Reja: Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqning iqtisodiy mohiyati va nazariy-huquqiy asoslari

MAVZU Yuridik shaxslardan undiriladigan yer solig‘I va uni soliq tizimida tutgan o‘rni

REJA:

1.Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqning iqtisodiy mohiyati va nazariy-huquqiy asoslari.

2.Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqning soliq tizimidagi ahamiyati.

3.Yuridik shaxslar mol-mulkiga solinadigan soliqning to’lovchilari va soliqqa tortiladigan baza.

O’zbekistonda korxonalar faoliyatini soliqqa tortish yo’lidagi muhim qadamlardan biri korxonalarning mol-mulkiga solinadigan soliqning joriy qilinishi bo’ldi. Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq O’zbekiston Respublikasining 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan “Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlardan olinadigan soliqlar to’g’risida”gi Qonuniga asosan 1992 yildan boshlab joriy etildi va shu bilan birga korxonalarning ishlab chiqarish fondlariga to’lov hamda transport vositalariga solinadigan soliq bekor qilindi. Hozirgi vaqtda ushbu soliqning huquqiy asosi bo’lib, O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi, “Davlat soliq xizmati to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonuni, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlari hamda boshqa soliq qonunchiligi bilan bog’liq bo’lgan me’yoriy hujjatlar hisoblanadi. O’zbekiston soliq tizimida yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq to’g’ri soliqlar tarkibiga kiradi va mohiyatiga ko’ra bu soliq asosiy fondlar shaklidagi resurslarga nisbatan belgilangan soliq hisoblanadi. Mazkur soliq bo’yicha tushumlar summasi to’liq mahalliy byudjetlarga tushadi va u budjetning barqaror daromad manbalaridan biri hisoblanadi. Mamlakat soliq tizimida mol-mulk solig’ini joriy qilishdan ko’zlangan maqsad birinchidan, korxonalar o’zlarining xo’jalik faoliyatini yuritishda ortiqcha va foydalanilmayotgan mol-mulkini sotishga qiziqishini uyg’otish bo’lsa, ikkinchidan, korxonalar balansidagi mol-mulkdan samarali foydalanishni rag’batlantirishdan iborat. Chunki, korxonalarning ma’naviy va jismoniy tomondan eskirgan asosiy vositalarini yangi, ilg’or texnologiya-uskunalar bilan yangilashi ishlab chiqarilayotgan tovarlarning bahosini arzonlashtiradi va raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishga imkon beradi. 8 Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning balansidagi barcha mulklardan soliq to’lashga majbur qilish uni ortiqcha bino, inshootlar, mashina va uskunalardan qutilishiga undaydi. Bu esa, o’z navbatida, ishlab chiqarish vositalari bozorini shakllantirishga, mahsulot tannarxini pasaytirishga hamda raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatini yaratadi. Shuningdek, mol-mulk solig’i daromad va mulk taqsimotidagi nomutanosiblikni bartaraf etishning muhim vositasi hisoblanadi. Mol-mulk bir yuridik yoki jismoniy shaxsning ma’lum