Reja: Nutq madaniyati va adabiy me`yor o`lchovi. Adabiy til me`yorlari. Nutq odobi-umumiy axloqni belgilovchi mezon. O`qituvchi nutqining adabiy me`yorlarga mosligi

SOHAGA OID QISQARTMALAR Reja: 1.Qisqartmalar haqida. 2.Qisqartirish usullari. 3.Chet tilidagi qisqartmalar.

Qisqartirish(lot. brevis dan italyancha abbreviatura - qisqa) - so'z yoki iboraning qisqartmasi orqali hosil bo'lgan va bosh harflarning alifbo nomi yoki unga kiritilgan so'zlarning boshlang'ich tovushlari bilan o'qiladigan so'z. Qisqartmalar dunyoning istalgan tilida uchraydi va katta rol o'ynaydi. Ba'zida ingliz tilidagi u yoki bu qisqartmani bilmaslik yoki noto'g'ri ishlatish juda noqulay vaziyatga yoki suhbatdoshning u yoki bu ibora bilan nimani ifodalamoqchi ekanligini noto'g'ri tushunishga olib kelishi mumkin. Tarkibli nomlarning bosh harfidan iborat qisqartmalar, atoqli ot bо‘lmagan ba'zi birikmalarning qisqartmalari bosh harf bilan yoziladi: AQSH (Amerika Qо‘shma Shtatlari), BMT (Birlashgan Millatlar Tashkiloti), AES (atom elektr stansiyasi) kabi. Qisqartma tarkibida bо‘g‘inga teng qism bо‘lsa, uning birinchi harfigina bosh harf bilan yoziladi: ToshDTU (Toshkent dav­lat texnika universiteti) kabi. Bosh harflardan yoki bо‘g‘inga teng qism va bosh harflardan iborat qisqartmalar, shuningdek, kо‘p xonali raqamlar satrdan satrga bо‘lib kо‘chirilmaydi: AQSH, BMT, ToshDU, 16, 245, 1994, XIX kabi.
Shuningdek, v.b. (va boshqalar), sh.k. (shu kabilar) singari harfiy qisqartma­lar ham oldingi sо‘zdan ajratib kо‘chirilmaydi. Qisqartmalaming barcha turlari va ularga qо‘shiladigan qо‘shimchalar qо‘shib yoziladi: SamDU, ToshDUning kabi. Lekin yonma-yon kelgan ikki qisqartma ajratib yoziladi: О‘zXDP MK (О‘zbekiston Xalq demokratik parti­yasi markaziy kengashi) kabi. Qisqartma so‘zlar (abbrеviaturalar) – turg‘un birikma qismlarini turli ko‘rinishlarda qisqartirish asosida yasalgan so‘zlar: GES, ijroqo‘m, ToshMI, pеdinstitut. Abbreviatsiya usuliga ko‘ra turg‘un so‘z birikmalarini turli usullar bilan qisqartish orqali qisqartma ot hosil qilinadi. Qisqartma otlar abbreviaturalar deb yuritiladi. Bu usul bilan so‘z yasash o‘zbek tiliga rus tilidan o‘zlashtirilgan bo‘lib, nutqda ixchamlikka erishish maqsadida qo‘llaniladi. Hozirgi kunda rus tilidan aynan o‘zlashtirilgan bir qator qisqartma otlar bir qatorda rus tilidagi qisqartma otlarning o‘zbek tilidagi shakli ishlatilmoqda. GES, ZAGS – aynan o‘zlashtirilgan, VAK – Visshaya Attestatsionnaya Komissiya, OAK – Oliy Attestatsiya komissiyasi, GA – gosudarstvennaya attestatsiya – DA – davlat attestatsiyasi kabilar o‘zbekcha qisqartma shakli hosil qilingan. Shuningdek, o‘zbek tilining o‘z ichki imkoniyatlari asosida yasalgan yangi qisqartma otlar lug‘at tarkibidan joy olmoqda: DTM, DAN, O‘zFA kabi.
Qisqartma otlar tuzilish jihatdan quyidagicha bo‘ladi:
1.Qisqartirilayotgan so‘zlarning birinchi tovushlaridan tuziladi: BMT (Birlashgan millatlar tashkiloti), XXR (Xitoy Xalq Respublikasi), DTM (Davlat test markazi); DAN (davlat avtomobil nazorati).
2.Qisqartirilayotgan so‘zning bosh qismi va keyingi so‘zlarning birinchi tovushlaridan: ToshDIU (Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti), O‘zFA (O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi).
3.Birinchi so‘zning bosh qismi va keyingi so‘z to‘liq olinadi: pedkolledj (pedagogik kolledj), pedamaliyot (pedagogik amaliyot).
4.So‘zlarning bosh qismlaridan: Toshunivermag (Toshkent universal magazini), ...
Hayotimizdagi qisqartmalar: Qisqartma so'zlar FHDYo (fuqarolik holati dalolatnomalari) da ro'yxatdan o'tgan tug'ruqxonada (tug'ruqxona) tug'ilishdan boshlab, hayot davomida bizga hamroh bo'ladi. Maktabgacha ta'lim muassasasiga (maktabgacha ta'lim muassasasi) tashrif buyurganimizdan so'ng, biz hali ham MOKU SOSH (shahar ta'lim muassasasi, o'rta umumta'lim maktabi) ga o'n bir yillik sayohatni bosib o'tamiz, u erda biz darslarga, sport seksiyalariga (sport seksiyalari), dramaga qatnaymiz. doiralar (drama to'garaklari) va hokazo.. Keyin biz universitetga (oliy ta'lim muassasasi) yoki kollejga kiramiz, biz mutaxassislik olamiz va tadqiqot institutida (tadqiqot instituti) yoki MChJda (mas'uliyati cheklangan jamiyat) ishlaymiz. Kimdir xususiy korxona (xususiy korxona) ochadi va yakka tartibdagi tadbirkor (yakka tartibdagi tadbirkor) bo'ladi. Biz do'konlar (univermak), ZhEKs (uy-joy texnik xizmat ko'rsatish idorasi) ga boramiz, sport majmualariga (sport majmualariga), dam olish markazlariga (madaniyat uylariga) tashrif buyuramiz, shaxsiy kompyuterda (shaxsiy kompyuter) ishlaymiz.
Bu qisqartma nima ekanligini ko'rsatadigan bir nechta misollardir. Hammasini sanab bo'lmaydi. Lekin biz har qadamda ularga duch kelamiz. Ixtisoslashgan yaxshi o'rnatilgan atamalar Uzoq so'zlar va iboralar ularni ishlatish va tushunishni qiyinlashtiradi, shuning uchun qisqartmalar siqish maqsadida ishlatiladi: tel. (telefon) - telefon, temp. (harorat) - harorat. Biroq, qisqartirilgan so'zlar va qisqartmalardan foydalanish, agar kontekst atamaning tematik bog'liqligini aniqlashga imkon bermasa, xatolarga olib keladi. Qisqa xabarlar uchun taniqli qisqartma "SMS", stomatolog uchun somatostatin degan ma'noni anglatadi. Dasturiy ta'minot ishlab chiqaruvchisi tab va temp atamalarini mos ravishda "tab" va "vaqtinchalik" deb tushunadi. Shifokor uchun bu tabletka (hap) va harorat (harorat) degan ma'noni anglatadi. Mashhur "Ps." boshqa narsalar qatorida ot kuchini bildiradi (Pferdestaerke). Maxsus atamalarni tarjima qilishda yana bir qiyinchilik tarjima so‘zi va maqsadli tilda o‘rnatilgan atama mavjud bo‘lganda yuzaga keladi.