Reje: Kásip tańlawǵa baǵdarlaw

Tema:Kásipke biymlesiwdiń ilmiy tiykarları
Reje:
1.Kásip tańlawǵa baǵdarlaw
2.Kásipke biyimlesiw
3.Miynetke biyimlesiwdiń obyektiv hám subyektiv faktorları.
4.Kásipke báǵdarlaw,biyimlesiw hám kárxanada karera sisteması

Kásip tańlawǵa baǵdarlaw-bul psixo-pedagogikalıq, medicinalıq hám mámleket ilajları kompleksi bolıp, turmısqa kirip kiyatırǵan adamǵa ilimiy tiykarlanǵan jeke qásiyetlerin esapqa alǵan túrde jámiyet hám jeke máplerge sáykes keletuǵın jumıs túrin tańlap alıwda járdem beriw bolıp tabıladı. Insanıń qábiletlerine uyqas kelmeytuǵın kásip tańlawı kóbinese baxıtsızlıqlarǵa sebep bolıp shaxs ushın materiallıq, ruwxıy zıyan jetkiziwi menen jámiyetke de qımbatqa túsiwi múmkin. Shańaraq hám jámiyet daramatın sawıwshı, kadrlar jetispewshiligi, qayta tayarlaw háreketindegi ǵárejetlerdiń artıwı hám t.b.

Kásip tańlawǵa baǵdarlaw máseleleri adamlardı azelden oylantırıbl kelgen. Kásip tańlaw mámleket áhmiyetine iye másele ekenligi birinshi ret Ispaniyada 1575 jılda Xuan Uarte tárepinen ortaǵa qoyılǵan edi. Mámleket bul másele menen shuǵıllanatuǵın adamlar hám shólkemler bolıwı kerekligini usınıs kilgan edi.
XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında qatar mámleketler ilimpazları hám jámiyetlik ǵayratkerleri (AQSh, Germaniya, Frantsiya, Rossiya hám basqalar ). Iri islep shıǵarıw sanaat kárxanaları ushın jaslardan arnawlı tayarlıq kórgen kadrlardı tańlap alıw, oqıtıw, kásip úyretiw zárúrligi máselesin qoydılar. Asrimizning 60 -jıllarından baslap burınǵı ittifok dáwirinde v. N. Shubkin, L. L. Kondrateva, L. v. Botyakova, G. G. Golubev, A. Ye. Golomshtok (Rossiya ), K. Mámleketov, v. Chichkov, A. Ismoilov, N. Shodiev (Ózbekstan ) hám basqalar shuǵıllandılar. Bul aktual wazıypanı sheshiw mektep degi politexnik tálim moynına júkletildi, biraq kutilgen nátiyjeni mudamı da beravermiydi. Kásip tańlawǵa baǵdarlaw máslahát beriwden arı ótpedi.
K. K. Platonov kásip tańlawǵa baǵdarlawdıń kompleks programmasın islep shıǵıp, bul «kasb tańlawǵa baǵdarlaw úshmuyesh» sxemasın usınıs etdi.
Onıń bir tárepi kásiplerdiń kisi jáne onıń organizmine qóyatuǵın talapları. Ekinshi tárepi bazar múmkinshilikleri (miynet bazar talapları, qaysı kásipdegiler kerekligi). Úshinshi tárepi óspirim qábiletlerin biliw hám mámleket siyasatında esapqa alıwdan ibarat.
Kásiplik máslahát-(profkonsultatsiya) kásipke baǵdarlaw sistemasınıń bir bólegi bolıp, adamdıń qábiletlerin úyreniwge, tiyisli máslahátlar beriwge, tolıq qáliplesiwin támiyinlewge xızmet etedi. Bunıń úsh basqıshı bar: tayarlaw, xal etiwshi (juwmaqlawshı ) hám anıqlawshı.
Tayarlaw basqıshında shańaraqtaǵı, mektep degi úyreniw-oqıw dáwirindegi alatuǵın máslahátlar.
Juwmaqlawshı tayarlıq 9 -klasstaǵı alıp barılatuǵın jumıslar (oqıwdı dawam ettiriw formasın tańlaw menen baylanıslı ).