bir davrda ega bo’lgan ma’lum boyliklariga dahldor barcha iqtisodiy qiymatliklarining puldagi ifodasidir. Mulk deganda unumli va unumsiz iste’mol buyumlarini insonlar tomonidan o’zlashtirishning belgilangan ijtimoiy usuli tushiniladi. Soliqqa tortish maqsadida umum qabul qilingan mulk ikki guruhga - ko’char va ko’chmas mulkka bo’linadi. Ko’chmas mol-mulkka yer maydonlari, ularda qad rostlagan imoratlar, binolar va boshqa muhim inshootlar kiradi. Vaholanki, ko’chma mulk o’z navbatida sezilarli va sezilmaydigan mol-mulkdan iboratdir. Seziladigan mol-mulkka dastgohlar, mashinalar, uskuna va jihozlar hamda transport vositalari kirsa, sezilmaydigan mulkka aktsiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlar, patentlar va boshqalar kiradi. Tabiiyki, sezilmaydigan ko’chma mulkni hisobga olish qiyin, shu bois mol-mulkni soliqqa tortishda ko’chmas mulkka solinadigan va seziladigan deb atalmish ko’chma mulkka solinadigan soliqlar asos qilib olinadi. Mol-mulklar (ayniqsa uning ko’chmas qismini) soliqqa tortish vaziyatli to’lov (renta) undirish vositasi sifatida namoyon bo’lib, muayyan mulkka egalikning o’zi ushbu mulkdan va mulkdan foydalanishga asoslangan faoliyatdan daromad olish uchun muntazam va o’ta qulay shart-sharotlarni tashkil qilgan. Mol-mulkni soliqqa tortishning eng ko’xna turlaridan biri yer solig’idir. Yuqorida ta’kidlab o’tilganideq davlatchilik rivojlanishining dastlabki davrlarida mol-mulk soliqlari, qoidaga muvofiq u yoki bu mol-mulkka ega bo’lgan mulkdorning daromadga erishishiga olib kelishi lozim edi. Daromad keltiruvchi 9 asosiy, ba’zan esa yagona manba yer hisoblanardi. Usha paytdagi qishloq xo’jaligi ekinlarining bir turdaligi, ekinlar parvarishining juda oddiyligi sharoitida mulkda bo’lgan yerning umumiy maydoni soliqqa tortilardi. Mol-mulkni soliqqa tortishning navbatdagi nazariy va amaliy muammosi molmulk egasining to’lovga qobilligi (soliqni to’lashga qobilligi)ni hisobga olish kerakmi, agar kerak bo’lsa, qay tarzda hisobga olinadi, degan masaladan iboratdir. Soliqlarning klassik nazariyasi, to’lovchilarning soliqqa qobilligi birgina daromadning miqdori bilan belgilanmaydi, deb uqtiradi, chunki birinchidan, sof daromadni aniqlashning o’zi muayyan qiyinchiliklar bilan bog’liq bu, ayniqsa, daromad bir necha manbadan olinsa, yaqqol ko’rinadi, turli jarayonlar xilma-xil xarajatni ko’p talab qiladi, shu sababli ularning hammasini inobatga olish va ularning daromadga ko’rsatadigan aniq, ta’sirini aniqlash uta mashaqqatli va umuman mumkin emas. Shu zaruratda, ko’pgina hollarda mol-mulk egalarining mulki miqdoriga qarab, ularning soliqqa qobilligi e’tiborga olinadi. Ikkinchidan, sub’ektiv munosabatda, soliqlarning ta’sirchanligi bir xil daromad ko’radigan sub’ektlar uchun daromad turiga ko’ra, har xil bo’lishi mumkin. Bular to’g’risida iqtisodiy adabiyotlarda daromadlarni ularning kelib chiqish manbaiga qarab, fundlashgan (passiv) va fundlashmaganga (aktiv) bo’lish rasm