Roman haqida

“Daryo” kolumnisti Nurbek Alimov “Jahon adabiyotining eng buyuk asarlari” loyihasi doirasida mashhur badiiy asarlarni tahlil qilishda davom etadi. Bu hafta u Jek Londonning “Martin Iden” romani haqida hikoya qiladi.

Fleshbek

Ushbu kitobni ilk bora maktab davrlarida o‘qib chiqqanman. Bu roman men eng ko‘p qayta o‘qigan asarlar o‘nligiga kirsa ham ajablanmmayman. Chunki u xarakterimni shakllantirgan, shaxsiy “men”imni topishda yordam bergan asarlardan biridir. Hamisha qiynalgan paytlarimda, birorta ish qo‘limdan kelmaydi deb yengilish arafasida beixtiyor kitobni o‘qishni boshlab, o‘zim va Martin Idenni solishtirardim hamda shu ahvolim unikidan ming chandon yengil ekaniga amin bo‘lib, olg‘a siljishga o‘zimda kuch topa olardim.

Keyingi hayotimda ham, hech narsa qila olmasligim sababli tushkunlikka tushib qolsam, shunchaki kitobni qo‘limga olaman-da, qayta o‘qiyman. Boshidan boshlab. U yangi kuch bilan harakat qilish uchun turtki beradi. Martinning tirishqoqligi va mehnat qobiliyati – eng yaxshi motivatsiya. Ixtiyoriy ravishda o‘zingizni qahramon bilan bog‘laysiz. U muvaffaqiyatga erishdi – men ham erishaman.

O‘ylaymanki, har bir muallif va albatta kitobi sotila boshlagan har bir yozuvchi “Martin Iden”ni o‘qishi kerak. U shaxsan menga qattiq zarba bergan. Chunki yozadigan va nashr etmoqchi bo‘lgan odamning barcha xavotirlari uning sahifalarida shunchalik zich joylashganki, shafqatsiz reallik nafas olishingizni qiyinlashtirib yuboradi. Jek London aql kosamizni donishmandlik suvi bilan to‘ldirib turadi.

Roman haqida

“Martin Iden” romani buyuk yozuvchi Jek Londonning qalamiga mansub bo‘lib, birinchi marta 1908–1909-yillarda The Pacific Monthly jurnalida chop etilgan, 1909-yilda esa Macmillan Company nashriyotida alohida kitob sifatida nashr etilgan.

Roman asosan avtobiografikdir: Martin Iden va Jek Londonning o‘xshash jihatlari juda ko‘p. Ikkalasi ham jamiyatning quyi tabaqasidan chiqqan va faqat o‘z kuchi bilan adabiyotda ulkan yutuqlarga erishgan. London yoshligida o‘zini juda ko‘p ishlarda sinab ko‘rgan; u dengizchi, zavod ishchisi, kir yuvish shirkati ishchisi sifatidagi tajribasiga tayangan holda mohirona asarlar yozdi. Ruf obrazi esa Jek Londonning birinchi muhabbati Meybl Epplgartdan olingan.

Syujet

Kunlardan bir kuni paromda 20 yoshlarda bo‘lgan dengizchi Martin Iden Artur Morz ismli yigitni bezorilar to‘dasidan himoya qiladi. U Martin bilan bir yoshda, ammo badavlat va o‘qimishli odamlardan. Minnatdorlik belgisi sifatida Artur Martinni oilasi bilan tanishtirish uchun kechki ovqatga taklif etadi. Uy atmosferasi – devorlarga chizilgan rasmlar, kitoblar, royal Martinni zavqlantiradi, hayratga soladi. Arturning singlisi Ruf unda alohida taassurot qoldiradi. Uning nazarida u poklik, go‘zallik va hatto ilohiylik timsoli edi. Martin qizga munosib bo‘lishga qaror qiladi. U Ruf, Artur va shularga o‘xshash o‘qimishli odamlar safiga qo‘shilish uchun kutubxonaga boradi.

Martin iqtidorli va chuqur tabiatli inson edi. U adabiyotni, tilni o‘rganishga g‘ayrat bilan kirishadi. U Ruf bilan tez-tez aloqada bo‘lib turadi, qiz esa o‘qishida unga yordam beradi. Ruf – konservativ va juda tor qarashlarga ega qiz – Martinni ham atrofidagi odamlar qolipiga solishga harakat qiladi, ammo muvaffaqiyatga erisha olmaydi.

So‘nggi dengiz safarida olgan barcha pulini sarflab, Martin dengizchilikka yollanadi va dengizga yo‘l oladi. Sakkiz oylik uzoq suzish davomida Martin o‘qib-o‘rganib, so‘z boyligini va aqliy salohiyatini boyitadi hamda o‘zini yaxshiroq anglay boshlaydi. U o‘zida juda katta kuch his etadi va to‘satdan yozuvchi bo‘lishni xohlayotganini anglaydi. Shunda Ruf u bilan birga dunyoning go‘zalligini anglashi mumkin.

Oklendga qaytib, xazina qidiruvchilar haqida hikoya yozadi va qo‘lyozmani “San-Fransisko sharhlari” gazetasiga yuboradi. Keyin kit ovlovchilari haqidagi hikoyani yozishni boshlaydi. Ruf bilan uchrashib, rejalarini u bilan baham ko‘radi, lekin, afsuski, qizga (Martin bilan sodir bo‘layotgan o‘zgarishlardan mamnun bo‘lsa-da) uning rejalari yoqmaydi.

Ruf Martinni sevib qolgan, lekin uning hayot haqidagi g‘oyalari qizga buni tushunish imkoniyatini bermaydi. Ruf Martin o‘qishini xohlaydi, natijada yigit o‘rta maktabga imtihon topshiradi, ammo grammatikadan tashqari barcha fanlar bo‘yicha muvaffaqiyatsizlikka uchraydi.