Anıqlawshı kásiplik máslahát orta mektep sheńberinden tısqarına shıǵadı. Bul kolledjda, liceyde, joqarı oqıw jurtında dawam etedi.
Kásiplik tańlaw -miynet prognostik ekspertizasi forması bolıp, adamdıń qaysı kásibi jaramlılıǵı haqqında kepillik beriw menen baylanıslı process. Eń áhmiyetlisi qaysı kásip onıń ushın qabıl etiwge bolmaytuǵın, zıyanlı ekenligin eskertiw bolıp tabıladı. Kásiplik tańlaw nátiyjeleri kásip-óner bilim orınlarında esapqa alınıp oqıwshı qaysı kásip boyınsha oqıwı yamasa basqa tarawǵa jumısqa ótkeriliwi muxokama etiledi.
Kásip qábileti jaǵdayǵa qaray ózgeriwi múmkin. Sol sebepli zárúr sharayatlar jaratıw, kelesi iskerlik túrin belgilep alıwǵa máslahát beriliwi múmkin.
Kásiplik máslaháttiń sońı nátiyjesi shaxs beyimligin anıqlaw bolıp tabıladı. Beyimlik shaxs sapası bolıp, onıń quramına málim iskerlikke qızıǵıwshılıq jáne onı orınlawǵa umtılıw, óz- ózine tiykarlanǵan ataq beriw bolıp tabıladı.
Beyimliktiń eki túri bar: potentsial hám aktiv beyimlik. Potentsial beyimlik kóbinese kisin jasırınǵan múmkinshilikleri menen baylanıslı, xatto ózi de bilmewi múmkin. Aktiv beyimlik tikkeley jumıs penenprocessinde kórinetuǵın bolatuǵın qızıǵıwshılıq menen baylanıslı.
Profadaptatsiya, onıń tiykarǵı hám mánisi. Kásip tańlawǵa baǵdarlawning sheshiwshi dáwiri oqıwshın qandayda bir kásip ishine uyań aste kirip barıwı, kelisiwi basqıshı bolıp tabıladı. Bunda oqıwshı shákirtlikten maman jumısshı dárejesi tárepke rawajlanıwlasıp baradı. Profadaptatsiyaning eki basqıshı bar: tayarlıq hám tikkeley kásip iyelew basqıshı. Tayarlıq oqıw processinde umumtexnika hám arnawlı pánlerdi úyrenedi, ayırım konkret kónlikpelerdi payda etedi. Bul biologiyalıq, sotsial - psixologiyalıq adaptaciya kórinisine iye.
Kárxanada tikkeley óndiriste profadaptatsiya nixoyasiga jetkiziledi.
Profadaptatsiyani muvoffakiyatli nixoyasiga jetiwi úsh zatqa baylanıslı :
Kolledj oqıtıwshıları hám ustalarınıń óz tarawlarına qanday tayarlawlarına teoriyalıq hám ámeliy bilim beriwleri, kónlikpe hám ilmiy tájriybe payda etisleri, kásibi qızıǵıwshılıq oyata alıwları.
Jumısshılar hám tárbiyashılar ortasındaǵı shaxslararo munasábet forması.
Oqıwshı barıp túsken miynet jámáátindegi sotsial psixologiyalıq ortalıq (qıyqım, mehriban, biyparq, jańa balaǵa isenimsizlik menen qaraw hám xokazo.)
Sotsial psixologiyalıq adaptaciya processinde biliw, emotsional hám ámeliy aspektlar parıq etedi.
Novatorlik hám ratsionalizatorlik qásiyetlerin anıqlaw. Kásiplik adaptaciya maman jumısshı jetiwuvi menen nixoyasiga jetedi. Bunda eń kózge taslanatuǵın sapa jumısshınıń dóretiwshilik miynet etiwi bolıp tabıladı.
Novatorlik-óndiriste pán-texnikanıń eń sońǵı jetiskenliklerinen paydalanıwǵa umtılıw.
