Reklama nazariyasi va amaliyoti

0 

 

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA 

MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 

 

O‘ZBEKISTON JURNALISTIKA VA OMMAVIY 

KOMMUNIKATSIYALAR UNIVERSITETI 

 

 

“REKLAMA NAZARIYASI VA AMALIYOTI” FANIDAN 

KURS ISHI 

 

Mavzu: Asosiy reklama vositalaridan foydalanish xususiyatlari 

 

 

 

Bajardi: ______________ 

Tekshirdi: _____________  

 

 

 

 

 

Toshkent – 2020 yil 

1 

 

REJA: 

1.  Reklama tushunchasi, mohiyati, maqsadlari va vazifalari. 

2.  Reklama  ma'lumotlarini  tarqatishning  asosiy  vositalari,  Reklama 

ma'lumotlarini  uzatish  kanallarini  tanlash  mezonlari,  Reklama  turlari  va 

vositalarining samaradorlik xususiyatlari.  

3.  Radio reklama faoliyatini takomillashtirish bo'yicha tavsiyalar 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 

 

KIRISH 

Reklama  kundalik  hayotimizning  ajralmas  atributidir.  Reklama  haqida  ko'p 

narsa aytilgan va yozilgan. U hech kimni befarq qoldirmaydi. Ba'zilar uni haqorat 

qilishadi va unga e'tibor berishmaydi. 

Reklama  faoliyatining  turli  sohalariga  ta'siri  tobora  oshib  bormoqda. 

Zamonaviy  inson  uni  maslahatisiz  biron  narsa  qila  olmaydi. Bu  bozorda  tovarlar, 

tovar, xizmatlarni ilgari surishga qaratilgan  bir xil aloqa  vositasidir. U  odamlarga 

qayerda  va  nima  sotib  olish  mumkinligini,  uyni  qanday  bezashni,  mebelni 

joylashtirishni,  mazali  taomni  tayyorlashni,  yakshanba  kunini  qanday  o’tkazishni, 

qaysi  mahsulotni  yaxshiroq  va  sifatliroq  va  hokazolarni  taklif  qiladi.  Bizning 

tasavvurimizni  uyg'otish,  reklama  bizni  xabardor  qiladi,  kundalik  hayotda, 

narsalar, xizmatlar dunyosida yangi, progressiv narsalarni targ'ib qiladi. 

Reklama-axborotni  tarqatish  uchun  to'langan  mablag'lar  orqali  amalga 

oshiriladigan  muloqotning  odatiy  shakllari,  aniq  ko'rsatilgan  moliyalashtirish 

manbai. 

Reklama samaradorligi maqsadli auditoriyani o'rganilayotgan firma va uning 

mahsulotlari  haqida  ma'lumot  bilan  tanishtirishda,  shuningdek,  firma  va 

tovarlarning qaysi imidjini shakllantirganligi va iste'molchilarning ularga nisbatan 

munosabati haqida aniq ma'lumotga ega bo'lishida ifodalanadi. 

Tovar va korxona haqida fikr yaratish va ularga nisbatan yaxshi munosabatni 

shakllantirish  oson  ish  emas.  Ba'zan  bu  juda  ko'p  vaqt  talab  etadi  va  muayyan 

strategiyani  ishlab  chiqishni  talab  qiladi.  Reklama  sizga  bozorda  iste'molchilar 

bilan  munosabatlarni  o'rnatish  osonroq  bo'lgan  keng  auditoriyada  o'rganilayotgan 

kompaniya  va  uning  mahsulotlari  haqida  kerakli  g'oyalarni  yaratishga  imkon 

beradi. 

Shu  tarzda  olingan  ma'lumotlar  reklama  beruvchiga  reklama  tarqatish  uchun 

kanallarni  tanlash  va  matn  va  grafikalar  bo'yicha  reklamani  takomillashtirish 

bo'yicha qimmatli ma'lumot manbasini taqdim etadi. 

3 

 

"Reklama"  tushunchasi,  jamiyatda  muhim  rol  o'ynashiga  qaramasdan,  bu 

so'zni  kundalik  hayotda  keng  qo'llash  juda  qimmatli  bo'lib,  turli  talqinlarga  ega. 

Misol uchun, marketing va reklama sohasida dunyodagi eng obro'li uyushmalardan 

biri  Amerika  marketing  assotsiatsiyasi  (AMA)  shunday  ta'rif  beradi:  "reklama  - 

taniqli homiy nomidan tovarlar, g'oyalar yoki xizmatlarni shaxsiy bo'lmagan holda 

taqdim  etish  va  targ'ib  qilishning  har  qanday  pulli  shakli".  Ingliz  reklama 

mutaxassisi Frank Jeffkins Buyuk Britaniyaning reklama amaliyoti mutaxassislari 

institutining ta'rifiga ishora qiladi:  "reklama  potentsial  iste'molchilarni  ma'lum  bir 

mahsulot yoki muayyan xizmat haqida xabardor qilishning eng ishonchli va arzon 

usulidir". W. Wells, S. Moriarty va J. Moriartyni o'z ichiga olgan taniqli amerikalik 

reklama  mutaxassislari  guruhi.  Bernet  shunday  ta'rif  beradi:  "reklama  maqsadli 

auditoriyani  biror  narsaga  ishontirish  yoki  muayyan  tarzda  ta'sir  qilish  uchun  har 

qanday homiy tomonidan amalga oshiriladigan va ommaviy axborot vositalaridan, 

shu  jumladan  interaktiv  vositalardan  foydalanadigan  pulli,  shaxsiy  bo'lmagan 

muloqotdir". T. Maslova, S. bozuk va L. Kovalik kabi marketing sohasidagi taniqli 

rus  mutaxassislari  reklamaning  to'liq  ta'rifini  quyidagicha  ifodalashdi:  "reklama  - 

bu  noma'lum  shaxslar  doirasiga  mo'ljallangan  shaxsiy  bo'lmagan  aloqa 

shakllaridan foydalanishga asoslangan aloqa siyosati vositasi bo'lib, axborotni aniq 

ko'rsatilgan  moliyalashtirish  manbai  bilan  tarqatish,  jismoniy,  yuridik,  tovar, 

g'oyalar  va  tashabbuslarga  qiziqish  uyg'otadi  va  ularni  amalga  oshirishga  yordam 

beradi". 

Bugungi  kunda  reklamaning  dolzarbligi  shubhali  emas,  chunki  u  bozor 

iqtisodiyoti  rivojlanishida  asosiy  rol  o'ynaydi  va  uning  muhim  elementi 

hisoblanadi.  Agar  ishlab  chiqaruvchi  reklama  bilan  shug'ullanadigan  iste'molchi 

bilan bunday samarali aloqadan mahrum bo'lsa, u eski mahsulotni yaxshilashga va 

yangi  mahsulotlarni  yaratishga  investitsiyalarni  to'xtatadi.  Reklama  bo'lmasa, 

korxona  rivojlanish  uchun  rag'batlantirilmaydi,  tadbirkorlikdagi  raqobat  pasayadi. 

Shu  sababli,  turmush  darajasi  yuqori  bo'lgan  mamlakatlarda  ommaviy  ishlab 

chiqarish  reklama  uchun  juda  katta  mablag'  sarflaydi.  Reklama  -  bu  tovarlarni 

sotishga ta'sir etuvchi marketing vositalaridan biridir. 

4 

 

Ma'lumki,  har  qanday  firma  tomonidan  ishlab  chiqarilgan  mahsulotni  sotib 

olishdan  oldin  iste'molchi  odatda  bir  qator  savollar  tug'diradi.  Firma  nima?  U 

qanday  mahsulotlarni  ishlab  chiqaradi?  Kompaniyaning  doimiy  mijozlari  kim? 

Uning  tarixi,  obro'si  qanday?  O’zbekistonda  iste'molchining  tovarlar  va  bozor 

tuzilmalarining xizmatlariga bo'lgan munosabati juda muhimdir. Jamiyatning katta 

qismini  xususiy  firmalarga  nisbatan  ehtiyotkorlik  bilan  yoki  hatto  ochiq  salbiy 

munosabatda  bo'lishi  sir  emas.  Shuning  uchun,  reklamaga  ko'p  pul  sarflanadi. 