Martin muvaffaqiyatsizligidan unchalik tushkun emas, lekin Ruf xafa bo‘ladi. Martin jurnal va gazetalarga yuborgan asarlarining hech biri chop etilmagan, hammasi pochta orqali hech qanday izohsiz qaytarilgan edi. Martin o‘ylaydiki, ular qo‘l bilan yozilgani uchun qabul qilinmagan. U yozuv mashinkasini ijaraga oladi va unda yozishni o‘rganadi. Martin tinmay ishlaydi. U o‘zida o‘ylagan narsalarini yoza olish qobiliyatini topadi. Uning orzulari va uzoq yillar davomida yashab kelgan go‘zallik haqidagi barcha fikrlari qaytarib bo‘lmas, qudratli va jo‘shqin oqimni keltirib chiqaradi.

Martin o‘zi uchun Gerbert Spenserning kitoblarini kashf etadi va bu unga dunyoga yangicha nazar tashlash imkoniyatini beradi. Rufga esa uning Spenserga bo‘lgan ishtiyoqi yoqmaydi. Martin hikoyalarini unga o‘qib beradi; Ruf ularning kamchiliklarini osongina payqaydi, lekin ular yozilgan kuch va iste’dodni ko‘ra olmaydi. Martin Rufga tanish burjua madaniyati doirasiga mos kelmaydi. Suzishda ishlab topgan puli tugaydi va Martin kir yuvish shirkatiga kiyimlarni dazmollash uchun yollanadi. Uni bu qiyin ish charchatadi. U kitob o‘qishni to‘xtatadi va ilgarilari bo‘lgani kabi dam olish kunlari spirtli ichimlik icha boshlaydi. Bu ish nafaqat mashaqqatli, balki ahmoqona ekanini anglab, kir yuvish shirkatini tark etadi.

Navbatdagi dengiz safariga bir necha hafta qolgandi; Martin bu kunlarni sevgisiga bag‘ishlaydi. U Ruf bilan tez-tez uchrashadi, ular birga kitob o‘qiydi, velosiped haydaydi. Bir kuni Ruf Martinning quchog‘ida bo‘ladi... Ruf sevgining jismoniy tomoni haqida hech narsa bilmaydi, lekin Martinning jozibadorligini his etadi. Martin qizning pokligini buzishdan qo‘rqadi. Ammo Rufning ota-onasi uchun u Martin bilan unashtirilgani haqidagi xabar quvonchli emas edi.

Martin pul uchun yozishga qaror qiladi. U portugaliyalik Mariya Silvaning uyidan kichkina xona ijaraga oladi. Kuchli sog‘ligi unga kuniga besh soatgina uxlashga imkon berardi. Qolgan vaqt davomida u ishlaydi: notanish so‘zlarni yozadi, o‘rganadi, turli yozuvchilarning adabiy usullarini tahlil qiladi, “hodisaga asoslangan tamoyillar”ni izlaydi. U hali birorta satr chop etmaganidan hijolat tortmaydi. “Yozish u uchun murakkab aqliy jarayonning yakuniy bo‘g‘ini, shaxsiy fikrlarni birlashtirish, to‘plangan faktlar va pozitsiyalarni to‘plash bilan bog‘liq bo‘lgan oxirgi tugun edi”.

Ammo muvaffaqiyatsizlik davom etardi. Martinning puli tugab, palto, keyin soat, keyin velosipedini garovga qo‘yadi. U faqatgina kartoshka yeb, ochlik bilan kurashar va vaqti-vaqti bilan singlisi yoki Ruf bilan birga ovqatlanardi. To‘satdan – deyarli kutilmaganda – Martin qalin jurnaldan xat oladi. Jurnal uning qo‘lyozmasini nashr etmoqchi, ammo besh dollargina to‘lashga tayyor, garchi, hisob-kitoblarga ko‘ra, aslida 100 dollar pul to‘lashlari kerak bo‘lsa-da.

Zaiflashgan Martin qattiq gripp bilan kasallanadi. Keyin uning omadi chopa boshlaydi – jurnallardan birma-bir cheklar kelishni boshlaydi.

Birmuncha vaqt o‘tgach, muvaffaqiyat to‘xtaydi. Noshirlar Martinni laqillatishga urinadi. Ulardan nashr uchun pul olish oson emas edi. Ruf Martinni otasining qo‘lida ishlashga chaqiradi, u yozuvchi bo‘lishiga ishonmaydi. Tasodifan Morzlar xonadonida Martin Ress Brissenden bilan tanishib qoladi. Brissenden kasal, u o‘limdan qo‘rqmaydi, lekin hayotni uning barcha ko‘rinishlarida ehtiros bilan sevadi. Brissenden Martinni adabiyot va falsafa bilan shug‘ullanadigan “haqiqiy odamlar” bilan tanishtiradi. Yangi o‘rtog‘i bilan Martin sotsialistlar mitingida qatnashadi, u yerda spiker bilan bahslashadi, lekin tezkor va vijdonsiz muxbir tufayli gazetalar sahifalariga sotsialist va mavjud tizimni o‘zgartirmoqchi bo‘layotgan shaxs sifatida kirib qoladi. Gazeta nashri ayanchli oqibatlarga olib keladi – Ruf Martinga unashtiruv bekor qilingani to‘g‘risida xat yuboradi.

Martin yashashda davom etmoqda va u hatto jurnallardan olingan daromaddan ham mamnun emas –yozgan deyarli barcha narsalari endi nashr etilayotgan edi. Brissenden o‘z joniga qasd qiladi. Uning o‘limidan so‘ng Martin tomonidan nashr etilgan “Efemerida” deb nomlangan she’riy doston qattiq tanqidlarga sabab bo‘ladi. Martin do‘sti buni ko‘rmaganidan xursand bo‘ladi.