Ratsionalizatorlik-dóretiwshilik miynet qılıw arqalı kem aqsha hám kúsh sarplaǵan túrde kóp hám sapalı ónim shıǵarıwǵa kirisiw, jeke usınısları menen shıǵıw hám basqalar bolıp tabıladı.
Kásiplik kelisiw
Kásiplik kelisiw shaxstıń kásiplik kónlikpeler hám ilmiy tájriybelerdi arnawlı bir dárejede iyelewinde, ol jaǵdayda ayırım kásiplik tárepten zárúr hislatlarning qáliplesiwinde, xızmetkerdiń óz kásipine salıstırǵanda turaqlı unamlı munasábette bolıwınıń rawajlanıwda ańlatpalanadı. Social -psixologiyalıq kelisiw miynet shólkemi (jámááti) dıń social -psixologiyalıq qásiyetlerin ózlestiriwde, ol jaǵdayda qarar tapqan óz-ara munosabablar sistemasına kirisiwde, unimng aǵzaları meneno'zaro unamlı birlikli bolıwda óz ańlatpasın tabadı. Xızmetker social -psixologiyalıq kelisiw processinde tashkilaoning real turmısına kirip baradı, ol jaǵdayda qatnasadı, xızmetkerde kásiplesleri, basshılar, administraciya menen o'zoro unamlı munasábetler qarar tabadı. Social -shólkemlestirilgen kelisiw kárxana (jámáát) dıń shólkemlestirilgen dúzilisi, basqarıw sisteması hám islep shıǵarıw procesine, xizmet kórsetiw sisteması, miynet hám dem alıw rejimin ózlestiriwdi ańlatadı. Materiallıq -xojalıq kelisiw-miynet shólkemindegi turmıs qásiyetleri hám bo' shvaqtni ótkeriw dástúrlerineni ózlestiriw bolıp tabıladı.
Bul kelisiw ózgesheligi islep shıǵarıw mádeniyatı dárejesi, shólkem aǵzalarınıń ulıwma rivoljlanishi, isten bo' shvaqtdan paydalanıw qásiyetleri menen belgilenedi. Miynet shólkemindegi aǵzalar, tek ishdagi munasábetler menen baylanisıp qalmastan, usınıń menen birge, dem alıstı, bo' shvaqtni birgelikte ótkeretuǵın, bunda shaxstıń hár tárepleme jetilisiwine itibar beriletuǵın jámáátlerde materiallıq -xojalıq kelisiw tezirek júz boladı. Psixofiziologikalıq kelisiw bul xızmetkerler ushın miynet waqtında zárúr bolatuǵın shárt-shárayatlardı ózlestiriw procesi bolıp tabıladı. Zamanagóy óndiriste tek texnika hám texnologiya emes, bálki islep shıǵarıw sharayatındaǵı sanitariya -gigieni normalari da ruwxıy tárepten eskirib baradı. Házirgi zaman jumısshısı sub'yektiv túrde qabıl etiletuǵın sanitariya -gigiena qolaylılıgınan, miynet ırǵaqınan, jumıs penenornı daǵı qolaylıqlar hám taǵı basqalar azǵantay sonda da shetke shıǵilıwına júdá bayqaǵıshlıq menen qaraydı. Kóplegen izertlewler materiallarınıń kórsetiwishe, jumısshılar ushın sanitariya gigiena qolaylılıǵı shárt-shárayatları keskin bolıp turadı hám olar bunı og'rinib qabıl etediler.
Xızmetker kelisiw processinde tómendegi basqıshlardı basdan keshiredi:
Tanısıw basqıshı, bunda xızmetker ulıwma jańa jaǵday haqqında, túrli háreketlerge ataq beriw, etalonlar, mámile normalari tuwrısında informaciya aladı.
Iykemlesiw basqıshı, bul basqıshda xızmetker qádiriyatlardıń jańa sisteması tiykarında elemntlarini bilip aladı, lekin óziniń kóplegen qarawların saqlap qaladı.
Assmilyatsiya basqıshı, bunda xızmetker ortalıqqa tolıq iykemlesedi, Jańa gruppaǵa úyrenip qaladı.