bo’lgan. 2 Daromadlar va mol-mulkni soliqqa tortish bilan bog’liq to’g’ri soliqlar iqtisodiy adabiyotlarda soliq to’lovchining mulkiy va ijtimoiy mavqeiga ko’ra shaxsiy va real soliqlarga bo’linadi. Shaxsiy soliqlar — soliq to’lovchining mulkiy va ijtimoiy ahvoliga bog’liq holda belgilanadigan soliqlar bo’lsa, real soliqlar - soliq to’lovchining moliyaviy ahvolidan qat’iy nazar faoliyat yoki tovarlarga, ya’ni mulk (xususiy mulk)ni sotish, sotib olish, egalik qilishga solinadi. Tarixan real soliqlar, bevosita soliqlarning eng qadimgi ibtidoiy shaklida bo’lgan. Mol-mulk solig’i dastlab asosan real soliqlar shaklida amaliyotda yuzaga kelgan. Bunda, qoidaga ko’ra, mol-mulkning alohida turlari turli soliqlar: yer, mol-mulk uy, xunarmandchilik va pul sarmoyasisoliqlariga tortilgan. Real soliqlar asosida tashqi belgilar yotib, ular yer maydonining miqdori, qurilish qiymati yoki uning ijara to’lovi va boshqalar tashkil qilgan. Real soliqlarda bir xil mol-mulkka ega bo’lgan shaxslar, bir xil miqdorda soliq to’laganlar. Demak shaxsiy soliqlar soliq to’lovchi olingan haqiqiy daromaddan to’lanasa, real soliqlarga u yoki bu soliqqa tortish predmeti hisoblangan (ko’chmas mulk)dan muayyan iqtisodiy sharoitlarda olinadigan taxminiy o’rtacha daromad soliqqa tortiladi. Avvalo real soliqlarga mol-mulk soliqqa tortilib, va bundan ularning inglizcha «real» nomi kelib chiqadi. Taniqli rus tadqiqotchi A. Trivus real soliqlarga quyidagicha ta’rif beradi: «Real soliqlar (u yoki bu ob’ekt - yer, korxona, uy, pul tarzidagi sarmoya to’lovchiga ta’luqliligi omili bo’yicha) soliqqa tortiladigan mulkning aniq belgilari bo’yicha aniqlanadi, bu belgilar amalda to’lovga qobillik haqida emas, balki me’yoriy, «taxmin qilinadigan» to’lovga qobillik to’g’risida fikr yuritish imkonini beradi.»3 . Demak agar mol-mulkni soliqqa tortish real soliqqa tortish tamoyiliga muvofiq qurilgan bo’lsa, unda har bir alohida olingan mol-mulkning, umumiy soni va hajmi, uning umumiy qiymatidan qat’iy nazar hamda to’lovchining moliyaviy ahvolini hisobga olmasdan soliqqa tortiladi. Shaxsiy belgilar asosida qurilgan molmulk solig’ida esa, alohida olingan mol-mulk emas, balki uning umumiy miqdori soliqqa tortiladi. Mol-mulk solig’idan ijtimoiy extiyojlarni qondiruvchi mol-mulk ozod qilinish mumkin. Real soliqqa tortish o’n to’qqizinchi asrning oxiri va yigirmanchi asrning boshlarida ustivor bo’lib, keng miqyosda qo’llanilgan. Manashu davrdayoq olimlar uning kamchiliklarini ko’rsatib berdilar. Xususan, olim G.Sadovskiy bu haqda shunday yozadi: «Yer va uy-joy solig’i eng boy sohiblardan ham, na bir qarich yerga va na qurilishning bitta g’ishtiga ham egalik qila olmaydigan shaxslardan ham bir xil hajmdagi foizlarda undirilgan»4 . Yuqorida sanab o’tilgan kamchiliklar soliq to’lovchining to’lovga qobilligini hisobga oluvchidaromad solig’ining joriy etilishi va rivojlantirilishi hamda unga qo’shimcha molmulk solig’i kiritilishi bilan bartaraf etildi.