Martin Iden nihoyat mashhurlikka erishadi, ammo bularning barchasi endi unga qiziq emas edi. Martin uni bir paytlar masxara qilgan, uni bekorchi deb bilgan odamlardan taklifnomalar oladi, ba’zan esa ularni qabul qiladi. Markiz orollariga bosh olib ketish va u yerda qamishli kulbada yashash g‘oyasi unga tasalli beradi. U o‘z yaqinlariga va taqdiri u bilan bog‘langan odamlarga saxiylik bilan pul tarqatadi. Endi unga na yosh ishchi Lizzi Konollining samimiy sevgisi va na endi mish-mishlarga beparvo munosabatda bo‘lib, Martin bilan qolishga tayyor bo‘lgan Rufning kutilmagan tashrifi ta’sir qila oladi. Martin orolga suzib ketadi. U uchun endi hech qanday yo‘l yo‘qligini tushunadi. Bir necha kun suzgandan so‘ng o‘zini dengizga tashlaydi. Yashash irodasini aldash uchun o‘pkasiga to‘ldirib havo yutadi va katta chuqurlikka sho‘ng‘iydi. Havo tugagach, endi sirtga ko‘tarila olmaydi. U yorqin, oq nurni ko‘radi va qorong‘u tubga uchayotganini his qiladi, shunda ongi uni abadiy tark etadi...

Tahlil

“Martin Iden” – bu haddan tashqari hayotiy kitob, insoniyat nodonligidan tortib go‘zallik cho‘qqisigacha bo‘lgan katarsis sayohati. Bu safarning transport vositasi – kitobdagi so‘zlar.

Butun kitob – rivojlanish, o‘qib-o‘rganish, qiyinchiliklarni yengish uchun kurashlar yig‘indisi. Bu Jek Londonning yozuvchilik yo‘li tasvirlangan, barcha sahifalarida hayot va haqiqiylik aks etgan roman. Uning barcha asarlarida bo‘lgani kabi, ushbu romanda ham yozuvchi avtobiografiyasining qaysi qismini ishlatganini aniqlash qiyin. Asarning tafsilotlariga yopishmasak, biz unda aynan Jek Londonning kurashchanligi, odamiyligi va individualligini uchratishimiz mumkin.

Martin Iden – badavlat advokat o‘g‘lini tajovuzdan qutqargan 21 yoshli yigit. Bu unga o‘z shahrining burjua jamiyati eshiklarini ochadi. U yerda Ruf ismli yosh universitet talabasi, hayotni faqat kitoblar orqaligina biladigan qiz bilan tanishadi. Uni ko‘rgandan so‘ng Martin Iden o‘zi uchun ikki narsani hal qilib oladi: qizning muhabbatiga erishish va buni madaniyat orqali amalga oshirish. U janubiy dengizlar bo‘ylab ko‘p sayohatlardan kelgan oddiy dengizchi, lekin Rufga va u yashaydigan olamga sehrlanib qolganini his qiladi.

Martin temir irodasi bilan o‘zini o‘zi o‘qitishni kutubxonadan olgan kitoblari orqali boshlaydi. “Martin Iden” tarbiyaviy romanning ajoyib namunasidir. Biz u bilan uning har bir rivojlanish bosqichi va yutuqlari, quvonchlari, kitoblar orqali hurmatga sazovor bo‘lish uchun qanday qadamlar qo‘yayotgani bilan yashaymiz.

Martin Idenning o‘zi kitoblar hayotni yoritadi, uni yanada yoqimli va qiziqarli qiladi deb o‘ylaydimi? Yo‘q. Martin har doim tikka gapirishni yaxshi ko‘radigan qo‘pol dengizchi bo‘lib qoladi. Ammo madaniyat uni Rufga yaqinlashtiradi va bu uning maqsadi edi. Biroq yangi nuqtai nazar uning yo‘lini kesib o‘tadi: u sevgan adabiyotni o‘zi ham yozishi mumkinligini aniqlaydi. Uyqudan vaqt o‘g‘irlab, kuniga o‘n to‘qqiz soat tinimsiz mehnat qilib, baxtsiz hayot kechirib, o‘zini deyarli qashshoqlashtirib, birinchi hikoyalarini yozadi va mamlakatning eng yaxshi jurnallariga yuboradi. Biror muharrirning e’tiborini jalb qila olmasdan, ish stolida rad etilgan asl nusxalarni to‘plasa ham, umidsizlikka tushmaydi. U asarlarini nashr etishda muvaffaqiyatga erishsa, Ruf ham uni sevib qolishini o‘ylaydi.

Ammo men uning xatti-harakatlarida madaniyatning idillik tushunchasi mavjudligiga ishonmayman. U uchun nashr qilmaslik, hatto yozmaslik ham muhim emas; asosiysi pul ishlash. Boy bo‘lmasangiz, hech kim emassiz. Jek London ham uning qahramoni singari amerikalik edi, bu uning pragmatik ekanini anglatadi. Bu jamiyat uchun pul baxt keltiradi, aniqrog‘i, bu baxt keltiradigan yagona narsa. Roman yozuv mashinkasi oldida o‘tirgan va buyuk noshirlarning shafqatsiz kuchi bilan kurashishga urinayotgan kichkina odam haqida. Bu pragmatik jamiyatda siz dunyodagi eng yaxshi yozuvchi bo‘lishingiz mumkin, lekin agar siz nashr qilinmasangiz va kitoblaringiz sotilmasa, siz hech kim emassiz, siz hatto yozuvchi ham emassiz.