Birxillashtirish (identifikaciya ) basqıshı, bunda xızmetkerdiń jeke maqsetleri miynet shólkeminiń, kárxana hám firmanıń maqsetleri menen uqsap qaladı. Birxillashtirish ózgesheligi boyınsha xızmetkerlerdiń úsh qatlamın parıqlaw múmkin: bıyparqlar, bólekan birdey hám tolıq birdey xızmetkerlerden ibarat boladı. Xızmetkerlerdiń túrli taypaları kelisiwdiń normal múddeti bir jıldan úsh jılǵa shekem boladı.
Miynetke kelisiwdiń ob'yektiv hám sub'yektiv faktorları.
Miynetke iykemlesiw faktorları -bular usı processtiń keshiwi, múddetleri, pátleri hám nátiyjelerine tásir kórsetiwshi shárt-shárayatlar bolıp tabıladı. Olar arasında sub'yektiv hám sub'yektiv faktorlardı ajıratıp kórsetiw múmkin. Ob'yektiv faktorlar islep shıǵarıw procesi menen baylanıslı faktorlar bolıp, olar xızmetkerge onsha baylanıslı bolmaydı, bul faktorlarǵa miynetti shólkemlestiriw, islep shıǵarıw processlerin mexanizatsiyalaw hám avtomatlastırıw, miynettiń sanitariya -gigiena shárt-shárayatları, jámááttiń úlken-kishiligi, kárxananıń qayda jaylasqanlıǵı, tarmaq qánigeliklashuvi vash ol sıyaqlılar kiredi.
Sub'yektiv (jeke) faktorlarǵa bolsa tómendegiler kiredi:
-Xızmetkerdiń social -demografik qásiyetleri (jinsi, jası, maǵlıwmatı, ilmiy tájriybesi, jumıs penenstajı, social jaǵdayı hám taǵı basqalar );
-social -psixologiyalıq ayrıqshalıqlar (dawalar dárejesi, miynet etiwge házirlik, omilkorlik islep shıǵarıw jaǵdayında demde jol tawıp alıw, ózinen-ózi baqlaw qábileti hám óz háreketleri, hám de, jumısların waqıt tárepinen bóliwlay alıw, shıǵıwımlilik vash ol sıyaqlılar );
-sotsiologik faktorlar (kásiplik qızıǵıwshılıq, miynet natiyjeliligi hám jumıs penenretinden materiallıq hám ruwxıy mápdarlıq hám taǵı basqalar dárejesi).
Kórinip turıptı, olda, óndiristegi kelisiw processinde xızmetkerdiń jeke múmkinshilikleri de arnawlı bir áhmiyetke iye esaplanadı.
Kásip báǵdarlaw, kelisiw hám kárxanada kar'era sisteması
Eger kásip tuwrı saylanǵan bolsa, kelisiw (iykemlesiw) talay tezirek hám tabıslılaw keshedi. Kásiplik tańlaw -bul ilimiy tiykarlanǵan usıllar járdeminde insannıń ol yamasa bul jumıstı orınlawǵa medicinalıq, social hám psixofiziologikalıq tárepten jaramlıgini qáliplestiriw dárejesi hám múmkinshiliklerin anıqlaw bolıp tabıladı. Kásiplik tańlawdıń wazıypası -saylanǵan kásipden qaniqmaslik nátiyjesinde, hám de xızmetkerdiń zárúr qábiletleri hám meyilleri joq ekenligi sebepli sarp etiw bolǵan ǵárejetlerdi kemeytiw, kemeytiwden ibarat. Kásiplik tańlaw eki basqıshda ámelge oishiriladi: birinshi basqıshda gúzetiw materialları, jumısshı processlerin sorawlar, test sorawlarına tartıw, basshılar, jetekshi qánigeler menen gáplesiw tiykarında professiogramma -kásipnoma (kásiplerdi hár tárepleme súwretlew arqalı jumısshı, qánige tapsırmanı qanday hám qaysı miynet quralları járdeminde, óndiristiń qanday texnikalıq