Ba'zan  matbuot  va  televidenieda  kuchli  va  qimmatbaho  kampaniyalar  tashkil 

etiladi, ammo bu har doim ham kutilgan natijalarni keltirib chiqarmaydi. 

Reklama  kompaniyaning  obro'sini  shakllantirishning  ajralmas  qismi 

hisoblanadi.  Raqobat  sharoitida  yaxshi  mahsulotni  ishlab  chiqarish,  marketingni 

ta'minlash,  mahsulotlarni  tarqatish,  reklama  qilish  va  sotish  yetarli  emas.  Ishlab 

chiqaruvchi  samarasiz  reklama  siyosatini  amalga  oshirsa,  juda  yaxshi  mahsulot 

"xaridorni  topa  olmaydi".  Reklama  jarayonining  asosiy  qismlari  sifatida  reklama 

ma'lumotlarini tarqatish vositasi bu borada muhim rol o'ynaydi. 

Mavzuning  dolzarbligi:  reklama  tobora  muhim  ahamiyat  kasb  etmoqda, 

uning  maqsadi  potentsial  xaridorlarning  firma  e'tiborini  jalb  qilishdir:  uning 

imkoniyatlari,  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlar,  mahsulotning  iste'mol  xususiyatlari 

(yuqori  sifat,  yangilik,  ishonchlilik,  foydalanish  qulayligi,  maqbul  narx  va 

boshqalar). 

Kurs  ishi 

mavzusining 

maqsadlari: 

reklama, 

aniqrog'i 

reklama 

ma'lumotlarini  tarqatishning  asosiy  vositalari,  ularning  qo'llanilishi  va  korxona 

faoliyatiga  ta'sirini  o'rganish,  korxonaning  reklama  faoliyati  samaradorligini 

oshirishdir. 

Kurs ishi mavzusining vazifalari: reklama tushunchasini ochib berish, uning 

maqsad  va  vazifalarini  belgilash;  reklama  to'g'risidagi  axborot  tarqatishning 

zamonaviy  vositalari  va  ularni  uzatish  kanallarini  tanlash  mezonlarini  ko'rib 

chiqish. 

5 

 

Kurs  ishining  hajmi:  Ma'ruza  matni  ko'rsatilgan  maqsad  va  vazifalarga 

muvofiq  tuzilgan:  3  bob,  kirish,  xulosa,  foydalanilgan  adabiyotlar  ro'yxatidan 

iborat. 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6 

 

1 REKLAMA TUSHUNCHASI, MOHIYATI, MAQSADLARI VA 

VAZIFALARI 

"Reklama"  atamasi  "reclamo"  va  "reclamare"  ikkita  lotin  fe'lidan  kelib 

chiqadi,  bu  tarjimada  "qichqiriq"  va  "javob  berish,  talab  qilish"  degan  ma'noni 

anglatadi».  Reklama  o'zi  yangi  tovarlar  yoki  xizmatlar  va  ularning  iste'mol 

xususiyatlari  haqida  turli  yo'llar  bilan  odamlarni  xabardor  qilish  uchun  xizmat 

qiladi, va  potentsial  iste'molchilarga  qaratilgan, u homiysi  tomonidan to'lanadi va 

bozorda  o'z  mahsulotlarini  targ'ib  qilish  uchun  xizmat  qiladi.  Reklama 

kompaniyaning  aloqa  faoliyatining  bir  qismidir.  Reklama,  xaridorga  mahsulotni 

yuklash  shart  emas.  Ba'zan,  xaridor  o'z  tanlovini  amalga  oshirganda,  u  faqat 

ma'lum bir tovar yoki mahsulot (xizmat) nomini eslab qoladi. Dastlab, iste'molchi 

o'zi  uchun  qanday  mahsulotni  talab  qilishini  va  undan  keyin  qaysi  markani  afzal 

ko'rishini belgilaydi. U o'z g'oyasi asosida yoki reklama taqdim tovarlar (xizmatlar) 

muayyan brendi tasviri asosida qaror qabul qiladi. 

Hozirgi  vaqtda  zamonaviy  reklama  kompaniya  yoki  korxonaning  ishlab 

chiqarish va sotish faoliyatini boshqarish jarayoniga jalb qilish natijasida yangi rol 

o'ynadi.  Yangi  reklama  rolining  mohiyati  shundaki,  u  marketing  tizimining 

ajralmas va faol qismiga aylandi, uning rivojlanish darajasi ishlab chiqaruvchining 

reklama-axborot faoliyatining sifati va samaradorligini va uning jahon bozorining 

yangi talablariga muvofiqligini belgilaydi. Shunday qilib, reklamaning yanada aniq 

ta'rifini  beramiz.  Reklama  -  bu  har  qanday  shaklda  va  har  qanday  vositadan 

foydalangan  holda,  muayyan  shaxslar  doirasiga  qaratilgan  va  reklama  ob'ektiga 

e'tiborni  jalb  qilish,  unga  qiziqishni  shakllantirish  yoki  saqlash  va  uni  bozorda 

targ'ib qilishga qaratilgan ma'lumotdir. 

Reklamaning o'ziga xos xususiyatlari quyidagilardir: 

-  shaxsiy  bo'lmagan.  Kommunikativ  signal  potentsial  xaridorga  sotilgan 

tovarlar  sotuvchisidan  emas,  balki  turli  vositachilar  (ommaviy  axborot  vositalari) 

orqali keladi); 

- sotuvchidan xaridorga reklama murojaatining bir tomonlama yo'nalishi; 

7 

 

- reklama ta'sirini o'lchash nuqtai nazaridan noaniqlik; 

- ijtimoiy belgi; 

-  reklama  e'lonida  homiy  aniq  belgilangan,  ya'ni  uning  hisobidan  va  uning 

nomidan reklama qilingan shaxs; 

- xolislikning yo'qligi; 

-  murojaatni  topshirishda  ommaviy  axborot  vositasidan  vositachi  sifatida 

foydalanish; 

- xushyoqish va nasihat qilish qobiliyati. 

Reklamaning asosiy maqsadlari quyidagilardir: 

-ishlab  chiqaruvchi,  uning  tarixi,  obro'si,  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotlar 

(xizmatlar) ning o'ziga xos xususiyatlari, ushbu mahsulot narxi, sotib olish mumkin 

bo'lgan  joy  va  vaqt,  kafolat  va  kafolatdan  keyingi  xizmat  ko'rsatish,  shu  asosda 

mahsulot va uning ishlab chiqaruvchisi haqida zarur bilimlarni shakllantirish; 

- tovarlarni sotib olish to'g'risida qaror qabul qiladigan xaridorlarning e'tiqodi 

(nasihat qilish), bu mahsulotga muhtojligi, bozorda eng yaxshisi ekanligi, bu joyni 

kechiktirmasdan  sotib  olish  kerak  bo'lgan  narsa;  tovar  va  ishlab  chiqaruvchining 

brendini  to'g'ri  tanlashda  ishonch  hosil  qilish,  iste'molchilarning  raqobatchilardan 

emas,  balki  ushbu  kompaniyadan  mahsulot  sotib  olish  uchun  kuchli  hissiy 

rag'batlarni keltirib chiqaradi; 

- tovar yoki brendning joylashishi (joylashtirilishi); 

-  mahsulotni  vaqti-vaqti  bilan  eslatish,  ushbu  mahsulot  narxining  o'zgarishi, 

uning xususiyatlari va sifati; 

- reklama qilingan brendga sodiq bo'lgan xaridorlarni ushlab turish; 

- ushbu mahsulotda xaridorning ehtiyojlarini shakllantirish (xizmat); 

- tovarlarni (xizmatlarni) sotishni rag'batlantirish. 

8 

 

Ushbu  maqsadlarga  asoslanib,  reklamaning  quyidagi  vazifalari  aniqlanishi 

mumkin: 

-  iste'molchilarni  ushbu  bozor  uchun  yangi  mahsulotlar  (xizmatlar)  yoki 

mavjud tovarlarni qo'llashning yangi usullari bilan tanishtirish; 

- reklamachilarning mavjudligi haqida ma'lumot berish; 

- xaridorning ehtiyojlarini ishlab chiqarish, shakllantirish va yangilash; 

- iste'molchilarni yangi mahsulotlarni sotib olishga ishontirish; 

- mahsulot yoki kompaniyaning asl qiyofasini shakllantirish; 

- reklama qilinayotgan tovarlarni shu kabi massadan ajratish; 

- aynan ushbu mahsulotni sotib olish uchun xaridorlarni ishontirish; 

- tovar belgisi uchun izchil ustunlikni shakllantirish; 

- firma va uning mol-mulkini eslatish; 

- off-mavsum davomida iste'molchilar xotirasida tovarlar saqlash. 