Martinga o‘zidan boshqa hech kim ishonmaydi. Boshqalar u hayotda o‘rnini topishiga, qiyinchiliklarni yengib o‘tishiga ishonmaydi. Martin Iden kambag‘al oiladan bo‘lgan yolg‘iz, kuchli, savodsiz, ammo mehribon, o‘jar va maqsadli odam bo‘lib, u hayot yo‘lida ko‘p narsalarni ko‘rgan va his qilgan. U og‘ir va iflos ishlardan qo‘rqmaydi.

Kitob yarmida kecha-yu kunduz o‘qish uchun shuncha kuch va sabr-toqatni qayerdan olayotganini Martindan so‘ragim keladi. Istagan narsamni olish uchun hech kimga quloq solmay olg‘a siljishim kerakmi?!

Sevgi. Bu uning qalbida inqilob yaratib, uni bilimga jalb etgan tuyg‘u edi. Sevgi to‘pori dengizchini kitoblarga qiziqtirdi va oqibatda uni buyuk yozuvchi qildi. U Rufni juda sevadi, unga yoqqisi keladi... Uni uyqu, ovqat va kiyim tashvishlantirmaydi. Rufga yoqish uchun u o‘sadi, odam bo‘ladi. Aqli idrokidan ustun bo‘lgan aqlli odam, u ilgari o‘zi daho deb bilganlarni ham ortda qoldirib ketadi. Uning hamma narsasi: puli, obro‘yi, mashhurligi va kuchli aqli bor edi. Lekin u baxtni pulga sotib ola olmagan baxtsiz inson edi...

Xulosa

Ushbu roman ayniqsa nashriyot olamida mavqe egallash uchun uylarida jimgina ishlayotgan yoshlar uchun juda mos keladi. Bu kitobda ular uchun bir postulat bor: ko‘p ishlasangiz, istaganingizni olasiz. Bu hayajonli, ulug‘vor, romanga aylantirilgan Amerika mentalitetidir.

Jek London o‘z davrining buyuk mutafakkirlari, ayniqsa Gerbert Spenser va Nitsshe g‘oyalarining kuchli ta’sirida ostida bo‘lgan odam edi. Romanda hayot uchun kurashda eng munosib odamning omon qolishi olqishlangan. Martin juda o‘ziga ishongan yigit, uni sarguzashtlari dono va qobiliyatli qildi.

Martin Iden – bu hayot, iroda, intizom va o‘zini hurmat qilish haqidagi asar. Yutqazganlar adabiyotning asosiy qahramonlari bo‘lgan asrda, Martin Iden unutilmas istisnoga aylandi, xuddi Jek Londonda bo‘lgani kabi: u million dollar ishlab topganidan so‘ng mashhur va obro‘li bo‘lib qoldi. Tanqidchilar va jamoatchilik ularning imtiyozli mavqeidan mamnun emasdi.

Qirq yoshida morfinning ortiqcha dozasi tufayli Jek London Kaliforniyadagi ranchosida vafot etdi. San-Fransisko bandargohlarida ishchi bo‘lgan Jek London va so‘z yordamida shon-sharaf qidirgan dengizchi Martin Iden o‘zlarining ajoyib faoliyatiga o‘zlari nuqta qo‘ydi. Qizig‘i shundaki, Martin Iden asarida Jek London go‘yo o‘z fojiasini bashorat qilgandek. Uning o‘zi aytganidek, u uxlab yotgan doimiy sayyora bo‘lishdan ko‘ra yorqin va tez uchib o‘tgan meteorit bo‘lishni afzal ko‘rgan edi...

Iqtiboslar

Cheklangan fikrlilargina cheklanganlikni faqat boshqalarda ko‘rishadi;

Agar menga biror narsa yoqmasa, demak, menga u shunchaki yoqmaydi. Nima uchun men ko‘pchilikka yoqadigan yoki ular buni yoqadi deb o‘ylagani uchungina menga shu narsa yoqadiganday ko‘rsatishim kerak o‘zimni? Men bu narsa hozir urf bo‘lgani uchungina sevishim yoki seva olmasligim mumkin emas;

Sizni o‘qiyotgan yoki tinglayotgan kishi ushbu so‘zlardagi his-tuyg‘ularni siz kabi his qilishi uchun, hissiyotlarni qog‘ozga yozib yoki aytib yetkazish qanday qiyin vazifa;

Agar kimdir yuqori lavozimlarni egallab, chiroyli uylarda yashasa, ma’lumot va bank hisobiga ega bo‘lsa, demak, bu odam shunga munosib odam deb o‘ylagan paytlarim qanchalik ahmoq bo‘lgan ekanman;

Notanish o‘yinni o‘ynashda hech qachon birinchi bo‘lib yurmang.

Qiziqarli faktlar

- Yozuvchining haqiqiy ismi – Jon Griffit Cheyni;

- Jekning onasi unga homilador bo‘lib, umidsizlikka tushib o‘zini otishga uringan, chunki uning fuqaroviy eri abort talab qilgan;

- Jek London nafaqat kattalar uchun, balki bolalar uchun ham asarlar yozgan. Uning eng mashhur bolalar kitoblaridan biri “Shimol hikoyalari” to‘plamidir;

- Jek London adabiy faoliyat orqali million dollar ishlab topgan birinchi yozuvchi ekaniga ishoniladi.

Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.

Daryo” kolumnisti Nurbek Alimov “Jahon adabiyotining eng buyuk asarlari” loyihasi doirasida mashhur badiiy asarlarni tahlil qilishda davom etadi. Bu hafta u Ernest Xemingueyning “Chol va dengiz” romani haqida hikoya qiladi.