sharayatlarında orınlawı kerekligi haqqında oyda sawlelendiriw beredi) tuzib shıǵıladı. Ekinshi basqıshda kárxanaǵa jumısqakirayotgan jastıń medicinalıq dáliller, meyiller, social, psixik hám fiziologikalıq qásiyetleri uyreniledi. Usılar tiykarında jeke kartatuzib shıǵıladı, ol jaǵdayda insanǵa social tárepten baha beriledi (sanalıǵı, kásiplik iskerliginiń sebepleri, kásiplik qızıǵıwshılıqları, pikir sheńberiniń keńligi, islep shıǵarıw iskerliginen qaniqish payda etlıgi), psixologiyalıq baha beriledi (joqarı nerv iskerliginiń túri, mıy basqarıw sistemalarınıń dúzılıw qásiyetleri). Jeke kartanı tuzib shıǵıw ushın, ádetde, tiykarınan, eki usıldan paydalanıladı : testler sisteması -máseleler kompleksinen ibarat bolıp, olardı sheshiw processinde insannıń psixofiziologikalıq qásiyetleri hám sapaları : dıqqatı, temperament iva sol sıyaqlılar kórinetuǵın boladı ; jumısqa kiretuǵınlar menen jeke gáplesiw, sorawnama tarqatıw. Kárxanalarda hám shólkemlerde xızmetkerdiń oqıwı, jumıs penenstajı, iyelegen kásiplik ilmiy tájriybeleri, ǵayratkorligi hám sapalı miynet qılıw nátiyjelerinen mápdarlıq sapalarına qaray, lawazım hám kásipler boyınsha wazıypalarǵa kóteriw sisteması ámelge asırıwı kerek.
Mártebe-bul insannıń butu ósindi menen baylanıslı jılları dawamında miynet tájiriybesi hám iskerligi menen baylanıslı bólek ańlap jetilgen kózqaras hám turpayı bolıp tabıladı. Mártebediń eki túri: kásiplik hám shólkem ishindegi mártebe bar. Kásiplik mártebe usınıń menen ajralıp turadıki, arnawlı bir xızmetker óziniń kásip salasındaǵı iskerliginde túrli rawajlanıw basqıshların oteydi: tálim aladı, jumısqa kiredi, kásiplik tárepten ósedi, bólek kásiplik qábiletleri qollap -quwatlanadı, pensiyaǵa shıǵadı.
Shólkem ishindegi mártebe xızmetkerdiń bir shólkem sheńberindegi rawajlanıw basqıshlarınıń almasınıp turıwın óz ishine aladı. Ol ush jóneliste ámelge asıriladı : mártebediń vertikal baǵdarı -bul strukturalıq tekshediń jáne de joqarılaw dárejege eliriwi bolıp tabıladı; gorizontal jónelis-iskerliginiń basqa funktsional tarawına qosıw yamasa shólkemlestirilgen struktura qatań tárzde rásmiy biriktirip qoyılmaǵan shólkemlestirilgen strukturada arnawlı bir xızmet wazıypasın orınlaw bolıp tabıladı (mısalı, waqtınsha islengen maqsetli gruppanıń basshısı wazıypasın orınlaw hám taǵı basqa ). Gorizontal mártebe qosımsha aqsha tólew esabına aldınǵı basqısh daǵı wazıypalardı keńeytiw yamasa quramalılashtirishni kirgiziw múmkin; orayǵa intiluvchi jónelis-xızmetkerler ushın anaǵurlım qızıǵıwshılıqlı sonda da, kóbirek jaǵdaylarda kózge taslanmaydı. Bul-shólkemdiń administraciyası tárep etiletuǵın háreket bolıp tabıladı. Mısalı, xızmetkerdi ózi ushın ilgeri qolay bolmaǵan ushırasıwlarǵa, rásmiy hám rásmiy bolmaǵan tárzdegi keńeslerge usınıs etiw, shın júrekten tárzde shaqırıq qılıw hám taǵı basqalar bolıp tabıladı.
