Reja: О‘zbek adabiy tili haqida tushuncha. Fonetik va leksik-semantik me’yor. Morfologik va sintaktik me’yorlar О‘zbek adabiy tili haqida tushuncha

Referat

Mavzu: O’zbek adabiy tili me’yorlari
Talaba: Ravshanova Mehinbonu Nozimovna 7XTA-23
Pedagog: Jabbarova Malohat Valijonovna

Reja:
1. О‘zbek adabiy tili haqida tushuncha.
2. Fonetik va leksik-semantik me’yor.
3. Morfologik va sintaktik me’yorlar

О‘zbek adabiy tili haqida tushuncha
Adabiy til haqida gap borganda, avvalo, adabiy til –xalq tilining, milliy tilning oliy shakli deyilgan ta’rifga duch kelamiz. Adabiy tilning oliy shaklligi bu tilning о‘ziga xosligida, uning о‘ziga xos belgilari va vazifasida kо‘rinadi.
Adabiy til xalq tili negizida yuzaga keladi. Adabiy tilning paydo bо‘lishi va uni yaratishdan maqsad umumxalq ommaviy aloqa vositasini yaratishdir. Adabiy tildan rasmiy davlat tili sifatida foydalanish bu tilning ijtimoiy-siyosiy sohalar tili, rasmiy muomala va yozishmalar tili, idoraviy ishlar va hujjatlar tili, diplomatik aloqalar tili, ilmiy uslublar tili, badiiy adabiyot va sahna tili, maorif, madanit tili kabi kо‘p yо‘nalishlarda rivoj topishi uchun yо‘l ochadi. Bu hol adabiy tilning kо‘p vazifali xususiyatini yuzaga keltiradi. Adabiy tilning kо‘p qirrali va murakkab vazifalari adabiy tilning usluban tarmoqlanishiga, adabiy til doirasida xilma-xil nutqiy uslublarning yuzaga kelishiga olib keladiki, bu milliy adabiy tillarga xos muhim xususiyatlardan biridir.
Adabiy til ijtimoiy-siyosiy va ilmiy-madaniy hayotning barcha sohalarida aloqa quroli darajasiga kо‘tariladi. Bu hol adabiy tilni madaniyat va sivilizatsiyaning vositachisiga, bunga doir tushuncha va tasavvurlarni ifodalovchi, о‘zida saqlovchi va keyingi nasllarga yetkazuvchi qurolga aylantiradi. Adabiy tilda ijtimoiy va madaniy hayotning turli sohalariga oid boy bilimlar mujassamlangan bо‘ladi. Shuningdek, adabiy til mavhum va mantiqiy fikrlashning amalga oshishida ham vosita vazifasini bajaradi. Adabiy tilga xos kltirilgan xususiyatlar adabiy tilning og‘zaki nutq shakli uchun ham xosdir. Chunki hozirgi paytda sо‘zlangan og‘zaki nutq matnlarini о‘z holida yozib olish va uzoq davr saqlashning keng texnikaviy usul va imkoniyatlari mavjud.
Adabiy tilning lug‘at tarkibi, grammatik tuzilishi lahja va shevalardan farqli ravishda muayyan qonun-qoidalarga bо‘ysunadi, ular saralangan, ishlangan, baholangan bо‘ladi. Lisoniy me’yor adabiy til uchun ham, lahja uchun ham, lahja va shevalar, turli ijtimoiy jargonlar uchun ham xosdir. Ammo adabiy til me’yorli tilgina emas, me’yorlashtirilgan - muayyan me’yorlarga solingan tildir. Me’yorlanganlik, me’yorlashga muhtojlik adabiy tilning muhim xususiyatlaridan biridir. Adabiy tilning lug‘aviy (sо‘z qо‘llash) me’yorlari, morfologik va sintaktik me’yorlari, imloviy va talaffuz me’yorlari mavjud. Adabiy til me’yori tabiiy shakllangan me’yorlar bilan bir qatorda ongli ishlangan, ongli baholangan me’yorlardan iboratdir. Adabiy til me’yorlari doimo о‘z me’yorlarining shakllanishi, turg‘un holatga keilishiga intiladi. Shu sabali boshboshdoqlik adabiy tilga ziddir.
