Samarqand davlat chet tillar instituti mustaqil ish

SAMARQAND DAVLAT CHET TILLAR INSTITUTI


MUSTAQIL ISH
`
MAVZU: O‘zbek tili leksikasining boyish manbalari. O‘zbek tiliga xos o‘z va
o‘zlashgan so‘zlar tasnifi.


FAN NOMI:O’zbek tilining sohada qo’llanilishi
GURUH: 404
BAJARDI: Xolbo'tayeva Zulayho
TEKSHIRDI: XOLIQULOVA.G

SAMARKAND 2022

Mavzu: O‘zbek tili leksikasining boyish manbalari. O‘zbek tiliga xos o‘z va
o‘zlashgan so‘zlar tasnifi.
Reja:

O'zbek tili leksikasining boyish manbalari. Arxitekturaga xos va ozlashgan sozlar tasnifi.

O‘zbek tilining leksikasi fan-texnika, san’at, ishlab chiqarishning taraqqiyoti bilan bog‘liq holda boyib boradi. Tilning lug‘at tarkibi 2 manba asosida boyiydi.

O‘zbek tilining ichki imkoniyatlari asosida (ichki manba). Bunda so‘z yasash orqali yangi so‘zlar hosil qilinadi: sirifdosh. Limonzor. Vazirlik.

Ijarachi, tinchliksevar. MDH, BMT kabi. Ichki imkoniyatga shevalaruan adabiy tilga so’z olish ham kiradi: aya. Bolish. Uvildiriq (ikra) kabi.

Boshqa tillardan so’z olish (tashqa manba). 0‘zbek tiliga boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish turli davrlarda turlicha boMgan. Eng qadimda fors-tojik tillaridan, keyinroq arab tilidan, undan ham keyinroq rus tilidan va rus tili orqali Yevropa tillaridan so‘z o’zlashtirish faollashgan. 0‘zlashgan so‘zlar ham o‘zbek tili leksikasida anchagina miqdomi tashkil etadi. Keyingi yillarda tilning leksik tarkibini so‘z yasashdan ko‘ra boshqa tillardan so‘z o’zlashtirish hisobiga boyishi yyetakchilik qilmoqda.

O`zbek tili leksikasi bir qancha manba asosida boyib, rivojlanib boradi. Uni, eng avvalo, ikki katta guruhga ajratish mumkin: 1) ichki imkoniyat; 2) tashqi imkoniyat.
Birinchisi ichki manba, ikkinchisi tashqi manba deyiladi: 1. O`zbek tili lug`at tarkibining birinchi yo`l bilan boyib borish imkoniyati juda keng. Masalan: a) ilgari qo`llanib, keyin iste’moldan chiqib ketgan so`zdan yangi tushunchani ifodalash uchun foydalanish: vazir, hokim, viloyat, shirkat, noib, tuman kabi; b) yasovchi qo`shimcha yordamida yangi so`z yasash: uyali (telefon), omonatchi, pudratchi, bojxona, auditchi (auditor), dizaynchi (dizayner) va boshqa; d) shevaga xos so`zni faollashtirish: mengzamoq (Xorazm) «o`xshatmoq», «tenglashtirmoq», «qiyoslamoq» ma’nosida. 2. O`zbek tili lug`at tarkibi tashqi manba asosida ham boyib bormoqda. Dunyoda ichki imkoniyati asosidagina rivojlanadigan til yo`q. Faqat ma’lum zarurat tufayli yangi tushunchani
tilimizning ichki imkoniyati asosida ifodalab bo`lmagandagina tashqi manbaga murojaat qilish foydali. Mahmud Koshg`ariy, Alisher Navoiy ham shunga da’vat qilgan. Keyingi davrda tilimizga Yevropa tillaridan bir qancha so`z yangi tushuncha bilan birgalikda kirib keldi. Masalan: monitoring, diler, skaner kabi. Buning hammasi o`zbek tili leksik imkoniyatini kengaytirib, boyitmoqda.
«O`zbek tilining eskirgan so`zlar o`quv izohli lug`ati» – o`zbek adabiy tilining me’yoriy lug`atidan biri. Lug`at X.Norxo`jayeva tomonidan tuzilib, 2006- yilda “Yangi asr avlodi” nashriyotida ko`p nusxada chop etilgan.
Lug`atda so`zlar quyidagicha tavsiflangan:

I Har bir so`zning ma’nosi qisqa va aniq ifoda etilgan.