Fleshbek

Ernest Xemingueyni eng sevimli adiblarimdan biri deb hisoblayman. Deyarli barcha kitoblarini o‘qib chiqqanman desam adashmayman. Bular ichida eng yengil o‘qiladigan va shu bilan birga o‘zida juda katta yukni ko‘targan asar, shubhasiz, “Chol va dengiz”dir. Yozuvchiga Nobel mukofotini ham aynan shu asar olib kelgan. Bolaligimda bu kitob ta’sirida hattoki do‘stlarim bilan yog‘och sol yasaganman, kanalda oqib, o‘zimni asar qahramoni sifatida tasavvur qilganman. Baliq oviga borsam, hamisha yodimga kelardi, qaytib kelib esa o‘zimga yoqqan eng ta’sirli dialoglar qismini qayta-qayta o‘qirdim.

Asar haqida

“Chol va dengiz” – amerikalik yozuvchi Ernest Xemingueyning 1952-yilda Bagama orollarida yozilgan va nashr etilgan romani. Xemingueyning hayoti davomida nashr etilgan so‘nggi taniqli asari. Kubalik baliqchi, keksa Santyagoning hayotidagi eng katta o‘ljaga aylangan ulkan marlin bilan ochiq dengizdagi jangi haqida hikoya qiladi.

Asarning kitob versiyasi 1952-yil 1-sentabrda chop etilgan. Tiraji 50 ming nusxadan iborat bo‘lib, Charlz Tannikliff va Raymond Sheppardlar chizgan oq-qora rasmlar bilan boyitilgan.

1953-yil may oyida Xeminguey faoliyati uchun Pulitser mukofotiga, 1954-yilda esa adabiyot bo‘yicha Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi. “Chol va Dengiz”ning muvaffaqiyati Xemingueyni dunyoga mashhur qildi. Asar hozir dunyoning ko‘p davlatlarida, maktablaring adabiyot darslarida o‘rganilmoqda.

Syujet

Santyago ismli chol Kubadagi kichkina baliqchi qishloqda yashaydi va yolg‘iz o‘zi baliq tutadi. So‘nggi marta u 84 kunni dengizda o‘tkazgan, ammo hech narsa tutolmagan. Ilgari Manolin ismli bola u bilan baliq ovlagan, u cholga juda ko‘p yordam bergan, ammo bolaning ota-onasi Santyagoni omadsiz deb hisoblab, o‘g‘liga boshqa qayiqda dengizga borishni buyurgan.

Chol Manolinga baliq ovlashni o‘rgatgan va bola Santyagoni yaxshi ko‘radi, unga yordam berishni xohlaydi. U xo‘rak uchun sardina sotib oladi, cholning kulbasiga ovqat olib keladi. Chol azaldan qashshoqlikka ko‘nikkan.

Ular bola bilan baliq ovi hamda taniqli beysbol o‘yinchilari haqida suhbatlashishadi. Kechasi chol yoshligidagi Afrikani va “qirg‘oqqa chiqqan sherlarni” tushlarida ko‘radi.

Ertasi kuni ertalab chol baliq oviga boradi. Bola unga yelkanni ko‘tarishda, qayiqni tayyorlashda yordam beradi. Cholning aytishicha, bu safar u omadga ishonadi.

Baliq ovlovchi kemalar birin-ketin qirg‘oqdan suzib, dengiz tomon yo‘l oladi. Chol dengizni yaxshi ko‘radi, uni ayol kishini eslagan kabi entikib o‘ylaydi. Ilmoqqa xo‘rakni ilgandan so‘ng Santyago qushlar va baliqlar bilan xayolan muloqot qilib, asta-sekin suzadi. Yolg‘izlikka o‘rganib qolgan chol o‘zi bilan o‘zi gaplashadi.

Oldin o‘zi yolg‘iz qolganida u kuylardi; u ba’zan hatto tunda, katta yelkanli qayiqlarda suzganda yoki toshbaqalarni ov qilganda ham qo‘shiq aytgan.

Chol okeanning turli jonzotlarini biladi va ularga juda yumshoq munosabatda bo‘ladi.

Avvaliga Santyago kichkina tunets balig‘ini ushlaydi. U tunetslar suruvi atrofida uning xo‘raklarini yaxshi ko‘ruvchi katta baliq bor deb umid qiladi. Ko‘p o‘tmay chol qarmoq o‘rnini bosadigan yashil novdaning yengil silkinishini sezadi. Qarmoq ipi pastga tortila boshlaydi va chol qo‘lga tushgan juda katta baliqning vaznini his qiladi.

Chol qalin baliq ovlash ipini tortib olishga harakat qiladi, ammo u muvaffaqiyatga erishmaydi – katta va kuchli baliq u bilan birga yengil qayiqni tortib ketadi. Chol uning yonida bola yo‘qligidan afsuslanadi – Santyago baliq bilan olishayotganida Manolin boshqa qarmoqlardan o‘lja oli turishi mumkin edi.

Oradan taxminan to‘rt soat o‘tadi. Oqshom yaqinlashmoqda. Cholning qo‘llari tilinib ketgan, baliq ovlash ipini orqasiga tashlaydi va uning ostiga qop qo‘yadi. Endi Santyago qayiq tomon suyanib, biroz dam olishi mumkin.

Qarilikda odam yolg‘iz qolishi mumkin emas... Ammo, bu muqarrar.

Tun. Baliq qayiqni qirg‘oqdan uzoqroqqa tortadi. Chol charchagan, lekin baliq haqidagi o‘ylar uni bir lahza tark etmaydi. Ba’zan u unga achinadi – katta, kuchli va keksa baliq, chol yashashi uchun o‘lishi kerak. Santyago baliq bilan gaplashmoqda: “Men o‘lgunimcha sendan ajralmayman”.

