Reja: Tarixshunoslik fanining predmeti

1.Mavzu: Kirish. Fanning asosiy maqsadi va vazifalari. Tarixshunoslik tadqiqotlarida tahlil uslublari va tamoyillari.Tarixshunoslik fakti, tarixshunoslik manbasi.
REJA:

1. 
   Tarixshunoslik fanining predmeti.
   
2. 
   Tarixiy bilimlar taraqqiyoti va tarixiy tadqiqot usullari va metodologiyasi.
   
3. 
   Istoriografiya, tarixnavislik, aniq-taxliliy usul, mantiqiy usul, xronologik usul, davriylashtirish usuli.
   

Tarixshunoslik - tarix fanining tarixini o’rganuvchi fan. Tarixshunoslik tarixiy bilimlar taraqqiyotini, muayyan tarixiy bosqichda yaratilgan ilmiy mahsulotlarni yoki ma`lum bir muammoga bag’ishlangan tarixiy tadqiqotlarni o’rganadi va tahlil kiladi.Tarixshunoslik nafaqat tarix, balki maxsus tarix fanlari (masalan, Sharqshunoslik, etnologiya, tarixshunoslik va b) tarixi bilan ham shug’ullanadi.Tarixshunoslikning asosiy vazifasi tarix fani rivojini chuqur va har tomonlama xolisona anglashdan, muayyan taraqqiyot davrida to’plangan tarixiy bilimlarni tahliliy tadqiq etishdan, amalga oshirilgan ishlarning natijasini chikarishdan hamda shu asosda tadqiq etilgan dolzarb muammolarni aniklab, kelgusi tadqiqotlarning yunalishlarini belgilashdan, tarixchilarni muayyan tarixiy-ilmiy muammo doirasidagi adabiyotlarga yunaltirishdan iborat.Tarixshunoslik utmishda kechgan va bugunda sodir bo’layotgan voqea-hodisalarning odamlar ongida qanday aks etishini, tarixiy adabiyotlar orqali ijtimoiy-tarixiy rivojlanish jarayonini kuzatish; jamiyat tarixiy rivojining turli bosqichlarida tarixiy bilimlarning o’sib borish jarayonini kuzatish imkonini beradi. Boshqacha aytganda , ma`lum bosqich yoki davrda tarix fanining rivojini jamiyat taraqqiyotining asosiy yo’nalishi bilan bog’liqlikda ifodalaydi, ijtimoiy-siyosiy, mafkuraviy muhitning tarix faniga ta`sirini, u yoki bu yo’nalishdagi rivojlanish va tanazzulga yuz tutish sabablarini aniqlaydi.Tarixshunoslik shuningdek, fan taraqqiyotida o’z o’rniga ega bo’lgan ilmiy-tadqiqot markazlari tarixini, unda faoliyat ko’rsatgan ilmiy kadrlarning salohiyati, ularning fan rivojiga qo’shgan hissalarini o’rganish kabi vazifalarni ham bajaradi.