Adabiy tilning me’yorlanishi, bu me’yorlarning muayyan qoidalarga olinishi aslida adabiy tilning umumxalq quroli, umumxalq mulki ekanligi bilan bog‘liqdir. Adabiy til о‘zaro aloqa vositasi sifatida о‘zi xizmat qilayotgan millatning barcha vakili uchun umumiydir. Adabiy tilning qabul qilingan, qoidalashtirilgan me’yorlariga barcha joyda, barcha kishilar (yozuvda va sо‘zlovchilar) tomonidan bir xilda amal qilinadi.
Chunki adabiy til barcha tomonidan milliy tilning namunali va ishlangan shakli deb qabul qilinadi va tan olinadi. Shunga kо‘ra ham adabiy tilning kо‘pchilik tomonidan qabul qilingan va ma’qullangan me’yorlariga, bu me’yorlarga doir qoidalarga amal qilish, unga bо‘ysunish hamma uchun majburiydir.
Bunday umummajburiy me’yorlar va qoidalar adabiy tilning sо‘z qо‘llash va sо‘z yasash, gap tuzish, sо‘zlarni yozish va talaffuz qilish kabi barcha sohalarida ham mavjuddir. Adabiy tilda tо‘g‘ri sо‘zlash va yozish uchun mana shu me’yorlar, ular haqidagi qoidalarni bilish, о‘zlashtirish lozim. Ba’zan adabiy tilni bir yoqlama va notо‘g‘ri tushunish va tushuntirish hollariga ham duch kelamiz. Bunda adabiy til deb faqatgina rо‘znoma tili, ilmiy asarlar tili va badiiy adabiyot tili kо‘zda tutiladi. Bunda adabiy tilning og‘zaki shakli hisobga olinmaydi. Shuningdek, ba’zi hollarda adabiy til faqatgina yozma til orqali qolipga solinadi, adabiy til me’yorlari yozma nutqdagina tо‘la saqlanadi, deyilgan mulohazalar ham bildiriladi. Keltirilgan fikrlardan adabiy tilning og‘zaki shakli me’yorlangan emas ekan-da, adabiy til og‘zaki shaklida adabiy til me’yorlariga tо‘liq rioya qilish shart emas ekan-da, deyilgan notо‘g‘ri fikrga kelish mumkin.
О‘zbek tilini ongli ishlash, bu til me’yorlarining shakllanish va takomilida 1920-1940 yillarda ijod qilgan yetakchi о‘zbek yozuvchilari, jurnalistlar, turli fan olimlari, ayniqsa, tilshunoslar, shuningdek, radio muhim rol о‘ynadi. Natijada о‘zbek adabiy tili takomillashgan milliy, adabiy til darajasiga kо‘tarildi. Uning tо‘g‘ri yozish va tо‘g‘ri sо‘zlash uchun lozim bо‘ladigan til vositalari takomillashdi va silliqlandi. Adabiy tilning mana shu holati til madaniyatini, ya’ni madaniylashtirilgan tilni bildiradi. Demak, tilni ongli ravishda qayta ishlash natijasida madaniy til yuzaga keladi. Bu madaniy til –adabiy tildir. Madaniy adabiy tilni yuzaga keltirish uchun olib boriluvchi faoliyat jarayoni adabiy til madaniyati uchun harakat, kurashdir. Shuning uchun adabiy til madaniy til deb ataladi. Adabiy, ya’ni madaniy tilni yuzaga keltirishdan maqsad – tо‘g‘ri sо‘zlash, tо‘g‘ri yozish qurolini yuzaga keltirishdir. Bu qurol faol foydalanilgandagina va jamiyat a’zolarining о‘zaro aloqasi uchun muvaffaqiyatli xizmat qila olgandagina uning haqiqtan ham madaniy til ekanligi tasdiqlanadi. Demak, madaniy adabiy til bо‘lish bilan bir qatorda bu tildan foydalanish bilan bog‘liq bо‘lgan nutqiy jarayon, faoliyat ham mavjuddir.