Lug`atda so`zlarning, asosan, hozirgi o`zbek adabiy tilida iste’moldan qolgan, eskirgan ma’nolari berilgan.
So`zlarning ma’nolari bir-biridan arab raqamlari bilan ajratilgan, har bir ma’noga taaluqli ma’no nozikliklari esa shu ma’no ichida bir tik chiziqdan keyin berilgan. Masalan:
DODXOH (f-t) 1 Adolat talab etuvchi, adolat istovchi. 2 Buxoro xonligida adolat istovchilardan amir nomiga ariza qabul qiluvchi lavozimli kishi. 3 Farg`ona vodiysi va Toshkentda mingboshi va boshqa ba’zi amaldorlarni ulug`lash uchun ishlatiladigan so`z.
Bosh so`zlarning mustaqil ko`chma ma’nolari arab raqamlari bilan ajratilgan va ko`chma belgisi bilan ta’minlangan.
Lug`atda ayrim so`zlarning leksik ma’no kasb etgan grammatik shakllari (lek, ila, limu, badaliga kabi) ham berilgan turli leksikografik usullar bilan izohlangan.

Koloinada-ustunlar qatori, qatorak.

Konservatsiya-ta’mirning asosiy turi. Qadimiyat asori atiqalarini saqlab qolish uchun ko’riladigan choralar. Binoni yanada buzilib ketishini oldini olish uchun maxsus qurilish choralari ko’riladi.

Koshin-1) bino bezagi uchun maxsus pishitilgan sirkor mo’rt sopol bo’lagi. Yuzasi sirlangandan keyin yana bir marta xumdonda pishiriladi. 2) kesma koshin.

Kulol tuproq-sopol buyumlar tayyorlash uchun ishlatiladigan shirali tuproq, soz tuproq.

Kuloxiy gumbaz-kulox (uchli qalpoq) shaklidagi gumbaz.

Lamba-tekis suvalgan yoki taxtalardan terilgan ship.

Linga (krujalo)-yog’och va gumbazlarning andazasi.

Loyixa-bino tuzilishini ko’rsatuvchi me’moriy chizmalar to’plami.
Lo’k-g’ishtning chalqancha tomoni; chalqancha berilgan g’isht.
Majmua-ma’lum me’moriy reja asosida o’zaro mutanosib qurilgan binolar.
Madrasa-diniy oliy o’quv yurti.
Mang’ash-tarkibida temir, xrom qoldiqlari bo’lgan tog’ ma’dani. Kulol ustalar qoramtir jigarrang bo’yoq sifatida foydalanishgan.
Me’mor- binokor usta, balno, muxandis; bino va inshootlarning loyixasini yaratuvchi va ularning qurilishini nazorat qilib turuvchi bosh mutaxassis.
Andaza-o’lchov olish, aynan shaklni ko’chirish.
Ona tilimiz boshqa tillardan oʻzining lugʻat tarkibining boyligi bilan ajralib
turadi. Buyuk bobokalonimiz Alisher Navoiy ham oʻzining bir necha asarlari orqali
buni yaqqol isbotlab bergan. Navoiy tilimizdagi soʻz tovlanishlarini boshqa tillar
bilan qiyosiy tarzda oʻrgangandir.
Oʻzbek tilining leksikasi fan-texnika, sanʼat,ishlab chiqarishning taraqqiyoti
bilan bogʻliq holda boyib boradi.
Oʻzbek tili leksikasi bir qancha manba asosida boyib, rivojlanib boradi. Uni
eng avvalo,ikkita katta guruhga ajratish mumkin:

1)ichki imkoniyat;

2) tashqi imkoniyat.
Til lugʻat tarkibining ichki manba asosida boyishi deganda shevalahjachalardan soʻz olish,yangi soʻzlar yasash asosida boyishi tushuniladi.
Masalan,buvi,buva soʻzlari adabiy tilga Andijon shevasidan olingan, bildirishnoma,
dalolatnoma, maʼruzachi soʻzlari yasama soʻzlardir.
Chet tillaridan soʻz oʻzlashtirish asosida til lugʻat tarkibining boyishi tashqi
omil asosida boyishi deyiladi. Bunda oʻzbek adabiy tiliga fors-tojik, arab, rus va
boshqa tillardan soʻz oʻzlashtirishi tushuniladi.¹
Oʻzbek tiliga boshqa tillardan soʻz oʻzlashtirish turli davrlarda turlicha
boʻlgan. Eng qadimda fors-tojik tillaridan, keyinroq arab tilidan , undan ham
keyinroq esa rus tilidan va rus tili orqali Yevropa tillaridan soʻz oʻzlashtirish
faollashgan. Oʻzlashgan soʻzlar ham oʻzbek leksikasida anchagina miqdorni tashkil


Foydalanilgan adabiyotlar

1. U.Tursunov va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 1992. 120 - 126- betlar.

2. SH.SHoabdurahmonov va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent. O‘qituvchi. 1980.118-120- betlar.

3. O‘zbek tili leksikologiyasi. Toshkent. O‘qituvchi. 1981. 251-258- betlar.

4. SH.Rahmatullayev, N.Mamatov, R.SHukurov. O‘zbek tili antonimlarining izohli lug’ati. Toshkent. O‘qituvchi. 1984.