Cholning kuchi tugayapti, baliq esa charchamaydi. Santyago tongda tunets yeydi – uning boshqa ovqati yo‘q. Chol baliq suv yuzasida paydo bo‘lishiga umid qiladi va keyin uni nayza bilan o‘ldirishi mumkin.

Nihoyat, suv yuzasida baliq paydo bo‘ladi. U Quyoshda tovlanadi, boshi va orqasi to‘q binafsha rang, burnining o‘rniga esa – qilich, xuddi beysbol bitasi kabi uzun. U qayiqdan ikki fut uzunroq.

Sirtda paydo bo‘lgan baliq yana chuqurlikka kirib, qayiqni tortib ketadi va chol uni ushlab turish uchun kuch to‘playdi. Xudoga ishonmasa-da, duo o‘qiydi.

Yana bir kun o‘tadi. O‘zini chalg‘itish uchun, chol beysbol o‘yinlarini eslaydi. U Kasablankadagi qovoqxonada bir vaqtlar portning eng kuchli odami bo‘lgan qora tanli odam bilan qanday qilib kuch sinashganini, ular kun bo‘yi stolda qanday qilib qo‘llarini tushirmasdan o‘tirganlarini va oxir-oqibat qanday qilib g‘alaba qozonganini eslaydi. U bunday janglarda bir necha marotaba qatnashgan, g‘alaba qozongan, ammo keyin baliq ovlash uchun o‘ng qo‘l kerak deb qaror qilib, bu ishni tashlab yuborgan.

Baliq bilan jang davom etmoqda. Santyago o‘ng qo‘li bilan qarmoq ipini ushlab turadi. Kichik qarmoqqa makrel balig‘i ilinadi. Chol u bilan kuchini mustahkamlaydi, garchi bu baliq mutlaqo mazasiz bo‘lsa ham. U ovqatlanadigan hech narsaga ega bo‘lmagan katta baliq uchun achinadi, ammo uni o‘ldirishga bo‘lgan qat’iylik pasaymaydi.

Tunda baliq suv yuzasiga chiqadi va aylana suza boshlaydi. Bu baliq charchaganining belgisidir. Chol baliq ovini tugatish uchun nayza tayyorlamoqda. Keksa Santyagoning charchoqdan fikrlari chalkashib ketadi va uning ko‘zlarida qora dog‘lar raqsga tusha boyshlaydi. Chol qolgan bor kuchini to‘playdi va baliqning biqiniga nayza sanchadi.

Keyin baliq hayotga qaytadi, garchi allaqachon o‘limni bo‘yniga olgan bo‘lsa-da, go‘zalligi bilan maqtangandek suv sathidan ko‘tariladi.

Ko‘ngil aynish va kuchsizlikni yengib, chol baliqni qayiqning yon tomoniga bog‘lab, qirg‘oqqa tomon buriladi.

Qon hidiga suzib kelgan birinchi akula paydo bo‘lgunicha oradan bir soat o‘tadi. U qayiqqa yaqinlashadi va baliqni tishlari bilan yirtishni boshladi. Chol uni bosh suyagidagi eng himoyasiz joyiga nayza bilan uradi. U nayza, arqon va ulkan baliq parchalarini sudrab, suv tubiga sho‘ng‘ib ketadi.

Santyago yana ikkita akulani eshkakka bog‘lab qo‘yilgan pichoq bilan o‘ldiradi. Akulalar baliqning kamida chorak qismini olib ketadi. To‘rtinchi akulada pichoq sinadi va chol kuchli to‘qmoqni qo‘liga oladi.

U qayiqqa akulaning har bir hujumi bir parcha uzib olingan go‘shtni anglatishini va endi baliq qoni dengizda magistral kabi keng iz qoldirganligi dunyodagi barcha akulalarni chorlashini biladi.

Keyingi akulalar guruhi Quyosh botishidan oldin kemaga hujum qiladi. Chol ularning boshlariga to‘qmoq bilan urib, haydab yuboradi, lekin tunda ular qaytib keladi. Santyago avval yirtqichlarga qarshi to‘qmoq bilan, keyin esa rumpelning o‘tkir parchasi bilan kurashadi. Nihoyat, akulalar suzib ketadi: ular uchun ovqatlanishga boshqa hech narsa qolmagan edi.

Chol kechqurun ko‘rfazdagi kulbasiga kiradi. Tutqichni yechib, yelkanni bog‘lab, uyi tomon yuradi. Chol bir zum orqasiga o‘girilib, katta baliq dumini va oq suzgichini ko‘radi.

Bola cholning kulbasiga keladi. Santyago uxlamoqda. Bola cholning yarador kaftlarini ko‘rib yig‘laydi. U cholga qahva olib kelib, uni tinchlantiradi va bundan buyon ular birga baliq ovlashiga ishontiradi, chunki u hali ko‘p narsalarni o‘rganishi kerak. U cholga omad olib kelishiga ishonadi.

Ertalab baliqchilar bahaybat baliq qoldiqlaridan hayratda qoladi. Boy sayyohlar qirg‘oqqa keladi. Ular baliqning ulkan dumi bilan uzun oq umurtqasini ko‘rib hayron qoladi. Ofitsiant ularga nima bo‘lganini aytib berishga harakat qiladi, lekin ular hech narsani tushunmaydi – ular bunday hayotdan juda uzoqda edi.

Bu paytda chol uxlamoqda edi va tushida qirg‘oqqa chiqayotgan sherlarni ko‘rardi...