Adabiy nutq va u bilan bog‘liq bо‘lgan adabiy til madaniyati – bu avvalo nutqiy kо‘nikma, nutqiy malakadir. Adabiy nutq malakasiga - adabiy til me’yorlarini egallash orqali erishiladi. Ular quyidagilar:
1) stilistik me’yorlar;
2) talaffuz (orfoepik) me’yorlari;
3) aksentologik (sо‘z va formalarda urg‘uning;
4) fonetik me’yorlar;
5) grammatik (morfologik va sintaktik) me’yorlar;
6) sо‘z yasalish me’yorlari;
7) orfografik me’yorlar;
8) grafik (grafika) me’yorlar;
9) punktuatsion me’yorlar;
Adabiy til me’yori tadqiqotchilari uning kо‘rinishlari haqida ham mulohaza yuritganlar. E. Begmatov rus tilshunos olimlari R.A. Budagov, A.I. Yefimov, V.I. Koduxov, T.A.Degtereva, Y.S.Stepanov, N.A.Belchikov va boshqalarning qarashlarini tahlil qilib va umumlashtirib, о‘zbek adabiy tili me’yorining quyidagi kо‘rinishlari mavjudligini kо‘rsatib beradi: «1. Umumiy tarzda: 1) yozma nutq me’yori - yozma adabiy til me’yori - yozma uslub me’yori; 2) Og‘zaki nutq me’yori - og‘zaki adabiy til me’yori - og‘zaki uslub me’yori.
Nutqning bu ikkala shakli ham yagona adabiy til me’yorlariga tayanib ish kо‘radi. Shu sababli ularda mushtarak lug‘aviy me’yorlar, umumiy morfologik, sintaktik vosita mavjud. Ammo yozma nutq amal qiladigan imloviy, punktuatsion me’yorlar og‘zaki nutqda, og‘zaki nutq amal qiladigan talaffuz me’yorlari, ohangiy (intonatsion) me’yorlar yozma nutqda yо‘q yoki yetakchi rol о‘ynamaydi. Mana shunday farqli tomonlar yozma va og‘zaki nutqining sitaktik qurilishida, sо‘z shakllarining tо‘liq va notо‘liq qо‘llanishlarida, imo-ishora bilan bog‘liq qositalarning ishlatilish xususiyatlarida ham kо‘rinadi. Bular yozma va og‘zaki nutq madaniyatini egallashning о‘ziga xos xususiyatlari mavjud ekaniga dalildir.
Oddiy sо‘zlashuv nutqi о‘zbek tilida tabiiy holda mavjud bо‘lgan og‘zaki nutq kо‘rinishlaridan iborat. Masalan, turli о‘zbek sheva va lahjalari tili, ya’ni dialektal nutq kо‘rinishlari, shevachiklik unsurlari ta’sirida bо‘lgan kundalik sо‘zlashuvning boshqa xil kо‘rinishlari va boshqalar.
Oddiy sо‘zlashuv nutqining til bazasini adabiy til tashkil etmaydi. Oddiy sо‘zlashuv oldiga qо‘yiluvchi nutqiy talablar aniq lahja va shevalarning tabiiy me’yorlari bilan kо‘proq lisoniy talablar bilan bog‘liq bо‘ladi.
1) og‘zaki nutq bir butun hodisa (mant) sifatida cheksiz va son-sanoqsiz shaxsiy (individual) faoliyatdir. Uning kо‘pgina qirralari turli sharoitlarda о‘zicha kechadi va payqalmagan qolda beiz yо‘qolib ketadi;
2) og‘zaki nutq me’yorlarining barcha xususiyatlarini payqash, yozib olish, о‘rgatish va о‘rganish ancha qiyinchilik bilan kechad;
3) og‘zaki nutqda talaffuz, ohang, imo-ishora vositalari muhim rol uynaydi;
4) og‘zaki nutqda yozma nuqtdagi kabi о‘ylab ish tutish imkoni kam bо‘ladi. Chunki og‘zaki nutq yozma nutqdan tezkor (avtomatik) jarayon ekani bilan farqlanadi;
5) og‘zaki nutqda shevachilikning ta’siri kuchli bо‘ladi;
6) og‘zaki nutqning yuzaga chiqishi sо‘zlovchining kayfiyatiga, nutq sо‘zlanayotgan vaziyatga, sо‘zlovchi nutqiy a’zolarining me’yoriy va sog‘lomligiga bog‘liq;
7) og‘zaki nutqning о‘ziga xos grammatik tuzilishi, qurilish tartibi mavjud. Chunonchi gap bо‘laklarining tushib qolishi, qisqarib ketishi, о‘rin almashishi, aksincha, keraksiz unsurlarning, takrorlarning bо‘lishi va hokazo;
Yozma nutq doirasiga ilmiy nutq, rasmiy nutq, publitsistik nutq, qisman badiiy nutq, shuningdek, radio va televideniye uchun tuzilgan yozma matnlar kiradi. Nutqning keltirilgan vazifaviy tiplari ba’zan ilmiy til, rasmiy til, badiiy til deb ham yuritiladi.