R e j a: Dunyo tuproklari fanining maksadi va vazifalari. 2-Dunyo tuproklari faning rivojlanishi. Dunyo tuproklarini fanivig urganishng konuniyatlari. Tayanch tushunchalari

Dunyo tuproqlari.


R E J A:

1.Dunyo tuproklari fanining maksadi va vazifalari.
2-Dunyo tuproklari faning rivojlanishi.
3.Dunyo tuproklarini fanivig urganishng konuniyatlari.
Tayanch tushunchalari:
fanning maksadi, vazifasi, uni urganishning axamiyati, rivojlanishi, olimlarimizning bu fanga kushgan xissasi, dunyo tuproklarining tarnalish konuniyatlari.
1. Dunyo tuproklari fani tuproklarni tarkalishi, rivojlanishi xamda ularning joylashish konuniyatlari urganadi, Ma'lumki tuprok litosferaning eng ustki kismida joylashgan, shuning uchun xam uning minerallardan xosil bulgan deyish mumkin. Shuning uchun xam bu minerallarning tarkibida kanday modda bulsa, tuproklarning tarkibida xam shunday moddalar buladi. Tynpok uzining unumdorlik xususiyati bilan tog jinslaridan fark kildi. Dunyo tuproklari fanining vazifasi
tuproklarni vujudga kelish jarayoni, tabiat bilan tuprokni uzviy
alokasi va bir-biriga ta'sir kursatishi tuprok turlarini
tarkalishi konuniyatlarini tulik urganadi. Tuproklardan foydalanish usullarini unumdorlikni oshirish yullarini va bir kancha tuprokda sodir buladigan jarayonlarni urganishdan iborat.
2. Dunyo tuproklari fanining konuniyatlari xam tuprokshunoslik fani bilan birga chambarchas boglik Tuprok tarkibi va boshka ma'lumotlar eramizdan 3-4 ming yil ilgari Xitoy, Grek, rim faylasuflari yozib koldirgan asarlarida uchragan. Ulkamiz tabiati tugrisida buyuk allomalarimiz Abu Rayxon Beruniy (973-48 yillarda), Al Xorazmiy (IX asrda), Maxmud Koshgariy (XI) lar ulkan madaniy meros koldirdi. Dunyo tuproklari asosan er sharining tabiiy zonalariga boglik xolda tarkalgan. Tabiiy zonalarda tarkalish konuniyatlari gorizontal yoki kenglik zonalligi, vertikal zonalligi, tuprok iklimi, fasiyalari xamda
provensiyalari misolida namoyon buladi.
Dunyo tuproklari fani, fan sifatida XX-asrning 2-chi yarmidan boshlab yuzaga keldi. Bu fanning yuzaga kelishida olimlarimizdan I.P.Gerasimov, V.A.Kovda, IA,Rozanov, YE.VLyubova, M.A.Arlov, S.M.Rijov, MA.Pankov, M.U.Umarov kabi olimlarning xissasi katta bulgan.
Dunyo tuproklarini xaritalash konuniyatlari asosida tuprok paydo kiluvchi barcha omillar, urtasidagi murakkab bulgan uzaro alokalar va bir-birini takozo etish konuniyatdari yotadi. Buning natijasida nafakat turli tuproklar paydo buladi, bu jarayonlarning turli xil tuprok tillari rivojlanadi, xatto u yoki bu tuproklarning xamda tuprok katlamlarini shakllanishi va ularning tarkalishi yotadi. Dunyodagi tuproklarni paydo kiluvchi omillar uzta'sirlarini kulamiga kura, 2 guruxga ajratiladi. 1-chi guruz, iklim, organizmlar va ularning yoshi bulib, kenglik mikyosida kuruklikning katta kismlariga ta'sir kiluvchi omillardir. 2-chi gurux, relef, mikroiklim, ona jins va iison faoliyati bulib, bu tuprok tipini ichidagi kichik taksonomik

birliklar ya'ni tuprok tipchalari, turlari va xillari kabilarni paydo bulishida asosiy rol uynaydigan omillardir.

Tuproklarni gorizontal zonallik tarkalish xakidagi ta'limot V.V.Dokuchaev va uning safdoshlari tomonidan ishlab chikarilgan yirik ilmiy yutuklaridan biridir.
M.D.X xududining tekislik kismida shimoldan janubga tomon kuyidagi 7 ta gorizontal tuprok zonalari tarkalgan bulib, ular bioiklim zonalariga mos keladi.
1. Artika va Tundra tuproklari zonasi.
2. Muzlik tayga, podzol, chimli podzol zonasi.
3. Urmon sur tusli, urmon tuproklar zonasi.
4. Kopa tuprokli dasht zonasi.
5. Kopa tuprokli dasht zonasi.
6. Sur kunrir tusli chul zonasi.
Tuproklarni vertikal buyicha zonal tarkalishini V.V.Dokuchaev va uning shogirdlari anikladi.
Togli rayonlarda uning etaklaridan yukoriga kutarilgan sari, iklim va usimliklarni uzgarishi bilan tuproklar xam uzviy ravishda uzgaradi va tog yon bagrlarida vertikal mintakalar xosil kiladi. Shunga kura torlarda tog utlok, tor urmon, urmon kungr, jigarrang tuproklar paydo buladi. tuproklarni entrozonal tarkalish konuniyatlari tuprok tillarini shakllanishida va ularning tarkalishida tuprok paydo kiluvchi omillardan birortasini roli boshkalarnikiga nisbatan kuchlirok va nisbatan kuprok buladi. Natijada aynan shu zonada tarkalgan asosiy tuprok tipidan keskin fark kiluvchi tuprok xosil buladi va shu zonada zona ichidagi kichik zonadagi entrozonal tuproklar xosil buladi. Masalan: podzol tuproklar zonasidagi botkok tuproklar, chul zonasidagi shurxoklar, daryo soxilidagi utlok tuproklar va xokazolar.
Tuproklarni provensial joylashishi kengliklar buyicha juda uzok masofalarga chuzilganligi xamda bioiklim "sharoiti bilan farz kiladi. Ma'lum bir provensiya tuproklari sharkdan garbga tomon ma'lum bir kengliklarda yotadi.
Mustakil ishlash uchun savollar.
1. Dunyo tuproklari fanining vazifalari nimalardan iborat.
2. Dunyo tuproklarini gorizontal joylashishini tushuntiring.
3. Dunyo tuproklarini vertikal joylashish konuniyatlarini tushuntiring