Mol-mulk solig’i yuridik shaxslarning ma’lum bir davrda ega bo’lgan, xususan, qo’zg’almas va qo’zg’aluvchan mulklarini to’la yoki ma’lum bir qismini qiymatidan olinadigan to’g’ri soliqdir. Mol-mulkdan olinadigan soliqlar boshqa soliqlarda bo’lgani kabi, turli sabablarga ko’ra olinadi. Ushbu sabablarni moliyaviy, sotsial va boshqaruv sabablari shaklida ko’rsatish mumkin:

1. Moliyaviy sabablar - soliqning undirilishi bosh sababi davlatning o’z funktsiyalarini bajarilishning moliyalashtirish uchun kerakli bo’lgan daromad bilan ta’minlashdir. Shu sababli ham, har soliqda bo’lgani kabi, mulk soliqlarida soliq tizimida o’rin berilishining sabablari orasida davlatga daromad ta’minlash tushunchasi to’rganligini aloxida ta’kidlash mumkin;

2. Sotsial sabablar - mulk soliqlari davlatga daromad ta’minlashdan ko’ra ko’proq ijtimoiy maqsadlarga yo’naltirilgandir. Xususan daromadda va mulk taqsimotidagi nomutanosibliklarni tugatish yoki kamaytirish, hamda adolatli soliqqa tortishni ta’minlash, mulk soliqlari orqali ta’minlanishi istalgan ijtimoiy maqsadlardir; 3. Boshqaruv sabablari - mulk solig’i hozirgi vaqtda daromad mavjud bo’lgan daromadni yashirish va to’lamaslik holatlarini oldini olish maqsadida olinmoqda. Ma’lum davrlarda olinadigan daromad va hosil qilingan mol-mulk bir-biri bilan solishtiriladi. Soliqlar tuzilmasida korxonalar mol-mulkiga solinadigan soliq garchi byudjetning daromadlar qismida katta ulushga ega bo’lmasa-da, lekin soliq tizimida etakchi o’rin egallaydi va respublika uchun soliq tizimining eng muhim unsuriga aylanib, boshqa to’g’ri soliqlar singari amal qilmoqda.

Yuridik shaxslar mol-mulkini soliqqa tortish mexanizmi, bu - yuridik shaxslar mol-mulkiga soliq solish bilan bog’liq bo’lgan, soliqni tashkil qilishda bevosita ishtirok etuvchi elementlar majmui hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida yuridik shaxslar mol-mulk solig’ini, soliq solish ob’ekti va sub’ekti, stavkasi, soliqni to’lashning tartibqoidalari, soliq solish yuzasidan korxonalarga beriladigan yengilliklar va imtiyozlar, soliq qonunchiligini buzganlik uchun javobgarlik hamda soliq to’lash yuzasidan kelib chiqadigan nizolarni hal etishning umumiy tartib-qoidalari belgilangan. Avvalo, amaldagi qonunchilikda korxonalar mol-mulk solig’i sub’ektlarini aniqlash tartibini tahlili to’g’risida to’xtalib o’tamiz, chunki korxonalar molmulkiga solinadigan soliq mexanizmini tahlil qilishni soliq to’lovchilardan boshlash bizning fikrimizcha maqsadga muvofiqdir. Chunki, biz shu narsa to’g’risida gapirar ekanmiz, uning to’lovchisi kim ekanligini va huquqiy hujjatlarda keltirilgan qoidalar amaliyotga to’liq mos kelish-kelmaslini aniqlab olishimiz kerak. Shu munosabat bilan bu soliqni to’lovchilar bilan bog’liq, bo’lgan holatlar yuqorida keltirilgan Soliq kodeksi tomonidan tartibga solib turilishini alohida ta’kidlab o’tish o’rinlidir. Soliq qonunchiligiga asosan mol-mulk solig’ining to’lovchilari bo’lib, O’zbekiston Respublikasi hududida soliq solinadigan mol-mulkka ega bo’lgan yuridik shaxslar - O’zbekiston Respublikasining rezidentlari hamda O’zbekiston Respublikasida faoliyatni doimiy muassasa orqali amalga oshirayotgan va (yoki) 22 O’zbekiston Respublikasi hududida o’z mulkida ko’chmas mulkka ega bo’lgan yuridik shaxslar - O’zbekiston Respublikasining norezidentlaridir.

Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqning ob’ekti bo’lib, asosiy vositalar, shu jumladan moliyaviy ijara (lizing) shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalar, tugallanmagan qurilish ob’ektlari hamda belgilangan muddatda ishga tushirilmagan asbob-uskunalar qiymati hisoblanadi. Tugallanmagan qurilish ob’ektlari jumlasiga muayyan qurilish ob’ektiga doir loyiha-smeta hujjatlarida belgilangan normativ muddatda, agar qurilishning normativ muddati belgilanmagan bo’lsa, qurilish boshlanganidan e’tiboran yigirma to’rt oy ichida qurilishi tugallanmagan ob’ektlar kiradi. Belgilangan muddatda ishga tushirilmagan asbob-uskunalar jumlasiga montaj qilinishi talab etiladigan hamda rekonstruktsiya va (yoki) modernizatsiya qilinayotgan ob’ektlarda loyiha-smeta hujjatlarida belgilangan muddatlarga muvofiq kapital qo’yilmalar hisobiga ishga tushiriladigan asbob-uskunalar kiradi. Loyiha-smeta hujjatlarida asbob-uskunalarni ishga tushirish muddatlari bo’lmagan taqdirda, buyurtmachi sifatida ish ko’rayotgan yuridik shaxsning rahbari tomonidan tasdiqlangan muddatlar soliq solish ob’ektini belgilash uchun qabul qilinadi, lekin bu muddatlar asbob-uskunalar montaj qilishga topshirilgan paytdan e’tiboran bir yildan ko’p bo’lmasligi kerak. O’zbekiston Respublikasida faoliyatni doimiy muassasa orqali amalga oshirayotgan O’zbekiston Respublikasining norezidentlari uchun quyidagilar soliq solish ob’ektidir: O’zbekiston Respublikasining norezidentlari buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq doimiy muassasa faoliyati bilan bog’liq qaysi asosiy vositalar bo’yicha hisob yuritayotgan bo’lsa, o’sha asosiy vositalar; ushbu doimiy muassasa faoliyati bilan bog’liq bo’lmagan, mazkur norezidentlarga mulk huquqi asosida tegishli bo’lgan ko’chmas mulk. O’zbekiston Respublikasida faoliyatni doimiy muassasa orqali amalga oshirmaydigan O’zbekiston Respublikasining norezidentlari uchun O’zbekiston Respublikasi hududida joylashgan, ularga mulk huquqi asosida tegishli bo’lgan ko’chmas mulk soliq solish ob’ektidir. 24 Ko’chmas mulkka bo’lgan huquqlarni davlat ro’yxatidan o’tkazuvchi organ O’zbekiston Respublikasining norezidenti tomonidan mulk qilib olingan (realizatsiya qilingan) ko’chmas mulk ob’ekti to’g’risidagi ma’lumotlarni ushbu ob’ektlar joylashgan erdagi davlat soliq xizmati organiga ro’yxatdan o’tkazilganidan keyin o’n kun ichida ma’lum qilishi shart. Qonun hujjatlariga muvofiq mulk qilib olingan yer uchastkalari soliq solish ob’ekti sifatida qaralmaydi. Amaldagi Soliq kodeksining 267-moddasiga muvofiq yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqning bazasi bo’lib: asosiy vositalarning o’rtacha yillik qoldiq qiymati (shu jumladan moliyaviy

 ijara (lizing)shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalar); normativ muddatlarda tugallanmagan qurilish ob’ektining o’rtacha yillik

 qiymati; belgilangan muddatlarda o’rnatilmagan asbob-uskunalarning o’rtacha yillik qiymati hisoblanadi.

Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni to’lovchi tomonidan yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni to’lash nazarda tutilmagan faoliyat turlari amalga oshirilgan taqdirda, soliq solinadigan baza soliq solinadigan va soliq solinmaydigan mol-mulk hisobini alohida-alohida yuritish asosida aniqlanadi. Alohida-alohida hisob yuritish imkoniyati bo’lmagan taqdirda, soliq solinadigan baza faoliyatdan olinadigan sof tushumning umumiy hajmida yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni to’lash nazarda tutilgan sof tushumning solishtirma salmog’idan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqning soliqqa tortiladigan bazasini aniqlash uchun korxona balans aktivida aks ettiriladigan asosiy vositalarning eskirishini chegirgan holda, buxgalteriya hisobining quyidagi hisobvaraqlari bo’yicha summalar qabul qilinadi: Asosiy vositalarni hisobga olish hisobvaraqlari (0100)