Zamonaviy  jamiyatda  reklamaning  o'rni  va  ahamiyati  kundan-kunga  ortib 

bormoqda. Reklama  iqtisodiyotning deyarli barcha sohalarida va ijtimoiy hayotda 

ishtirok  etadi.  Reklama  ijtimoiy  hayotning  barcha  sohalarida  namoyon  bo'ladi  va 

bir  necha  rollarni  bajaradi:  iqtisodiy,  ijtimoiy,  siyosiy,  mafkuraviy,  ta'lim, 

psixologik va estetik rollar. 

Reklama  faoliyatining  iqtisodiy  roli  uning  barcha  xo’jalik  yurituvchi 

sub’yektlar  o’rtasida,  tovar  ishlab  chiqaruvchilar  va  iste’molchilar  o’rtasida 

iqtisodiy  aloqalarni  o’rnatishi  va  saqlab  turishi  bilan  namoyon  bo’ladi.  Reklama 

tufayli  tovarlar  iste'molchilari  o'z  tanlovlarini  kengaytirib,  uni  yanada  xabardor 

qilishlari mumkin. Shuningdek, u savdoni rivojlantirishga, foydani tezlashtirishga, 

tannarxni pasaytirishga, aylanma mablag'larning aylanishini tezlashtirishga yordam 

beradi.  Reklama  iqtisodiyotni  rivojlantiradi,  odamlarning  turmush  darajasining 

9 

 

yaxshilanishiga  ta'sir  qiladi,  bozor  mexanizmining  samaradorligi  va  ish 

o'rinlarining  o'sishiga  yordam  beradi,  shuningdek  sotish  bozorlarini  kengaytiradi. 

U  bozorga  yangi  mahsulotlarni  kiritish  va  allaqachon  tasdiqlangan  mahsulotlarni 

sotish geografiyasini kengaytirish bilan shug'ullanadi. 

Ijtimoiy  (ommaviy).  Bu  reklama  iste'molchilar  talablarini  shakllantirishda 

amalga  oshiriladi,  reklama  esa  aholining  turli  qatlamlari  va  har  bir  kishining 

fikrlash va ijtimoiy xulq-atvorining muayyan me'yorlarini o'rnatishda ishtirok etadi 

va ko'pchilikning ongiga ta'sir qiladi. Reklama ommaviy axborot vositalari, jamoat 

tashkilotlarining  rivojlanishiga  hissa  qo'shadi,  jamiyatning  har  bir  a'zosining 

madaniy,  huquqiy  va  iqtisodiy  tafakkurini  shakllantiradi.  Reklamaning  ijtimoiy 

rolining  yana  bir  namoyon  bo'lishi  reklama  beruvchilardan  soliq  va  yig'imlar 

sifatida yig'ilgan mablag'larning odatda mahalliy byudjetlarga yo'naltirilganligidir. 

Keyin  ular  ijtimoiy  ahamiyatga  ega  muammolarni  hal  qilish  uchun,  masalan,  uy-

joy fondini, maktablarni, kasalxonalarni va boshqalarni ta'mirlash uchun boradilar. 

Jamiyatda reklamaning siyosiy roli ham katta ahamiyatga ega. Ammo bu rol 

siyosiy  reklamaning  ta'siri  bilan  cheklanmaydi,  uning  vositalaridan  siyosiy 

partiyalar,  harakatlar  va  shaxslar  siyosiy  maqsadlarga  erishish  uchun 

foydalanadilar. Albatta, siyosiy reklama davlat hokimiyatidagi siyosiy kuchlarning 

o'zaro  moslashishiga  sezilarli  ta'sir  qiladi.  Ammo,  demokratik  davlat  sharoitlarini 

ta'minlashning  muhim  omili  sifatida  reklama  ahamiyati  bebahodir.  Rivojlangan 

post-industrial jamiyat mavjud bo'lgan ko'pgina mamlakatlarda reklama "beshinchi 

kuch" deb nomlanadi. 

Reklamaning  siyosiy  mafkuraviy  roli  bilan  chambarchas  bog'liq.  Va  bu 

ajablanarli  emas,  chunki  zamonaviy  jamiyatda  reklama  insonning  dunyoqarashini 

shakllantiradigan eng  muhim  omillardan  biriga  aylandi. Bu har  qanday  g'oyalarni 

kuchaytirish  va  tarqatishda  o'zini  namoyon  qiladi.  Reklama  farovonlik  g'oyasiga 

asoslangan  hayotning  yoqimsiz  tomonini  ataylab  e'tiborsiz  qoldiradi.  Reklama 

rolining ahamiyati ayniqsa Sovet Ittifoqida kommunistik mafkuraning tarqalishida 

o'z o'rnini egallagan paytda yaqqol namoyon bo'lgan. 

10 

 

Reklamaning  ta'lim  vositasi  tomonlama  ta'siri.  Yangi  ilg'or  tovarlar  va 

texnologiyalarni  joriy  etish  jarayonida  inson  faoliyatining  turli  sohalarida 

bilimlarni  tarqatishga  yordam  beradi,  iste'molchilarga  ma'lum  amaliy  va  maishiy 

ko'nikmalarni  singdiradi.  Reklama  orqali  iste'molchilar  mahsulot  tarkibi, 

ishlatilishi, sifati, inson salomatligiga ta'siri, foydalari va hokazolar to'g'risida turli 

xil ma'lumotlarni olishlari mumkin. 

Reklama  ta'siri  inson  ruhiyatiga  ta'sirida  amalga  oshiriladi.  U  odamning 

psixologik  nuqtai  nazarini  shakllantirishda  faol  ishtirok  etadi,  uning  atrofidagi 

dunyoni  va  o'zini  o'zi  baholashni,  uning  motivatsiyasini  va  turli  xil 

ogohlantirishlarga  reaksiyalar  tabiatini  baholash  tizimini  shakllantiradi.  Reklama 

ommaviy  aloqa  shaklidir  va  shuning  uchun  u  umuman  jamiyatda  ma'lum 

psixologik  iqlimni  shakllantirishda,  aholining  katta  guruhlari  uchun  umumiy 

ijtimoiy-psixologik sharoitlarni shakllantirishda faol ishtirok etadi. 

Reklamaning estetik roli. Bu san'at asarlarini reklama xabarlarida ishlatishda 

namoyon  bo'ladi.  Bunga  misol  sifatida  jahon  rassomchilik  san'ati  rivojiga  katta 

hissa  qo'shgan  taniqli  rassomlar  tomonidan  yozilgan  ko'plab  reklama  belgilari, 

plakatlar  va  e'lonlar  taxtalari  mavjud.  Bunday  rassomlarga  quyidagilar  kiradi:  V. 

Vasnetsov,  K.  Korovin,  K.  Malevich,  I.  Shishkin  va  boshqalar.  Shuni  ham 

ta'kidlash  kerakki,  eng  taniqli  kino  aktrisalari  va  supermodellar  turli  vaqtlarda 

taniqli kompaniyalar va brendlarni reklama qilishda namoyish etishgan va ma'lum 

bir  davrda  ko'plab  ayollar  intilgan  ayol  go'zalligining  tan  olingan  standartlariga 

aylangan. Bunday yulduzlarning yorqin misollari: Klaudiya Shiffer, Penelopa Kruz 

(L'Oreal),  Sofi  Marso  (Chips  Elsi),  Sharon  Stoun  (Nivea),  Mariya  Sharapova 

(Lady  Speed  Stick,  PepsiCola),  Jessica  Alba  (Revlon),  Madonna  (Versace)  va 

boshqalar.  Yuqori  professional  va  badiiy  darajada  bajarilgan  reklama  xabarlari 

tomoshabinlarda  go'zallik,  go'zallik  tuyg'usini  shakllantirishga  yordam  beradi, 

yaxshi did hosil qiladi. 

 

11 

 

2. ASOSIY REKLAMA VOSITALARIDAN FOYDALANISH 

Reklama tarqatishning asosiy vositalari quyidagilardir: matbuotdagi reklama; 

bosma  (poligrafiya)  reklama;  ekran  reklamasi;  radio  reklama;  tashqi  reklama; 

kompyuterdagi  reklama  (shu  jumladan  kompyuter  tarmoqlarida  reklama);  mobil 

reklama; transportda reklama; boshqa reklama vositalari. 

Matbuotdagi  reklama  bu  turli  xil  bosma  manbalarda  reklama  nashr  etilishi: 

gazetalar,  jurnallar,  kitoblar,  darsliklar  va  o'quv  qo'llanmalar,  shuningdek 

katalogdagi reklama ham ushbu reklama turiga taalluqli bo'lishi mumkin. 

Reklama tarqatish vositalari nuqtai nazaridan davriy nashrlar bir qator muhim 

xususiyatlarga  ega:  o'qish  auditoriyasining  xususiyatlari;  muayyan  davriy 

nashrning  tematik  yo'nalishi  (ixtisoslashuv);  aylanish;  tarqatish  mintaqasi; 

nashrning  davriyligi;  o'ziga  xos  ob'yektiv  xususiyatlar  (rang,  dizayn  xususiyatlari 

va boshqalar); ushbu nashrga aloqador o'qish auditoriyasi. Bunga bir qator omillar 

ta'sir ko'rsatadi: axloqiy me'yorlarning nashr etilishi, uning obro'si, nashrning shon-

shuhrati). 

Eng  muhimi,  yuqorida  sanab  o'tilgan  nashrning  birinchi  xususiyati.  Agar 

nashrni  o'qiyotgan  auditoriya  va  reklama  xabarining  maqsadli  auditoriyasi  mos 

kelsa,  bu  nashr  uchun  katta  yutuq  bo'ladi.  Hozirgi  kunda  Rossiyada  gazeta  va 

jurnal  nashrlari  bozori  juda  to'yingan.  Va  shuning  uchun  nashrlar  marketing 

tamoyillaridan  foydalanishlari  kerak.  Shuning  uchun,  endi  nashrlar  uning 

ehtiyojlarini  qondirish  uchun  ma'lum  o'quvchilarga  mo'ljallangan  gazeta  va 

jurnallarni nashr etadilar. 

Hozirgi  vaqtda  bozorning  bitta  segmentida  ishlaydigan  nashrlarning 

yondoshuvi  juda  farq  qiladi.  Masalan,  tadbirkorlar  uchun  nashr  etiladigan  gazeta 

va  jurnallar  kompaniyaning  hajmi,  uning  bozordagi  ulushi,  huquqiy  shakli  va 

boshqalar  kabi  mezonlarga  asoslanib,  o'z  o'quvchilarini  qidirmoqda.  Tadbirkorlar 

uchun  bunday  jurnallarning  namunalari  "firmaning  siri",  "O’zbekiston 

12 

 

tadbirkorligi",  "tadbirkorning  Arsenali"  va  boshqalar.  Davriy  nashrlar  mustaqil 

geografik rayonlar va mintaqalarni tanlashlari mumkin. 

Bosma  nashrlarning  muhim  tavsiflari:  tiraj,  savdo  hajmi,  reyting  (jami 

auditoriya). 

Tiraji - bosilgan va nashr etilgan gazeta va jurnallarning umumiy soni. Savdo 

hajmi - bu ulgurji va chakana sotilgan, obuna bo'yicha qabul qilingan, shuningdek 

bepul  taqdim  etiladigan  muomalaning  bir  qismi.  Nashr  reytingi  -  ma'lum  vaqt 

davomida nashrni o'qigan yoki ko'rayotgan qabul qiluvchilar soni. 

Odatda gazeta reklamasini quyidagi turlarga bo'lish mumkin: 

-  sarlavhadagi  reklama  -  bu  gazetalar  uchun  maxsus  ajratilgan  bo'limlarda 

joylashtirilgan  reklama.  Masalan,  "Sotish",  "Ijara",  "Tanishuv",  "Xizmatlar", 

"Qurilish" va boshqalar; 

- demonstratsiyali reklama - gazetaning istalgan joyida joylashgan har qanday 

hajmdagi reklama; 

- reklama va qo'shimchalar. 

Gazetadagi  reklama  afzalliklari  quyidagilardan  iborat:  sezgirlik,  katta 

auditoriya,  mahalliy  auditoriyaning  yuqori  darajasi,  yuqori  ishonchlilik, 

moslashuvchanlik,  har  bir  aloqa  uchun  nisbatan  arzon  narxlar.  Kamchiliklarga 

quyidagilar  kiradi:  mavjudlikning  qisqa  davomiyligi,  ijro  etish  sifati  pastligi, 

boshqa  jo'natuvchilarning  reklamasi  yoniga  joylashtirilgan  "ikkinchi  darajali" 

o'quvchilarning kichik auditoriyasi. 

Jurnallar,  gazetalarda  ko'rsatilgan  turlarga  (ijtimoiy-siyosiy,  adabiy,  badiiy, 

tijorat  yangiliklari)  o'xshash  nashrlarga  qo'shimcha  ravishda  ixtisoslashgan,  shu 

jumladan  professional  jurnallar.  Professional  jurnallar  faoliyatning  har  qanday 

sohasidagi mutaxassislarga yo'naltirilgan. 

Gazetalardan  farqli  o'laroq,  jurnallar  katta  qiziqish  va  qiziqtirishga  ega 

(birinchi  navbatda  ixtisoslashgan),  ular  reklama  ma'lumotlarini  uzatishning  eng 

13 

 

samarali  vositalaridan  biri  hisoblanadi.  Bu,  ayniqsa  sanoat  maqsadlari  uchun 

mo'ljallangan  tovarlar  va  xizmatlarga  tegishli.  Lekin  rag'batlantiruvchi  reklama 

jurnallarida tasvirdan ko'ra kamroq samarali. 

Jurnallardagi  reklama  afzalliklari  quyidagilardan  iborat:  yuqori  sifatli  ijro 

etish,  mavjud  bo'lish  muddati,  "ikkinchi  darajali"  o'quvchilarning  ko'pligi, 

ishonchlilik,  obro'li.  Kamchiliklar  -  bu  raqobatchilarning  reklamalari  yaqinligi, 

muomalaning  bir  qismiga  talabni  qondirmaslik  sababli  yo'qotishlar  va  joyni  sotib 

olish va reklama ko'rinishi o'rtasidagi nisbatan uzoq vaqt oralig'i. 

Matbuotdagi 

reklama 

turlari 

darsliklarda, 

qo'llanmalarda 

va 

ma'lumotnomalarda  reklama  qilishni  o'z  ichiga  oladi.  Agar  siz  uni  gazeta  va 

jurnallar  bilan  taqqoslasangiz,  unda  bu  reklama  yanada  bardoshli,  unga  ko'proq 

ishoniladi  va  keng  "ikkinchi  darajali"  auditoriya  mavjudligi  bilan  ajralib  turadi. 

Buning  sababi,  darslik,  qoida  tariqasida,  ko'p  yillar  davomida  ishlatilgan  va  bir 

qo'ldan o'tmaganligi bilan bog'liq. 

Bosma  reklama  shuningdek  varaqalar,  plakatlar,  bukletlar,  risolalar, 

otkritkalar, kalendarlar va boshqa turdagi bosma mahsulotlarni o'z ichiga oladi. 

Varaqa - bu nisbatan kichik formatdagi varaqqa joylashtirilgan bir tomonlama 

yoki ikki tomonlama rasm (matn). 

Buklet - ustiga joylashtirilgan matn yoki illyustratsiya bilan bir yoki bir necha 

marta  egilgan  qog'oz.  Bukletni  turli  xil  usullar  bilan  katlash  mumkin.  Bukletni 

tayyorlash va rivojlantirish varaqalarga qaraganda qimmatroq. Ammo bu xaridorga 

ko'proq ma'lumot yetkazishga imkon beradi va jiddiyroq ko'rinadi. 

Afishada  bu  katta  formatli  bosma  rasm.  Uning  xususiyati  -  qisqa  matn. 

Odatda bu rasm, kompaniyaning nomi, kompaniya yorlig'i, mahsulotning tasviri. 