Mártebediń túrli basqıshlarında xızmetker túrli mútajliklerdi qandiradi. Dáslepki basqısh mektepte oqıw orta hám joqarı maǵlıwmat alıwdı óz ishine aladı hám 25 jasqa shekem dawam etedi. Áne sol dáwir dawamında insan iskerlik túrin izlew maqsetinde bir qansha islerdi almastırıwı múmkin. Qarar tabıw basqıshı shama menen bes jıl dawam etedi (25 jastan 30 jasqa shekem). Xızmetker áne sol dáwirde tańlaǵan kásipin ózgertiredi, zárúr kónlikpelerdi iyeleydi, onıń ilmiy tájriybesi júzege keledi, ózin kórinetuǵın qılıw júz boladı hám ǵárezsizlikke ıyelew mútajligi payda boladı. Ádetde, bul jasda shańaraq dúziledi hám qáliplesedi, sol sebepli tirishilik ushın zárúr bolatuǵın «eng kem muǵdardan» joqarılaw mıynet haqı alıw qálegen payda boladı. Xızmette kóteriliw basqıshı 30 jastan 40 jasqa shekem dawam etedi. Áne sol dáwirde ilmiy tájriybediń artpaqtası, xızmette kóteriliw júz boladı. Ámeliy tájiriybe toplaw, ilmiy tájriybe arttırıw, ózin kórinetuǵın etiwge mútajlik payda boladı, jáne de joqarılaw mártebege iye bo'li shva kóbirek ǵárezsizlikke erisiw qálewi tuwıladı, shaxs retinde ózin kórinetuǵın qılıw baslanadı. Saqlaw basqıshı erisilgen nátiyjelerdi bekkemlewge tiyisli háreketler menen ajralıp turadı hám 40 jasqa shekem dawam etedi. Ilmiy tájriybeni jetilistiriw dáwiri baslanadı hám aktiv jumıslar nátiyjesinde hám arnawlı tálim alıw sebepli ilmiy tájriybe jáne de artadı, xızmetker óz «maktabi»ni jaratılıwma óz bilimlerin jaslar menen bóliw kóriwge qızıǵadı, dóretiwshilik etiwge ıntıladı, bul dáwirde xızmet salasında jańa basqıshqa eliriwi júz bolıwı múmkin. Eger bul dáwirde xızmetkerdiń kóplegen mútajlikleri qandirilgan sonda da, onı ózi alıp atırǵan mıynet haqı dárejesi qızıqtiradi, basqa dáramat dáreklerin tabıwǵa umtılıw (mısalı, basqa shólkemlerdiń paydasına, qarjında, aktsiyalar, obligatsiyalarda qatnasıw hám taǵı basqa ) payda boladı. Juwmaqlawshı basqısh 55 jastan 65 jasqa shekem dawam etedi. Bul dáwirde insan pensiya haqqında saldamlı o'ylay baslaydı, isten ketiw uwayımda boladı. Tap sol dáwirde ózine múnásip orınbasar izlew, onı ornında qaldırishga tayarlaw háreketleri kózge taslanadı. Xızmetker aldınǵı mıynet haqı saqlanıp qalsa -de, basqa dáramat dárekleri kóbeyiwin qáleydi, sebebi bul dárgaydan pensiyaǵa shıǵıp ketkennen keyin pensiyası muǵdarına qosımsha bolıp, kúnine yaraydi. Pensiya basqıshında usı kárxana daǵı mártebesi (iskerligi) juwmaq tabadı. Ózin basqa iskerlik tarawlarında kórsetiw múmkinshiligi payda boladı, holbuki miynet jámáátindegi jumıs penendáwirinde onı ámelge asıriwdiń ılajı bolmaǵan yamasa jaysha qızıǵıwshılıq esaplanǵan edi. Ózine hám ózi sıyaqlı pensionerlarga húrmet-itibar artadı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar :
1. Abdurahmonov Q, Bazarov N,volgin N. hám basqalar. «Miynet ekonomikası hám sotsiologiyasi». Tashkent: «Oqıtıwshı»-2001 jıl, 374-382 betlar.
2. Abdurahmonov Q. H., Holmo'minov Sh. R. «Miynet ekonomikası hám sotsiologiyasi». Tashkent-2004 jıl, 161-166 betlar.
3. Shoyusupova N. T. «Miynet sotsiologiyasi» Tashkent-2004 jıl, 32-42 betlar.
http://fayllar.org