloqni yaman-á saǵınıp yur edilarm.
5. Rus tilining so‘zlari farqli manoda qollanilib, ekspressivlik manoga ega bo‘ladi : Usti -boshim otali bolalarnikidan da xod (Sh. Seytov). Sen, xotin, bola tarbiyasidan nol bo‘lib turib, mening oldimni tosma(O. Ábdiraxmanov)
6. So‘zlash tiliga xos frazeologizmlar kengroq qo‘llaniladi : shunday deb o‘ylab yurganlar chuchvarani xom sanabdi (S. Jumaǵulov). Pattachilikning ham boshiga suv quydi (S. Jumaǵulov).
So‘zlash stilining Morfologik xossalar. 1. Subektiv mani bildiruvchi shakllar keng paydo boladi. Masalan, Aspanjan, turaqol, akang keldi, o‘g‘lim (K. Sultonov).
2. So‘zlash tiliga xos fel shakllari ham ko‘proq qo‘llaniladi: boradi ma (bara ma deyishning o‘rniga ), olganbısız-olgansiz ba?
3. Bo‘lishsizlik olmashi o‘rniga proniminalizatsiyalangan so‘zlar ham aytıla beradi : tejamoqchi bo‘laman, nam qolmayni. Xoosh, kechagi o‘tilgan darska hech tushinmay qolibsiz (O. Ábdiraxmanov).
4. So‘zlash tili uchun xos bo‘lgan tanlaqlar va jonapaylar ko‘plep tatbiq qilinadi. Masalan, Vooy, nima degan zerikarli gaplar -á. Pallacha, sen -ám bitta, jafolaq boshqa, kakku boshqa qush ǵoy (O. Ádiraxmanov). Shuni bilmespen juda (Sh. Seytov). Tunáw kuni avtobustıń ilg‘or eshiginien minib etilayotganımda, há eshik qishtı ma da (O. Ábdiraxmanov).
So‘zlash stilining sintaksis xossalari. 1. O‘zaro so‘zlashadigan odamlar biri -biriga o‘zining fikrlarini ba'zan ishora bilan ham, siltash bilan ham yetkazishi mumkin. Xosh ba'zan gaplashishlarga belgili narsa va h. x.gaplarda tushirilib ham aytıla beradi. SHuning uchun ham so‘zlash tilida toliq emas gaplar, so‘z -gaplari ko‘p uchratiladi. Masalan, Sizlar muqaddam sovxozdagi paxtaning ya sholining begona o‘t yumushlariga, yig‘in -terim yumushlariga aralashib ko‘rganmisiz?
-Boshqa odamlar sizlarni quvvatladi mi? Quvvatlamadi (T. Qayıpbergenov).
-Avvallari ham tunda suvǵararmidingiz?
-Albatta (T. Qayıpbergenov).
2. So‘rov gaplar qisqartilib qollaniladi: Ismingiz? Familiyangiz? Manzilingiz?
3. So‘zlash tilida har xil kirish a'zolar, kiris gaplar va kiritma gaplar keng foydalaniladi. Misol : Aytganday, aktiv o‘tkazilishi zurur ekan a (O‘. Xojaniyazov). O‘ylar, mına o‘ngmagan nima deydi? (S. Soliev). Á, aytaman -aw, ko‘zlariń shúńireyip, anchagina ozib ketipseń (A. Bekimbetov). O‘zing bileseń, men omiban (T. Qayıpbergenov).
Ko‘rdim Monomaxning muzeyda bo‘rkin,
U dim zalvorli deydi (to‘g‘ridir, balkim) (İ. Yusupov).
4. So‘zlash jarayonida aytıladigan fikrning muxim bo‘lagi ko‘pincha gapning bosh tomaniga chiqarilib aytiladi, shuning uchun ham so‘zlash stilida inversiya tez qo‘llaniladı. Masalan, haydalsin Xudobergan partiya safidan - dedi bittasi u o‘rniga o‘tırmastan gapini bo‘lib (Sh. Seytov). Bitta yelim qoldiring hech bo‘lmasa (Sh. Seytov). Qayerda bizning hushyorlarimiz? (K. Sultonov).
Shunday qilib so‘zlash stili o‘zining funktsiyasi va og‘zaki shaklda qo‘llanilish xossalariga qaray tilning boshqa stilaridan ajiralib turadi. Biroq bu stilda boshqa stilning elementlarini ham (atamalar, kantselyarizamler) qo‘llana beradi.Shuning uchun ham so‘zlash stili ham boshqa stilar bilan zich aloqada bo‘ladi.
Adabiyotlar:
1. Bekbergenov A. Qoraqalpoq tilining uslubshunosliksi. Nukus, 1990. 3-18-betlar.
2. Berdimuratov E. Adabiy tildiń funktsionallik stilarining rivoji bilan qoraqalpoq tili leksikasınıń rivoji. Nukus, 1973.
3. Begmatov E., Boboeva A., Asomiddinova M., Umurkulov B. O‘zbek nutqi madaniyati ocherklari. Toshkent: Fan. 1988, 73-191-betlar.
4. Doniyorov X., Yoldashev B. Adabiy til va badiiy stil Toshkent: Fan, 1988, 56-70-betlar.
5. Karimov S. O‘zbek tilining badiiy uslubi. Katta tovoqkand: Zarafshan, 1992, 140-sahifa.
6. Yo‘ldashev B. Badiiy nutq uslubiyoti. Katta tovoqkand, 1982. 82-sahifa.
7. Mukarramov M. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining ilmiy stili. Toshkent, 1984.
8. Orinbaev B., Orinbaeva D. O‘zbek tilining so‘zlashuv uslubi. Toshkent, 1992. 47-51-betlar.
9. Orinbaev B. Funktsional uslubiyat va uniń mohiyati. Toshkent, Fan, 1992, 33-sahifa.
10. Rudalargurov R., Begmatov E., Tojiev E. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari. Toshkent: O‘qituvchi. 1992. 73-97-betlar.
11. Rudalargurov R., Karimov S., Kurbanov T. Nutq madaniyati asoslari. Katta tovoqkand: SamDU, 1984.
Nazorat uchun so‘rovlar
1. Stil lafzi dastlap qanday manilerdi onglatqan?
2. Stil tushunchasiga til biliminda qanday aniqlamalar berilgan?
3. Stil va funktsional stil tushunchalarining farqini qalay tushunasiz?
4. Qoraqalpoq til biliminda funktsional stilari bo‘yicha izlanish yuritgan qaysi olimlarni bilasiz?
5. Qoraqalpoq til biliminda funktsional stilar qalay bo‘linadi va bu aniqlamalardıń har xil ekanligining sababi nimada?
6. Og‘izaki so‘zlash stili qanday stil va uning o‘ziga xos bo‘lgan qanday xossalari bor?
7. İlimiy stil qo‘llanilish davrasigan kelib chiqib, o‘zlar navbatinda va shu asnoda qanday ichki bo‘laklarga bo‘linadi?
8. Publitsistik stilning va shu asnoda qanday jonrları bor va uning boshqa stilarga usas va parıqlı tomonlari nimada?
9. Qoraqalpoq badiiy adabiy stilining qanday jonrlıq xossalari bor va uning adabiy tildiń bayıp borishinidagi ahamiyati qanchadan iborat?
10. «Badiiy adabiy stil» va «yozuv stili» tushunchalarining qanday farqi bor?