Ko'rinishidagi 

prospekt 

risolaga 

o'xshaydi, 

chunki 

unda 

ko'plab 

mahkamlangan sahifalar mavjud. Ko'pincha nufuzli reklama sohasida jamoatchilik 

bilan  aloqalar  vositasi  sifatida  ishlatiladi.  Bu  kompaniya,  uning  mahsulotlari, 

14 

 

xizmatlari,  ishchilari  va  boshqalar  haqida  ko'proq  ma'lumot  berish  uchun 

ishlatiladi. 

Katalog  shakli  prospektga  o'xshashaydi.  Ammo  tovarlarning  tavsifiga 

qo'shimcha ravishda, ular uchun narxlar ham mavjud. 

Bosma  reklama  afzalliklari  quyidagilardan  iborat:  nisbiy  arzonligi,  ishlab 

chiqarish  tezligi,  ba'zi  ommaviy  axborot  vositalari  (masalan,  devor  taqvimlari) 

oluvchi  bilan  juda  uzoq  reklama  aloqasini  ta'minlaydi,  ma'lum  bir  vositada 

raqobatchilar  haqida  ma'lumot  yo'qligi;  Kamchiliklari  -  kam  tanlanganlik,  keng, 

befoyda auditoriyaning mavjudligi, "shilliq qavat" ning ustun bo'lgan tasviri. 

Ekrandagi  reklama  video  murojaatlarni  tarqatish  vositasi  sifatida  video  va 

film  roliklari,  slaydlar  va  boshqalardan  foydalanadi.  Xuddi  shu  reklama 

vositalariga  kinoteatrlarda  reklama  va  tashqi  va  eshik  ichidagi  reklama  uchun 

ishlatiladigan katta formatli plazma panellar kiradi (yirik savdo markazlarida, temir 

yo'l stantsiyalarida, stadionlarda va boshqalar). 

Ekran  reklamasining  asosiy  tarkibiy  qismi  bu  televizion  reklama.  O'sha 

paytda televizion studiyada sodir bo'layotgan voqealarni televizor orqali to'g'ridan-

to'g'ri  translyatsiya  qilish  ba'zan  studiya  videosi  deb  nomlanadi.  Bundan  tashqari, 

televizion  reklama  tarqatish  shakllari  quyidagilardan  iborat:  "ishlaydigan  liniya", 

kompaniyaning  savdo  markasini  (logotipini)  statik  ekran  ekranlarida  namoyish 

qilish, studiya tomoshasi qo'ng'iroqlari va boshqalar. 

Videoklip  -  bu  magnit  lentaga  yozilgan  audiofilm.  Videoklip  -  bu 

videofilmda,  radioeshittirishda  yoki  namoyish  etishda  "distillash"  uchun 

mo'ljallangan  filmda  suratga  olingan  ovozli  film.  So'nggi  paytlarda  sessiyalardan 

oldin  kinoteatrlarda  reklama  namoyishi  munosabati  bilan  ushbu  vositadan 

foydalanish  sezilarli  darajada  oshdi.  Eshittirish  vaqti  va  materialni  taqdim 

etishning  batafsil  darajasiga  ko'ra,  mutaxassislar  shartli  ravishda  blits  videolarni, 

kengaytirilgan  va  reklama-namoyish  videolarini  ajratib  ko'rsatishadi.  Blits  rolik 

15-20  sekundni  oladi,  kengaytirilgan  video  30  sekunddan  ko'proq  davom  etadi, 

15 

 

reklama-demo  video  bir  necha  daqiqaga  cho'zilishi  mumkin.  Barcha  turdagi 

reklamalarni suratga olish qimmatga tushadi. 

Televizorda 

reklamaning 

asosiy 

afzalliklari 

quyidagilardan 

iborat: 

qamrovning  kengligi,  katta  auditoriya,  diqqatni  jalb  qilishning  yuqori  darajasi, 

tasvir,  tovush  va  harakat  uyg'unligi,  his-tuyg'ularga  to'g'ridan-to'g'ri  murojaat 

qilish, yuqori  hissiy  ta'sir, bitta  reklama  aloqasi  uchun narxning  nisbatan  pastligi; 

Kamchiliklari: yuqori narx, reklamaning haddan tashqari yuklanishi, reklama bilan 

aloqa qilishning ochiqligi, auditoriyaning past tanlanganligi. 

Hozirgi  kunda  radiodagi  reklama  reklama  sohasining  eng  rivojlangan 

sohalaridan  biridir.  Bunga  radiostansiyalar  sonining  doimiy  ravishda  ko'payishi 

sabab bo'lmoqda. Yuqori raqobat tufayli ular o'z dasturlarining mazmunini doimiy 

ravishda diversifikatsiya qiladilar va unga ko'p vaqt ajratadilar. 

Radioda  reklamalarni  joylashtirish  juda  qulay,  chunki  u  hamma  joyda 

mavjud. U uyda, transportda, ishda  tinglanadi.  Radio  eshittirishlari o'z biznesidan 

ajralmasdan  tinglanishi  mumkin,  bu  juda  qulay.  Bularning  barchasi  auditoriya 

yutuqlari  ko'rsatkichlari,  xususan  radio  reklama  juda  yuqori  ekanligiga  hissa 

qo'shadi.  Radio  mahalliy  reklama  beruvchilar  uchun  media-kanal  sifatida  ayniqsa 

jozibali,  chunki  radio  kun  davomida  reklamalarni  ko'p  marta  takrorlashi  va 

xaridorlarni ma'lum chakana savdo do'konlarida tovarlarni sotib olishga undaydi. 

Radio  reklama  afzalliklari  quyidagilardan  iborat:  qamrov  kengligi,  chastota, 

ommaviy  auditoriya,  tanlanganlik,  jonli  e'tibor,  sezgirlik,  reklama  tariflarining 

nisbatan  past  darajasi  (bu  hatto  eng  kichik  kompaniyalarning  amaliyotida  radio 

reklamadan  foydalanishga  imkon  beradi).  Radio  reklamasining  kamchiliklari 

orasida  uning  tezkorligi,  shuningdek,  faqat  mahsulotlarning  to'g'ri  namoyish 

etilishi bilan bog'liq cheklovlar ham bor. Bundan tashqari, radio tinglovchilarining 

e'tiborini reklama qilishga qaratish ko'rsatkichlari juda past. 

Tashqi reklama bu eng keng tarqalgan reklama turlaridan biri bo'lib, reklama 

oluvchilarga reklama xabarlarini bosma plakatlar, qo'lda ishlangan e'lonlar taxtalari 

16 

 

yoki  eng  ko'p  tirbandlik  joylarida  o'rnatilgan,  shuningdek,  magistral  va  temir 

yo'llar bo'ylab o'rnatilgan displeylar yordamida yetkazadi. 

Tashqi reklama vositalarining asosiy turlari: 

-  reklama  shiti,  bilbort  -  3  x  6  m  o'lchamdagi  reklama  taxtasi;  bitta  qutbda 

ikkita qalqonning (3 x 12 m) va uchta qalqonning (3 x 18 m) murakkab tuzilmalari 

ham mumkin; 

-  shahar  yoritgichlari,  shahar  formati  -  hajmi  1,2  x  1,8  m  bo'lgan  piyodalar 

yo'laklari,  xiyobonlar,  yo'laklarda  joylashgan,  ichki  yoritgichli  va  piyodalar  va 

o'tayotgan avtomobillar uchun mo'ljallangan inshootlar; 

- prizmatik, prizma - odatda 3 x 6 m formatdagi qalqonlar bo'lib, ular ketma-

ket  aylanib  turadigan,  uch  xil  manzarani  o'z  navbatida  namoyish  etadigan 

uchburchak prizmalardan iborat; 

-  bekatlardagi  belgilar  -  jamoat  transporti  bekatlariga  o'rnatilgan  shahar 

chiroqlari; 

-  plakatlar  -  yo'l  bo'ylab  cho'zilgan,  ma'lum  standartlardan  past  bo'lmagan 

plakatlar; 

-  reklama  stendlari,  ularning  xilma-xilligi  trihedra  -  o'z  o'qi  atrofida 

aylanadigan reklama uchtali stendlari; 

- ekranlar - katta xarajatlarni talab qiladigan tashuvchilar. Shuningdek, tashqi 

reklama  turlariga  orqa  yoritgichlar,  ko'cha  mebellari,  reklama  qutilari,  trollar, 

skuterlar  va  shahar  belgilari  kiradi.  Tashqi  reklama  afzalliklari  quyidagilardan 

iborat:  diqqatni  jalb  qilish,  keng  auditoriyaga  erishish  va  yuqori  chastotali 

ko'rsatkich,  aniq  maqsadli  guruhni  nishonga  olish  imkoniyati,  moslashuvchanlik, 

iste'molchilarning  do'stligi,  radio  va  televidenieda  reklama  qilish  taqiqlangan 

mahsulotlarni  reklama  qilish  imkoniyati  (tamaki,  alkogol),  yetarlicha  yangilik, 

nisbatan past qiymatli. Kamchiliklarga quyidagilar kiradi: hikoyalarning soddaligi, 

17 

 

samaradorlikning 

yetishmasligi,  ob-havoga  bog'liqlik,  ommaviy  axborot 

vositalarining sifatiga, uzoq auditoriya bilan aloqada bo'lmaslik. 

kompyuter  tarmoqlarida  tarqatilgan  reklama  (onlayn  reklama);  qattiq 

disklardagi reklama (CD-ROMlar, disketalar va boshqalar); Microsoft Power Point 

formatlarida multimedia reklama taqdimotlari; kompyuter o'yinlaridagi reklama va 

hokazolar. 

Kompyuter  reklamasining  eng  keng  tarqalgan  va  istiqbolli  sohasi  bu  onlayn 

reklama. Onlayn reklama savdosining asosiy tashuvchilari: bannerlar, veb-saytlar, 

veb-sahifalar, elektron pochta (Email), Internet xabarnomalari va boshqalar. 

Bannerlar Internetdagi asosiy reklama turlaridan biridir. Ular veb-sahifalarga 

joylashtirilgan va ma'lum hajmdagi grafik elementlardir (odatda 40 x 400 piksel), 

ular  boshqa  (reklama  qilingan)  veb-sahifaga  havolasini  o'z  ichiga  oladi.  Ushbu 

sahifaga  o'tish  bannerda  sichqoncha  tugmachasini  oddiy  bosish  bilan  amalga 

oshiriladi. 

Elektron  pochta  kommunikator  tomonidan  reklama  ma'lumotlarini  qabul 

qiluvchining unga ma'lum bo'lgan elektron manzillariga yuborish uchun ishlatiladi. 

Ushbu vositadan foydalanish elektron pochta marketing tizimining elementidir. 

Internet-pochta  texnologiyasi  orqali  muloqot  qilish,  muayyan  masalalar 

bo'yicha  ma'lumot  olishdan  manfaatdor  bo'lgan  foydalanuvchilarning  manzillarini 

o'z  ichiga  olgan  fayllar  tarmog'ida  mavjudligiga  asoslanadi.  Muayyan  pochta 

ro'yxatiga  ulanish  uchun  siz  elektron  pochta  manzilingizni  shu  kabi  faylga 

qo'shishingiz kerak. 

Onlayn  reklama  asosiy  afzalliklari: 

maqsadli  auditoriyada  yuqori 

kontsentratsiya  (aniq  qabul  qiluvchiga  qadar);  muloqotning  shaxsiy  xarakteri; 

interaktiv  aloqa  qilish  imkoniyati;  moslashuvchanlik;  turli  xil  ta'sir  vositalaridan 

foydalanish  (rasm,  ovoz,  maxsus  effektlar,  video);  aloqaning  nisbatan  past  narxi. 

Kamchiliklarga  quyidagilar  kiradi:  qabul  qiluvchilarning  faqat  Internet 

foydalanuvchilari  tomonidan  cheklanganligi;  ushbu  reklama  vositasi  ommaviy 

18 

 

bo'lishi uchun aloqa amaliyotga joriy qilinganidan beri vaqtning yetarli bo'lmagan 

davri. 

Mobil reklama - mobil marketingning elementi - mobil aloqadan foydalangan 

holda tovar yoki xizmatlarni ilgari surishga yo'naltirilgan marketing faoliyati. 

Mobil  reklamaning  asosiy  vositalari  quyidagilardan  iborat:  SMS  xabarlar 

(SMS)  orqali  reklama  xabarlarini  yuborish;  multimedia  xabarlari  (MMS);  mobil 

telefonlarda ovozli reklama tarqatish; WAP reklama mobil o'yinlardagi reklama. 

Mobil  reklama  afzalliklari  quyidagilardan  iborat:  mobil  telefon  -  bu  deyarli 

har  doim  egasi  bilan  birga  bo'lgan  qurilma;  samaradorlik;  qabul  qiluvchiga  qabul 

qilingan  reklama  xabarini  saqlash  va  o'zi  uchun  qulay  vaqtda  u  bilan  bog'lanish 

imkoniyati.  Kamchiliklarga  quyidagilar  kiradi:  mobil  reklama  oluvchilarning 

shaxsiy  makon  buzilganligi  taassurotlari,  SMS-xabarlarning  "spam"  ga  o'xshash 

intruzivligi bilan bog'liq noroziligi. 

Transport  bo'yicha  reklama  -  bu  reklama  xabarlari  transport  vositalarining 

tashqi  yuzalari  va  salonlari,  shuningdek  transport  infratuzilmasi  ob'ektlari 

(stantsiyalar, stantsiyalar, aeroportlar va boshqalar). 

Transportda  reklama  qilishning  asosiy  afzalliklari  quyidagilardir:  keng 

qamrov,  harakatchanlik,  ta'sir  qilishning  yuqori  darajasi,  qabul  qiluvchilarning 

asabiylashish  darajasi  nisbatan  past,  kuniga  16-18  soat  ichida  qabul  qiluvchilar 

bilan  aloqada  bo'lish.  Kamchiliklarga  quyidagilar  kiradi:  qisqa  muddatli  aloqa 

(transport  vositalarining  yon  tomonlarida  tashqi  reklama),  atmosfera  omillariga 

ta'sir qilish, tinglovchilarning past darajadagi farqlanishi. 

Qo'shimcha  reklamalar  quyidagilarni  o'z  ichiga  oladi:  suvenirli  reklama 

(taqvimlar,  qalamlar,  ruchkalar,  qutilar  va  boshqalar);  avia  reklama  (sharlardagi 

reklama); bodi reklamasi (inson tanasiga zarb va rasmlarni qo'llash); grafit reklama 

(devorlar  va  to'siqlar,  shuningdek  me'moriy  yodgorliklardagi  reklama);  tashqi 

reklama (hojatxonadagi reklama, axlat qutilari, asfalt va hk.) 

 

19 

 

Suvenir reklamasining afzalliklari quyidagilardan iborat: suvenirlar - mustaqil 

ahamiyatga ega bo'lgan foydali narsalar; suvenirlardan uzoq muddatli foydalanish; 

qabul  qiluvchining  foydasiga  erishish  uchun  yuqori  qobiliyat,  ikkinchi  darajali 

auditoriya  mavjudligi.  Kamchiliklarga-bitta  kontakt  uchun  yuqori  xarajatlar; 

cheklangan tiraj; murojaatni joylashtirish uchun cheklangan joy. 

Reklama ma'lumotlarini uzatish kanallarini tanlash mezonlari 

Butun  reklama  kampaniyasining  muvaffaqiyati  ko'p  jihatdan  reklama 

murojaatini yuborishning eng samarali vositalarini to'g'ri tanlashga bog'liq. 

Reklama xabari bilan qancha potentsial iste'molchilarga erishish mumkinligi, 

bu  ularga  qanday  ta'sir  qilishi,  reklama  uchun  qancha  pul  sarflanishi,  ushbu 

reklama  qanchalik  samarali  bo'lishi  va  bu  mahsulotlarning  marketingiga  va 

kompaniyaning  aylanmasiga  qanday  ta'sir  qilishi  ushbu  muammoning  to'g'ri  hal 

qilinishiga bog'liq. 

Reklama  tarqatishning  eng  yaxshi  vositalarini  aniq  tahlil  qilish  va  tanlash 

uchun quyidagi mezonlardan foydalanish kerak. Ularni ishlatganda kerakli natijaga 

erishish mumkin. 

1)  Reklama  beruvchida  ma'lum  vositalarni  ishlatishda  hech  qanday  to'siqlar 

va  cheklovlar  yo'qligiga  ishonch  hosil  qilish  kerak.  Ushbu  to'siqlar  reklama 

beruvchining  firmasidan  tashqarida  ham,  uning  ichida  ham  joylashishi  mumkin. 

Reklama  uchun  ajratilgan  mablag'ning  yetarli  emasligi  ichki  cheklovning  misoli 

bo'lishi  mumkin.  Tashqi  cheklovlar  ushbu  vositadan  foydalanishning  mumkin 

emasligi  (masalan,  chekka  hududlardagi  televizor)  yoki  qonunchilik  tomonidan 

taqiqlangan  bo'lishi  mumkin  (masalan,  Rossiyada  sigaretalar  va  alkogolli 

ichimliklarni reklama qilish taqiqlangan va Italiyada alkogol ichimliklarni reklama 

qilish mutlaqo taqiqlangan). 

2)  Muomala  doirasining  maqsadli  auditoriya  xususiyatlariga  muvofiqligi.

 

Tadqiqotlar  shuni  ko'rsatadiki,  televizordan  foydalanish  o'smirlar  bilan  aloqalarni 

20 

 

o'rnatish  uchun  eng  samarali  hisoblanadi;  yo'ldagi  reklama  taxtalari  - 

avtomobilchilar auditoriyasi uchun va boshqalar. 

3)  Media  kanalining  xususiyatlari  reklama  qilingan  mahsulotning 

xususiyatlariga  mos  kelishi  kerak.  Tadqiqotlar  shuni  ko'rsatadiki,  ishlab 

chiqarilgan  tovarlar  uchun  reklama  mutaxassislar  uchun  mo'ljallangan  maxsus 

jurnallarda eng samarali hisoblanadi; kameralar - televizion reklama uchun; ayollar 

kiyimlari va kosmetikasi - kataloglarda va rasmli jurnallarda yangi savdo markazi 

yoki  do'konining  ochilishini  radio  orqali  xabardor  qilish  yaxshidir.  Tanlangan 

reklama xabarini uzatish vositasi mahsulotni tasviriy va ishonchli taqdim etish va 

undan  iste'molchilarga  foydalanish  natijalari  uchun  barcha  imkoniyatlarga  ega 

bo'lishi kerak. 

4)  Reklama  murojaat  shakli  va  uzatish  vositalariga  muvofiqligini  ta'minlash. 

Shunday  qilib,  e'lon  shaklida  gazeta  va  jurnal  nashrlari  ratsional  sabablardan 

foydalanadigan murojaatlarga ko'proq mos keladi. Televidenie, bosma reklama va 

radio murojaatning hissiy sabablarini yaxshiroq yetkazadi. 

5)  Murojaatni  qabul  qilish  va  tinglovchilarning  javoblarini  qabul  qilish 

muddatlari uchun talablar. Agar yaqin kelajakda bo'lib o'tishi kerak bo'lgan savdo, 

taqdimot,  ko'rgazma  yoki  yarmarka  haqida  ma'lumotni  imkon  qadar  tezroq 

yetkazish kerak bo'lsa, radioda, gazetalarda, mahalliy televideniyedagi reklamadan 

foydalanish yaxshidir. Bir necha oy va hatto yillar davomida ishlab chiqilgan uzoq 

muddatli  reklama  kampaniyasida  reklama  videoklipi,  reklama  afishasi  (ayniqsa 

sahnali  uchastkalarni  ishlatishda)  va  boshqa  ommaviy  axborot  vositalaridan 

foydalanish mumkin, ularning ishlab chiqarilishi ko'p vaqt talab etadi. 

Reklama  xabari  maqsadli  auditoriyaga  qanchalik  ta'sirli  va  samarali  ta'sir 

qilishi  ko'p  jihatdan  reklama  xabari  u  mo'ljallangan  auditoriyaga  yetib  borgan-

bo'lmagani  va  maqsadli  auditoriya  vakillari  tarqatgan xabar bilan qancha  reklama 

aloqalari borligiga bog'liq. 

21 

 

Muayyan  vosita  va  ommaviy  axborot  vositalarining  o'ziga  xos  tanlovi  bilan 

miqdoriy va sifat mezonlari qo'llaniladi. Miqdoriy mezonlarni tanlashda, ular qabul 

qiluvchilarni  ma'lum  bir  reklama  xabari  bilan  maksimal  darajada  qamrab  olish 

zaruriyatidan  kelib  chiqadi.  Bundan  tashqari,  kerakli  o'rnatishni  amalga  oshirishi 

uchun,  qabul  qiluvchi  bilan  xabarni  reklama  aloqalarining  zarur  chastotasini 

ta'minlash kerak. 

Miqdor mezonlariga quyidagilar kiradi: 

- maqsadli auditoriyani qamrab olish darajasi - ya'ni reklama ma'lumotlarini u 

yoki  bu  reklama  tarqatishning  boshqa  vositalaridan  foydalangan  holda  qancha 

ma'lumot oluvchilarga yetkazish mumkin; 

-  kirish  imkoniyati  -  tashkilot  kerakli  vaqtda  ma'lum  media  kanallaridan 

foydalana oladimi yoki yo'qmi; 

- reklama murojaatini takrorlash qobiliyati; 

-  xarajat  -  ma'lum  bir  media  kanalda  reklama  xabarini  bitta  uzatishning 

umumiy qiymati. Bu tarifga, tirajga, tinglovchilar (tomoshabinlar) soniga bog'liq; 

-  boshqarish  mumkinligi  -  ya'ni  tashkilot  ushbu  kanal  orqali  reklama 

murojaatini u yo'naltirilgan maqsadli guruhga yuborishi mumkinmi; 

- vakolat - ya'ni Ushbu kanalga potentsial xaridorlarning kelishishi. 

Media  kanallarini  tanlashning  sifat  mezonlarining  birinchi  guruhi,  bir 

tomondan,  ommaviy  axborot  vositalari  va  ommaviy  axborot  vositalari  o'rtasidagi 

yozishmalar  darajasini  aniqlash,  ikkinchi  tomondan  reklama  aloqalari,  shu 

jumladan  ijodiy  amalga  oshirish  vazifalari  bilan  bog'liq.  Shu  munosabat  bilan 

reklama  xabarlarida  mavjud  bo'lgan  rang,  tovush,  harakatni  uzatish  imkoniyatlari 

ko'rib chiqiladi. 

Sifat  mezonlarining  ikkinchi  guruhi  reklama  spiralining  ma'lum  bir 

bosqichida  reklama  oldida  turgan  muammolar  nuqtai  nazaridan  reklama 

22 

 

aloqalarining  maqsadlariga  erishish  bilan  bog'liq.  Masalan,  reklama  taqdim  etish 

bosqichida,  agar  zarur  bo'lsa,  katta  hajmdagi  ma'lumotlarni  yetkazish  uchun 

reklama  roliklarining  kengaytirilgan  versiyalaridan,  gazeta  va  jurnallardagi 

reklamalardan va boshqalardan foydalanish tavsiya etiladi. 

Eslatma  bosqichida  tashqi  reklama,  ularga  allaqachon  taniqli  brendlarning 

logotiplari qo'yilgan reklama taxtalaridan foydalanish samarali hisoblanadi. Qabul 

qiluvchilarning  ushbu  ommaviy  axborot  vositalarida  joylashtirilgan  reklama 

xabarlari  bilan  aloqa  qilishining  cheklangan  vaqti  ham  taniqli  mahsulotni  esga 

olishni imkon beradi. 

Sifatli  media  tanlov  mezonlarining  uchinchi  guruhi  moddiy-texnik  va  ishlab 

chiqarish  xarakteridagi  muammolar  bilan  bog'liq.  Ma'lumki,  markaziy  televizion 

kanallar  va  jurnallar  efirida  reklama  qilish  jarayoni,  odatda,  ancha  uzoq  vaqtni 

oladi. Radio va gazetalarda reklama tezroq reklama qilish va agar kerak bo'lsa asl 

reklama xabarini to'g'rilashga imkon beradi. 

Mediya kanallari majmuini aniqlashning sifat mezonlarining to'rtinchi guruhi 

raqobatchilarning harakatlariga bog'liq. Masalan, agar raqobatchilar kommunikator 

kompaniyasiga  jalb  qilingan  media-tashuvchilarda  faol  reklama  qila  boshlasalar, 

media-reja  tubdan  qayta  tuzilishi  mumkin  va  media-tashuvchilar  ro'yxati 

o'zgartirilishi mumkin. 

Qatlamlarni  qurish  jarayoni  ijodiydir.  Ba'zida  reklama  joylashtirishda 

kutilmagan  va  bema'ni  harakatlar  reklama  kampaniyasining  samaradorligini 

ta'minlashda  katta  rol  o'ynaydi.  Masalan,  reklama  xizmatlaridan  foydalanadigan 

Nyu-Yorkdagi  ixtisoslashtirilgan  xizmatlardan  birining  mutaxassislari  o'z 

e'lonlarlarini  ommaviy  axborot  vositalarida  joylashtirmaydilar  yoki  to'g'ridan-

to'g'ri  marketing  vositalaridan  foydalanmaydilar.  Ular  eng  katta  reklama 

agentliklari  joylashgan  joylarda  tashqi  reklama  afzalliklaridan  foydalanishadi. 

Mediani  rejalashtirish  ijodining  yana  bir  omili  shundaki,  bu  jarayon  asosan  sezgi 

asosida  bo'lishi  mumkin.  Ammo  shuni  yodda  tutish  kerakki,  yondashuvlarning 

23 

 

o'ziga xosligidan qat'i nazar, reklama sxemalarini hisoblash ancha qat'iy matematik 

asosda amalga oshiriladi. 

Shunday qilib, ushbu bobda quyidagi masalalar ko'rib chiqildi: 

-  reklama  tushunchasi,  mohiyati,  maqsadlari  va  vazifalari,  shuningdek 

zamonaviy jamiyatdagi roli aniqlandi; 

-  reklama  ma'lumotlarini  tarqatishning  zamonaviy  vositalari  ko'rib  chiqildi, 

ularning afzalliklari va kamchiliklari aniqlandi; 

- zarur bo'lgan mezonlar ko'rib chiqildi; 

reklama  ma'lumotlarini  uzatish  uchun  u  yoki  bu  kanalni  tanlashda  rahbarlik 

qilish  kerak,  chunki  reklama  samaradorligi  va  uning  maqsadli  auditoriyaga  ta'siri 

bunga bog'liq. 

Reklama turlari va vositalarining samaradorlik xususiyatlari 

Reklama  axborotlarini  tarqatish  vositalarining  har  biri  davriy  nashrlarda, 

televidenie,  radio,  pochta  reklamalarida,  ko'cha  reklamalarida,  billboardlarda  va 

hokazolarda  reklama  bo'lib,  u  faqat  o'ziga  xos  xususiyatlarga  va  odamlarning 

muayyan guruhlariga ta'sir qilish imkoniyatlariga ega. Ushbu vositalarning har biri 

ma'lum  bir  guruhga  yondoshishni  qidiradigan  reklama  beruvchilarning 

ehtiyojlariga  javob  beradi.  Iste'molchilarning  e'tiborini  jalb  qilish  uchun  reklama 

beruvchi  mahsulot  yoki  xizmatni  reklama  qilish  uchun  qaysi  reklama  vositasidan 

foydalanish  kerakligini  oldindan  rejalashtirishi  kerak.  Ushbu  muammoni  hal 

qilgandan so'ng, reklama beruvchiga istalgan natijaga eng samarali tarzda erishish 

mumkin  bo'lgan  reklama  ma'lumotlarini  (televizion  dasturlar,  gazetalar,  jurnallar, 

radiostansiyalar va boshqalar) tarqatish uchun mavjud bo'lgan turli xil va ommaviy 

axborot vositalaridan tanlash imkoniyati paydo bo'ladi. 

Reklama  ma'lumotlarini  uzatish  kanallarini  rejalashtirish  va  tanlash  hozirgi 

paytda reklama beruvchiga qiyin vazifa hisoblanadi. Bir necha yil oldin buni qilish 

ancha  oson  edi.  Buning  sababi  shundaki,  ilgari  ommaviy  axborot  vositalari  juda 

24 

 

ko'p  bo'lmagan.  Ushbu  vositalarning  har  biri  katta  va  doimiy  ravishda  yangilanib 

turadigan ekspozitsiya vositalarini taklif etadi. Hozirgi kunda jurnallar har qanday 

jamoatchilik  guruhi  (tadbirkorlar,  shifokorlar,  o'qituvchilar  va  boshqalar)  uchun 

nashr  etilmoqda,  bu  reklama  beruvchilarga  katta  tanlov  va  deyarli  cheksiz 

imkoniyatlarni taklif etadi. 

Reklama quyidagi talablarga javob bersagina samarali bo'ladi: 

-  unda  tovarlarning  maqsadi  va  ulardan  foydalanish  qoidalari  to'g'risidagi 

ma'lumotlar  bo'lishi  kerak,  masalan  restoran  mahsulotlarini  sotib  olishda 

iste'molchiga  katta  imtiyozlar  va'da  qilinadi;  restoran  va  uning  mahsulotlarining 

ijobiy imidjini yaratish kerak; 

-  reklama  yorqin  bo'lishi  kerak,  o'ziga  xos  reklama  g'oyasini,  ma'lum 

qarorlarni takrorlamaydigan, idrok etish va eslab qolish oson bo'lgan yangi g'oyani 

o'z ichiga olishi kerak; 

-  u    masalan,  restoran  va  uning  mahsulotlarining  ijobiy  qiyofasini  yaratishi 

kerak, bu esa mehmonlarning ko'zida uning qiymatini oshiradi, eng muhim narsaga 

e'tiborni 

qaratadi, 

hech 

narsani 

murakkablashtirmaydi; 

taklif 

etilgan 

mahsulotlarning yuqori sifatini ta'kidlashi kerak; 

- reklama  masalan, restoranning yangi noyob  mahsulotlariga e'tibor qaratishi 

kerak,  bu  raqobatchilarga  qarshi  kurashda  bozorda  restoran  muvaffaqiyatining 

asosi hisoblanadi. 

Reklama  beruvchidan  reklama  samaradorligini  kuzatib  borish  kerak.  Bu 

individual reklama ommaviy axborot vositalarining samaradorligi, uning maqsadga 

muvofiqligi  to'g'risida  ma'lumot  beradi  va  reklama  mijozlarga  maqbul  ta'sir 

ko'rsatadigan zarur sharoitlarni aniqlaydi. 

Albatta,  aksariyat  hollarda  individual  reklama  vositalarining  samaradorligini 

aniqlash  mutlaqo  mumkin  emas.  Bu  ham  iqtisodiy,  ham  psixologik  omillarga 

bog'liq (ya'ni reklama odamning ruhiyatiga va uning idrokiga qanday ta'sir qiladi). 

25 

 

Shuning  uchun  reklama  samaradorligining  ikki  turi  ajratiladi:  iqtisodiy 

samaradorlik va psixologik (individual reklama vositalari inson ongi va ruhiyatiga 

qanday  ta'sir  qiladi).  Reklama  samaradorligining  ushbu  ikki  turi  chambarchas 

bog'liq. 

Reklamaning  psixologik  ta'siri  odamni  sotib  olishga  yoki  aksincha  ularni 

ko’rishni hohlamaslikka undaydi. 

Reklamaning  iqtisodiy  samaradorligini  uning  tovar  aylanmasi  harakatiga 

ta'sirini  o'lchash  orqali  aniqlash  mumkin.  Reklama  qanchalik  samarali  ekanligini 

aniqlashning  eng  aniq  usuli,  agar  reklama  qilinayotgan  mahsulotga  talab  oshishi 

reklama ta'siriga tushib qolsa, ro'y berishi mumkin.  

Reklama  nima  ekanligini  va  uning  aylanmaning  o'sishiga  qanday  ta'sir 

qilganini  bilish  uchun  mutaxassislar  moliyaviy  va  buxgalteriya  hujjatlarini  tahlil 

qiladilar. Shuni yodda tutish kerakki, reklama savdosidan tashqari, tovarlarni sotish 

uning  narxiga,  tashqi  ko'rinishiga,  sifati  va  iste'mol  xususiyatlariga,  shuningdek 

restoran  joylashgan  joyiga  va  mijozlarga  xizmat  ko'rsatish  madaniyatiga  ta'sir 

qiladi.