 Uzoq muddatga ijaraga olingan asosiy vositalarni hisobga olish

 hisobvaraqlari (0300); Tugallanmagan qurilishni (normativ muddatlarda qurilishi tugallanmagan

 ob’ekt qismida) hisobga olish hisobvaraqlari (0800); O’rnatishga mo’ljallangan uskunani (belgilangan muddatlarda

 o’rnatilmagan asbob-uskuna qismida) hisobga olish hisobvaraqlari (0700). Qonun hujjatlariga muvofiq mulk qilib olingan er uchastkalari va (yoki) nomoddiy aktivlar tarkibida hisobga olinadigan ulardan foydalanish huquqi soliq solish ob’ekti sifatida qaralmaydi. Amaldagi Soliq kodeksining 267-moddasiga asosan soliq solinadigan baza quyidagilardir: - asosiy vositalar bo’yicha – asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning o’rtacha yillik qoldiq qiymati. Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning qoldiq qiymati ushbu mol-mulkning boshlang’ich (tiklanish) qiymati bilan soliq to’lovchining hisob siyosatida belgilangan usullardan foydalanilgan holda hisoblab chiqilgan amortizatsiya hajmi o’rtasidagi farq sifatida aniqlanadi; 26 - normativ (belgilangan) muddatda tugallanmagan qurilish ob’ektlari va ishga tushirilmagan asbob-uskunalar bo’yicha – tugallanmagan qurilishning va o’rnatilmagan asbob-uskunalarning o’rtacha yillik qiymati.

Hozirgi sharoitda yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqning amaldagi tizimining tahlil qilgan holda, bozor munosabatlari sharoitida yuridik shaxslar mol-mulkini soliqqa tortish muammolari bo’yicha o’tkazilgan izlanish hozirgi vaqtda soliqning bu turini takomillashtirish va undan yanada samarali foydalanish bo’yicha quyidagi nazariy xulosalarni ishlab chiqishga imkon berdi. Ular quyidagilardan iborat:

1-xulosa. Mol-mulk solig’i, insoniyat tarixida dastlabki ilk soliqlarning birinchi turlaridan bo’lib hisoblangan. Ularning mohiyati va vazifasi jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish shart-sharoitlari, moliya tizimining tashkil topishi va soliq siyosatining maqsad hamda mazmuniga ta’sir etuvchi omillarni belgilashga bog’liq holda o’zgardi. Umuman mulkiy soliqqa tortish ikki turdagi – mol-mulk va yer solig’i orqali amalga oshiriladi. Ushbu soliqlar muayyan shaxs tasarrufida bo’lgan mol-mulkdan va yer uchastkasidan olingan. Ikkala turdagi soliq mulklarning tuzilishi tamoyili, shuningdek undirish usuliga ko’ra bir-biridan sezilarli darajada farqlangan.

2-xulosa. Mol-mulkni soliqqa tortishning rivojlanish jarayonida uning fiskal, boshqaruv mohiyatiga ega ekanligi aniqlangan. Ushbu soliqning asosiy vazifasi bo’lib, mahalliy budjetni u o’z funktsiyalarini bajarish uchun moliyaviy resurslar bilan ta’minlash hisoblanadi. Boshqaruv mohiyati esa mavjud mulkiy tabaqalanishni qisqartirish, noishlab chiqarish jamg’armalarini imkon qadar kamaytirish hamda jamiyat uchun maqbul sohalarga yo’naltirishda ko’rinadi. Shu bilan birga soliq to’lovchi mulkdorlar soliq imtiyozlari yordamida rag’batlantirilishini tashkil ham etadi. Mol-mulk solig’ini undirish asoslaridan biri bo’lib, yuridik shaxslar daromadlarining tashkil topishidagi farqlarning mavjudligidir, ya’ni manbaning daromadliligi daromad solig’ida hisobga olinmaydi. Shunga ko’ra, mol-mulk solig’i muayyan darajada daromad solig’iga qo’shimcha hisoblanadi va uning ahamiyati bozor munosabatlari sharoitida tobora oshib boradi.