Tarixshunoslik tadqiqotlarining bir qancha tahlil usullari mavjud;
-Qiyosiy tarixiy usul-turli tarixiy davrlarda tarixiy ma`lumotlar qanday paydo bo’ldi, harakatlandi,o’zgardi va rivojlandi, jamiyat taraqqiyotida tarixiy fikrlarning paydo bo’lishi va rivojlanishi jarayonini aniqlashda qo’llaniladi;
-Aniq tahliliy usul-olib borilgan tarixshunoslik tadqiqoti voqea-hodisalar tafsilotini kelib chiqish sabablari, rivojlanish jarayonini nazariy va faktik materiallarning o’zaro aloqasida tahlil qiladi, ularning fanda qanday yoritilganligini o’rganadi;
-Mantiqiy-tahliliy usul-tarixshunoslikda katta imkoniyatlarga ega bo’lib, tarixiy muammoning o’ziga xos xususiyatlari , tuzilishi, boshqa tarixiy hodisalar bilan bog’liqligini o’rganishda qo’llaniladi.Boshqacha aytganda, ma`lum bosqich yoki davrda tarix fanining rivojini jamiyat taraqqiyotining asosiy yo’nalishi bilan bog’liqlikda ifodalaydi;
-Xronologik usul-voqea-hodisalar haqida turli bosqich yoki davrda to’plangan tarixiy faktlarni o’zaro bog’liqda o’rganishda qo’llaniladi.Bu esa turli zamonda ilmiy fikrlarning harakatini, muammoga yondashuvda kontseptsiyalar, qarashlar, g’oyalarning o’zgarib borishini xronologik tartibda takroriy yoki xilma-xil jihatlarini ochib beradi;
-Davriylashtirish usulida ma`lum bir tarixiy-davriy chegarada tarix fanining sifat, uslub va xususiyatlarining o’zgarishiga ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning ta’siri, har bir yangi bosqichda vujudga kelgan ilmiy g’oyalarni harakatlantiruvchi omil va yo’nalishlar aniqlanadi;retospektiv tahlil-har bir ilmiy adabiyot o’z davriga taalluqli bo’lib, uning kuchli va kuchsiz jihatlarini o’zida aks ettiradi. Tarixshunoslik tadqiqotlarida tadqiqotchining vazifasi uzidan avvalgi bosqichlarda yaratilgan ilmiy asarlarni zamonaviy bilimlar nuktai nazaridan urganish, ularning ijobiy va salbiy jixatlarini taxlil kilishdan iborat.
Tarixshunoslik tarix faniga nisbatan yangi fan xisoblanadi. O’rta asrlarda yaratilgan ba’zi tarixiy asarlarda, jumladan, Abu Rayxon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan kolgan yodgorliklar» va «Hindiston», Abu Bakr Narshaxiyning «Tarixi Buxoro», SHarafiddin Ali YAzdiyning «Zafarnoma», Boburning «Boburnoma», Muxammad Yusuf Bayoniyning «Tarixi Xorazm», «SHajarai Xorazmshoxiy», Axmad Donishning «Buxoro amirligining tarjimai xollari» va boshkalarda muayyan ma`lumotlarni umumlashtirishga, fakt va tarixiy jarayonlar bayonida taxliliy yondashuvga bulgan xarakatlar kuzatiladi.
O’zbekistonda tarixshunoslik tarix fanining maxsus soxasi va aloxida predmeti sifatida XX asrning II yarmida shakllandi.O’zbekiston FA Tarix instituti tashkil topgach, bir kator tarixshunoslar, jumladan V.X.Nepomnin, R.N Nabiev, I.K.Dodonov, L. M. Landa, X.I.Inoyatov, B.V.Luninlar muayyan muammolarning tarixshunosligini tadkik kilishga kirishdilar.1968 yil Tarix instituti koshida «Tarixshunoslik» sektori, keyinroq bo’lim tashkil etilishi bu soxaning rivojiga katta xissa qo’shdi.
(bulimni 1968-1988 yillarda t.f.d.B.V.Lunin, 1988-1992 yillarda t.f.n. V.A.Germanov boshkargan, 1992 yillardan t.f.d. prof.D.A.Alimova raxbarlik kilib kelmoqda)
Istoriografiya tushunchasi ikki ma`noda qo’llaniladi:

1. 
   Tarixiy bilimlar taraqqiyoti va tarixiy tadqiqot usullariga doir fan ma`nosida.
   
2. 
   Muayyan tarixiy davrga yoki muammoga bag’ishlangan tarixiy tadqiqotlar majmuasi ma`nosida (masalan, hozirgi davr isto-riografiyasi).
   