Tahlil

Kitobning birinchi jumlasiyoq (“Chol qayiqda yolg‘iz o‘zi Golfstrimda baliq ovlardi. Dengizga chiqayotganiga mana sakson to‘rt kun ham to‘ldi, ammo hali bironta baliq tutganicha yo‘q”) kishini o‘ziga tortadi. Bu so‘zlar sodda va tuzilish jihatdan oddiy mustaqil birikma bilan qo‘shilgan ikkita mustaqil va yaxshi ifodalangan gapni tashkil etadi. Bu Xeminguey adabiy uslubini tavsiflovchi umumiy xususiyatlardir. Bu roman Don Kixotning sevgilisi Dulsineyani ko‘rish uchun yo‘lida dahshatli mahluqlarni qidirishiga o‘xshaydi. Adibning boshqa asarlarida so‘zlarni tejash, tajribani bevosita yetkazish uchun ishlatilgan bo‘lsa ham, bu asarda Xemingueyning mahorati shu qadar mustahkamlanganki, nasrning ko‘p qismi bir darajada bo‘sh bo‘lib, boshqasida ma’no bor; ya’ni jumlalar haqiqat bilan o‘ziga xos aloqani yo‘qotishga moyildir, lekin shu bilan birga ular she’riyat effektiga juda o‘xshash, umumiy va ramziy xarakterga ega bo‘ladi. Xemingueyning uslubi nima uchun juda ko‘p sharhlovchilar uning romanini fantastika emas, afsona sifatida ko‘rishini tushuntirishga yordam beradi.

Quyidagi jumlada qirq sonining qo‘llanilishi esa qisqa romandagi ko‘plab diniy alomatlarning birinchisidir. Qirq kun – Iso Masih sahroda Shaytonni yengishi uchun ajratilgan vaqt. “Qirq kundan keyin Manolinning ota-onasi ‘chol hozir aniq Salao, bu omadsizlikning eng yomon shakli’ deb qaror qildi”.

Bu jumla roman mavzularidan birini – o‘zgarmas taqdirga qarshi qahramonona kurashni ifoda etadi. Aslida birinchi xatboshidagi barcha so‘zlarda Santyagoning muvaffaqiyatsizligi aniq ko‘rinib turibdi. Masalan, “deyarli har kuni cholning dengizdan quruq qaytayotganligini ko‘rib bola ich-ichidan ezilar edi”. Yanada kuchliroq: “Dag‘al matodan to‘qilgan yelkan yamalaverib, olaquroq bo‘lib ketgan, o‘rog‘liq holda yaksoni chiqqan polkning bayrog‘iga o‘xshardi…”

Santyagoning tavsifiy tuzilishi, uning eski va qarigan tanasi tafsilotlari bilan davom etadi. O‘tmishdagi muvaffaqiyatlardan meros qolgan yaralar ham “uzoq suvsizlikdan qaqrab yotgan biyobon darzlari singari ko‘hna edi”.

Bularning barchasi Xeminguey tomonidan mohirona tarzda aytilgan “cholda nimaiki bor bo‘lsa, bari ham eski, faqat dengiz tusini olgan moviy, mardona odamlarnikiga xos quvnoq ko‘zlari bundan mustasno edi” degan so‘zlar bilan birdan o‘zgaradi. Bu muvaffaqiyatning ikki turi: tashqi, moddiy muvaffaqiyat va ichki ma’naviy muvaffaqiyat o‘rtasidagi dixotomiyaga e’tiborni jalb qiladi.

Santyagoga tashqi muvaffaqiyat yetishmasa ham, uning ichki muvaffaqiyati bilan, bu narsaning ahamiyati butkul yo‘qoladi. Bu tinimsiz ruhning moddiy boyliklar ustidan g‘alabasi, romanning yana bir muhim mavzusidir. Bundan tashqari, Santyago ko‘zlarining rangi, Xeminguey Santyagoni dengiz bilan tobora ochiq taqqoslashidan dalolat beradi, bu esa Santyagoning cheksiz ruhi va cheksiz dengiz kuchini bevosita uzviy bog‘liq ekanini anglatadi.

Santyago va Manolin o‘rtasidagi munosabatni bir jumla bilan xulosa qilish mumkin: “Chol bolaga baliq ovlashni o‘rgatdi, bola esa uni yaxshi ko‘rdi”. Manolin Santyagoning shogirdi, ammo uning munosabati faqat ish bilan chegaralanmaydi. Manolin Santyagoga qalban sig‘inadi, ammo bu butparastlik obyekti nafaqat bir paytlar bo‘lgan buyuk baliqchi, garchi hozirgi paytda u muvaffaqiyatsizlikka uchragan bo‘lsa ham, balki g‘oyaviy sig‘inish edi. Bu Manolinning cholga noyob va deyarli diniy sadoqatini tushuntirishga yordam beradi, Chol bilan baliq ovlamagani uchun Santyagodan uzr so‘raganida Manolin shunday deydi: “meni ketishga dadam undadi. Men bolaligimdan unga itoat qilishim kerak”, degan gapga Santyago javob beradi: “bilaman... Bu normal holat. Uning ishonchi kam”.

Ustoz va shogird o‘rtasidagi munosabatlarning aniq iyerarxiyasiga qaramay, Santyago uning bola bilan tengligini ta’kidlaydi. Santyagoda bolani o‘rgatish uchun ozgina narsa borligini namoyish qilib, bu tenglik ikki do‘stning muqarrar ajralishini anglatadi va, bundan tashqari, bu bolani oqsoqoldan nima o‘rganishi haqida emas, balki keksa odamning hayotdan noyob saboqlarni o‘rganishi haqida hikoya bo‘ladi.