O’rta Osiyo xalqlari tarixining istoriografiyasi deganimizda, O’rta Osiyo xalqlarining eng qadimgi zamonlardan hozirgacha bo’lgan tarixiga manba bo’lib xizmat qiluvchi tarixiy tadqiqot, ya`ni tarixshunoslik asarlarini tushunamiz.Тарихшунослик - тарих фаниинг тарихини ўрганувчи фан. Тарихшунослик тарихий билимлар тараққиётини, муайян тарихий босқичда яратилган илмий маҳсулотларни ёки маълум бир муаммога бағишланган тарихий тадқиқотларни ўрганади ва таҳлил қилади. Тарихшунослик та­рихий билимлар тараққиётини, муайян тарихий босқичда яратилган илмий маҳсулотларни ёки маълум бир муам-мога бағишланган тарихий тадқиқотларни ўрганади ва таҳлил қилади. Тарихшунослик нафақат тарих, балки махсус тарих фанлари (мас, шарқшунослик, этно­логия, археология ва б.) тарихи билан ҳам шуғулланади. Тарихшуносликнинг асосий вазифаси тарих фани ривожини чуқур за ҳар томонлама холисона англашдан, муайян тараққиёт даврида тўпланган тарихий билимларни таҳлилий тадқиқ этишдан, амалга оширилган ишларниш" натижасини чиқаришдан ҳамда шу асосда тадқиқ этилган долзарб муаммоларни аниқлаб, келгуси тадқиқотларнинг йўнатишларини белгилашдан, тарихчи-ларни муайян тарихий-илмий муаммо доирасидаги адабиётларга йўнаатиришдан ибораг. Тарихшунослик ўтмишда кечган ва бугунги кунда содир бўлаётган воқеа-ҳодисаларнииг одамлар онгида қандай акс этишини, тарихий адабиётлар орқали ижтимоий-тарихий ривожланиш жараёнини кузатиш; жамият тарихий ривожининг турли босқичларида тарихий билимларнинг ўсиб бориши жараёнини кузатиш имконини беради. Бошқача айтганда, маълум босқич ёки даврда та­рих фанининг ривожини жамият тараққиётининг асосий йўналиши билан боғлиқликда ифодалайди, ижтимоий-сиёсий, мафкуравий муҳитнинг тарих фанига таъсирини, у ёки бу йўналишдаги ривожланиш ва таназзулга юз тутиш сабабларини аниқлайди. Тарихшунослик шунингдек, фан тараққиётида ўз ўрнига эга бўлган и.т. маркаатари тарихини, унда фаолият кўрсатган илмий кадрларнинг салоҳияти, уларнинг фан ривожига қўшган ҳиссаларини ўрганиш к аби вазифалар бажаради.
Тарихшунослик тадқиқотларининг бир қанча таҳлил усуллари мавжуд: қиёсий тарихий усул — турли тарихий давр-ларда тарихий маълумотлар қандай пайдо бўлди, ҳаракатланди, ўзгарди ва ривожланди, жамият тараққиётида тарихий фикрларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши жараёнини аниқлашда қўлланилади; аниқ таҳлилий усул — олиб борилган Тарихшунослик тадқиқоти воқеа-ҳодисалар тафсилотини келиб чиқиш сабаблари, ривожлаииш жараё­нини назарий ва фактик материаллар-нинг ўзаро алоқасида тахлил қилади, уларнинг фанда қандай ёритилганли-гини ўрганади; мантиқий таҳлилий усул — Тарихшуносликда катта имконият-ларга эга бўлиб, тарихий муаммонинг ўзига хос хусусиятлари, тузилиши. бошқа тарихий ҳодисалар б-н боғлиқ-лигини ўрганишда қўлланилади. Бошқача айтганда, маълум босқич ёки давр­да тарих фанининг ривожини жамият тараққиётининг асосий йўналиши билан боғлиқликда ифодалайди; хроно­логик усул — воқеа-ҳодисалар ҳақида турли босқич ёки даврда тўпланган тарихий фактларни ўзаро боғлиқликда ўрганишда қўлланилади. Бу эса турли замонда илмий фикрлар­нинг ҳаракатини, муаммога ёндашувда концепциялар, қарашлар, ғояларнинг ўзгариб боришини хронологик тартибда такрорий ёки хилма-хил жиҳатларини очиб беради; даврийлаштириш усулида маълум бир тарихий-даврий чегарада тарих фани­нинг сифат, услуб ва хусусиятлари-нинг ўзгаришига ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг таъсири, ҳар бир янги босқичда вужудга келган илмий гояларни ҳаракатлантирувчи омил ва йўналишлар аниқланади; ретро­спектив таҳлил — ҳар бир илмий адабиёт ўз даврига тааллуқли бўлиб, унинг кучли ва кучсиз жиҳатларини ўзи-да акс эттиради. Тарихшунослик тадқиқотларда тадқи-қотчининг вазифаси ўзидан аввалги бос-қичларда яратилган илмий асарларни за-монавий билимлар нуқтаи назаридан ўрганиш, уларнинг ижобий ва салбий жиҳатларини тахлил қилишдан иборат.
Тарихшунослик тарих фанига нисбатан янги фан ҳисобланади. Ўрта асрларда яратилган баъзи тарихий асарларда, жумладан, Абу Райҳон Берунийнинг «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» ва «Ҳиндистон», Абу Бакр Наршахий-нинг «Тарихи Бухоро», Шарафуддин Али Яздийнинг «Зафарнома», Бобур-нинг «Бобурнома», Муҳаммад Юсуф-бек Баёнийнинг «Тарихи Хоразм», «Шажараи Хоразмшоҳий», Аҳмад Донишнинг «Бухоро амирларининг тар-жимаи ҳоллари» ва б.да муайян маълумотларни умумлаштириб факт ва тарихий жараёнлар баёнида таҳлилий ёндашувга бўлган ҳаракатлар кузатилади.
Ўзбекистонда Тарихшунослик тарих фанининг махсус соҳаси ва алоҳида тадқиқот предме-ти сифатида 20-а.нинг иккинчи ярмида шаклланди. Ўзбекистон ФА Тарих институ­та ташкил топгач, бир қатор тарихшунослар, жумладан, В.Я. Непомнин, Р.Н.Набиев, И.К. Додонов, Л.МЛанда, Х.И.Иноятов, Б.В.Лунинлар муай­ян муаммоларнинг тарихшунослигини тадқиқ қилишга киришдилар. 1968 йилда Тарих институти қошида «Тарихшунослик.» сектори, кейинроқ бўлим ташкил этилиши бу соҳанинг ривожига катта ҳисса қўшди (бўлимни 1968—88 йилларда тарих фанлари доктори Б.В.Лунин, 1988—92 й.ларда тарих фанлари номзоди В.А.Германов бошқарган, 1992 йилдан тарих фанлари доктори, проф. Д.А.Алимова раҳбарлик қилиб келмоқда).
Ўзбекистонда тарих фани ва унинг баъзи соҳалари ривожи динамикасини ёритувчи асарлар [Ахунова М.А., Лунин Б. В., История исторической науки в Узбекистане, Т., 1970; XX асрнинг дастлабки ўттиз йиллиги Ўзбекис­тонда тарих фани (тарихшунослик очерклари), 1— 2-қисм, Т., 1994: Алимова Д. А., Иванова Л. С, 50 лет изучения истории Узбекистана в годў войнў 1941 — 1945 гг. современнўе зада­чи и перспективў ее историографии, Т., 1995; Лунин Б. В., Историография об­ҳественнўх наук в Узбекистане, Т., 1974; Саидқулов Т. С, Ўрта Осиё халқ-лари тарихининг тарихшунослигидан лавҳалар, Т. С, 1992; Дониёров А. X., Мустақил Ўзбекистон этнографияси тарихшунослигининг айрим масалалари, Т., 2003| яратилди. Шарқшунос олим-лар (Лунин Б. В., Биобиблиографичес­кие очерки о деятелях обҳественнўх наук Узбекистана, г. 1, Т., 1976; т. 2, Т., 1977), мустамлака-тоталитар тузум шароитида Ўзбекистон тарих фани соҳасида хизмат қилган тарихчиларнинг ҳаети ва фаолияти (Алимова Д. А., Рашидова Д., Маҳмудхўжа Беҳбудий ва унинг та­рихий тафаккури, Т., 1999; Германов В. А., Историки Туркестана в условиях политического террора 20—30-х годов, Т., 2000; Германов В. А., Профессор Пу-лат Салиев и его время, Т., 2002) асар­ларда акс эттирилди; хотин-қизлар муаммоси тарихшунослиги [Алимова Д. А., Женский вопрос в Средней Азии: история изучения и современнўе про­блемў (20—80-е гг.). Т., 1991]; миллий озодлик ҳаракатлари, уларнинг хориж-да ўрганилиши (Зияева Д. Ҳ., Туркис-тонда миллий озодлик ҳаракати, Т., 2000) асарларда ўз ифодасини топди.
Ўзбекистоннинг замонавий “илмий тарихий майдонида” фаоллашаётган тарихшунослик тобора тарихчиларнинг тадқиқотчилик амалиётига кириб бориш диапазонини кенгайтирмоқда, янги муаммоларни аниқлаб ва уларни ҳал қилиш орқали, илмий тарихий билиш чегараларини ҳам кенгайтирмоқда. Бу нафақат бугун мамлакатимизда кечаётган тарих фани ташкилий функционал тизимидаги модернизациялашув жараёни балким, катта ҳажмдаги илмий тадқиқотчилик муммоларини мушоҳада қилиш, шунингдек, эпистемологик ва ижтимоий маданий “чақириқлар” шароитида сифат жиҳатдан янги “тарихий полотно” яратиш билан изоҳланади.
Тарихшунослик рамзий маънода профессионал тарихий билимларнинг, тарих соҳасида билиш жараёнини тадқиқ қилишга йўналтирилган қолаверса илмий мушоҳаданинг ҳаққонийлигини кўрсатувчи “лакмус қоғози”, тарихчилар ғоялари ва нуқтаи назарлари ўртасидаги арбитрдир. Илмий тарихий жарённинг “устида”ги тарихшунослик айни пайтда тарих фанининг функционал муҳитида бўлиб, унинг ажралмас ва таркибий қисмидир. Ўзбекистон тарихини қайта мушоҳада қилишда, тарих ривожини ўрганишнинг концептуал янгиланишида, тадқиқотчилик муаммоларини долзарблашувида тарихшунослик муҳим ўрин тутади. Мазкур мақолада тарихшуносликнинг “Муаммовий тарихшунослик” йўналиши, унинг тарих фани учун таҳлилчилик вазифасининг аҳамияти ва ишланажак долзарб муаммоларини аниқлашдаги роли ҳақида мушоҳада юритилади. Ҳозирги пайтда муаммо тарихшунослиги функцияси икки ёқлама бўлиб, бир томондан тарихшунослар анъанавий равишда ватан тарихи муаммоларини ўрганилиши, илмий мактаблар ва тадқиқотчилар фаолиятини баҳолашга, ёки бир сўз билан айтганда маълум бир муаммо бўйича илмий билимлар тўпланиши жараёнини кўрсатишга уринмоқдалар. Иккинчи томондан—қадриятли ёндошув асосида муқаддам шаклланган тарихшунослик анъаналаридан илмий билимлар ривожининг замонавий босқичи учун нималар муҳим аҳамиятга эга эканлигини аниқлаш функцияси бўлиб, бу анча мураккаб вазифа ҳисобланади. Биз бу вазифанинг нечоғлик мураккаб эканлигини ҳис қилган ҳолда диққатимизни масаланинг икки жиҳатига қаратдик: муаммовий тарихшунослик соҳасидаги тадқиқотчилик тажрибасини умумлаштириш; ҳозирги даврда муаммовий тарихшунослик ривожининг асосий тенденцияларини кўрсатиш. Бу контекстда мустақиллик даврида муаммо тарихшунослигининг ривожланиш даражаси, ҳолати, кўламини аниқлаш муҳимдир.
Авваламбор “муаммо тарихшунослиги” нима ва у “оддий тарихшунослик” дан қандай фарқ қилади деган саволга жавоб беришга уриниб кўрамиз. Муаммо тарихшунослиги маълум бир муаммони ёритувчи илмий ишлар, у ёки бу муаммо мавзувий “блокларга” кирувчи алоҳида олинган тадқиқотларнинг бирлашмасидир. Муаммо тарихшунослигида “ўрганилаётган масала бўйича турли илмий мактаблар ва йўналишлар концепциялари таҳлили марказий ўринни эгалласа, концепциялар таҳлилида эса уларнинг келиб чиқиши методологияси, концепциялар генезисини ўрганиш ҳал қилувчи аҳамиятга эга”.
Тарихшунослик ҳақида умуман гап юритадиган бўлсак биринчидан, яъни у ёки бу мавзувий ёки хронологик илмий ахборот ҳажми умумлаштирилган материаллар, тарихшунослик планидаги илк нашрлар 1920-30-йилларда вужудга келган эди. Ундан сўнг 1940-50-йилларда республикада илмий тарихий билимлар ривожини кўрсатувчи якунловчи мазмундаги ишлар чоп этилди.