Kutilmagan tenglikning shunga o‘xshash turi, Xeminguey quruqlikda marlin va akulalar bilan ishlashning turli usullarini tasvirlab berganida paydo bo‘ladi. Garchi bu Santyago, marlin va akula o‘rtasidagi jangni namoyish qilsa-da, u ishtirokchilarga mos keladi. Dengiz janglariga qaramay, marlin va akulalar qirg‘in qilinadi va odamlar ulardan quruqlikda foydalanadilar; ularning dushmanliklari faqatgina dengizda aktual xolos, sohilda esa bu hech narsani anglatmaydi. Santyago va Manolin misolida bo‘lgani kabi, ushbu uyg‘unlik romanda tabiatning uyg‘unligi, katta fojiada qahramonning o‘z qurboniga yordam beradigan birlik singari tematik tashvishni namoyish etadi.

Xemingueyning asarlari inson va tabiat, kurash va qahramonlik, axloqiy kuch va yolg‘izlik, yo‘qotish va muvaffaqiyatsizlikning buyukligi bilan bog‘liq. “Chol va dengiz” ehtimol yozuvchining bu mavzular cho‘qqisidagi eng yuqori nuqtasidir. Shuning uchun ham biz har birimiz o‘zimizni uning asarlarida topa olamiz. Asarda markaziy mavzu mag‘lubiyat bo‘lsa-da, u muvaffaqiyatsiz bo‘lishini his qilganiga qaramay, oxirigacha kurashishni davom ettiradi. Bu esa, o‘z navbatida, insonga yanada ulug‘vorlik bag‘ishlaydi.

Boshqa tomondan, baliq ovi cholning baliq tutish qobiliyatiga ega ekanini o‘ziga isbotlash uchun ramziy ma’noga ega, garchi u qari bo‘lsa ham, yosh yigitning kuchiga ega bo‘lmasa ham, u hanuzgacha qari donishmand ayyorligi va tajribasiga ega edi.

Xulosa

Aslida bu hikoyada ko‘p narsa sodir bo‘lmaydi, lekin sizni birinchi sahifadan oxirgi sahifaga qadar butun diqqatingizni tortib oladi. Bu yerda men uchun eng kutilmagan narsa bu asarning yakuni bo‘lgan. Nazarimda, hamma narsa juda qayg‘uli tugashi kerak edi. Biroq bu ham yomon emas. Bunday yakun cholni qahramonga aylantirmaydi, lekin u eng qimmatli narsasini saqlab qolishga muvaffaq bo‘lgani sababli u yutqazmaydi. Bu yerda chol oddiy odam va bu hikoyaning go‘zalligi shunda.

Bu buyuk kitob, men undagi ajoyib, juda keng qamrovli fikrlashga undovchi dialoglarni tahlil qilib, muallif aytmoqchi bo‘lgan narsaning oxiriga borishni juda yaxshi ko‘rardim. Rostini aytsam, uni tahlil qilib va tahlilsiz o‘qib, men ikki xil kitobni topdim. Ulardan birida yakun juda qayg‘uli va depressiv, ikkinchisida esa umid, ishonch va kuchga to‘la edi.

Qiziq, nega odamlarni yana va yana dengizga chiqqisi kelaveradi? Biz faqatgina ovqat uchun dengizga boramizmi? Ovqat uchun ochlikdan ko‘ra kuchliroq ochlik bormi? U nima? O‘ylaymanki, hamma bu savollarga kitobni o‘qib chiqib, o‘ziga xos tarzda javob topadi. Xeminguey o‘zi uchun javobni ushbu kitobda bergan. Qabul qilish yoki qilmaslik sizga bog‘liq. Kitobni o‘qish oson, Xeminguey o‘z uslubida bemalol so‘zlaydi. Ta’rif sahifalari yoki nozik tarzda tasvirlangan psixologik portretlar yo‘q. Men barchaga bu kitobni, maqsadi ibtidoiy primitiv instinktlardan ustun bo‘lgan g‘arb stoitsizmining ajoyib yodgorligi sifatida o‘qishni tavsiya etaman.

Iqtiboslar

— Ammo inson bolasi yengilib, yengilganiga rozi bo‘lib ketaverish uchun yaratilmagan, — dedi u. — Odamzodni yanchib tashlash mumkin, lekin uni yengib bo‘lmaydi;

Chollar nega juda barvaqt turisharkin-a? Nahotki buni qolgan umrlaridan bir kunini bo‘lsa ham cho‘zish niyatida qilishsa?

Oldin qarz olasan, keyin sadaqa so‘raysan.

— Yaxshilab dam olgin, mitti qush, — dedi u. — Keyin sohilga qarab uchgin, har bir odam, qush va baliq singari sen ham chinakamiga hayot uchun qattiq turib kurashgin;

Chol dengizda kishi hech qachon yolg‘iz o‘zigina qolmasligini tushundi.

Qiziqarli faktlar

- Roman Charli Skribner va Xemingueyning adabiy muharriri Maks Perkinsga bag‘ishlangan va 1952-yil 1-sentabrda Life jurnalida nashr etilgan. Ikki kun ichida jurnal besh million nusxada sotilgan;

- Kunlarning birida Ernest Xeminguey har kimning yuragiga ta’sir qiluvchi eng qichqa hikoya yozishi mumkinligi haqida baxslashib qolgan. Bu baxsda u g‘olib bo‘lgan. Hikoya matni: “Bolalar poyafzali sotiladi. Kiyilmagan” (For sale: baby shoes, never worn);

- Ernest Xeminguey hayoti davomida ko‘p marotaba o‘limga yaqin edi. U o‘ndan ortiq baxtsiz hodisa va tabiiy ofatda bo‘lgan, ov paytida ikki marotaba yaralangan, o‘rmon yong‘inidan omon qolgan, urushda esa jangda pulemyotlardan yaralangan va tanasidan 273 ta mina parchasi olingan. Ammo u hayotini joniga qasd qilish bilan yakunlagan. Achinarlisi, yozuvchining otasi, akasi, singlisi va nevarasi ham o‘z joniga qasd qilgan.

Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin