She’riy san’at turlari haqida. Ma’naviy va lafziy san’AT. Kirish. I. Bob

SHE’RIY SAN’AT TURLARI HAQIDA. MA’NAVIY VA LAFZIY SAN’AT.
Kirish.
I.BOB. "San'at" tushunchasi haqidsa umumiy ma’lumot.
1.1 she’riy san’at ko`chimning ko`p ishlatilishi.
1.2. Tashbihda narsa, belgi va harakatning qiyoslanishi.
1.3. she’riy san’at da o`xshamish bilan o`xshatilmishning qo’llanilishi.
II.BOB. she’riy san’atning adabiyotta tutgan o’rni.
2.1. . she’riy san’atda baytlar ketma ketligi.
2.2. she’riy san’at turlari haqida. ma’naviy san’atning qo’llanilishi.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.

Talmeh (arabcha chaqmoq chaqilish) — she’rda o’tmishdagi mashhur zotlarga, mashhur qissa,mashhur bayt yoki mashhur maqolga ishora qilish, mashhur tarixiy yoki adabiy qahramonlar nomini keltirish usuli.

Misol: Hoki taning barbod o’lur oxir jahonda necha yil,
Sayr et Sulaymondek agar taxting qurub bod ustina (Ogah Tazod -arabcha soz bolib, (antiteza (q)) qarshilantirish usulining klassik adabiyotda qollangan bir korinishi. Tazodda qarama-qarshi qoyilgan ikki tomonayni zamonda uzviy ravishda bir-biriga boglanib keladi.
Masalan:E Masihodam begim, bir dam birla bergil shifo,
Sheva birla kozlaring jonimni bemor ayladi.
(Sakkokiy.)Yoki:Aning obi hayotdek sozidin –Bordi, olgan kishi kabi, ozidan (Navoiy.)
Afsonaga kora, “obi hayot” olgan kishini tiriltiradi, ammo bu yerda musofirning“obi hayot kabi sozidan” Bahrom olgan kishi kabi ozidan ketgan.
Tanosib arabcha soz bolib, poetik usullardan biri. Ozaro munosabatdabolgan ikki tushuncha yoki narsaning bir-biriga boglangan holda kelishi.
Misol:Jonim badaning shifosi bolsin,Boshing qadaming fidosi bolsin. (Navoiy.)
Bu baytda jon bilan badan, bosh bilan qadam ozaro munosabatda bolib, bularninghar ikkalasi bir-biriga bog`lab berilgan.
Husni ta’lil – arabcha “chiroyli dalillash”. Adabiy asarlarda tasvirlanaytgan biror hodisaga shoirona biror sabab ko’rsatish san’ati.
Ko’rganda qomatingiz bo’lg’ay hijil sanovbar,
Tovus jilvasidan raftoringiz chiroyli (Furqat)
Ishtiqoq (so’zdan so’zni ajratmoq) — she’r baytlarida o’zakdosh so’zlarni qo’llash san’ati.
Misol: Ganja Vatan , ko’ngli oning ganjxez, Xotiri ganjuru tili ganjrez (A.Navoiy)
Jonimdek o’zga jonni dilafkor ko’rmadim,
Ko’nglum kibi ko’ngulni giriftor topmadim.<sup>1</sup>
Mubolaga - narsa yoki hodisaga xos xususiyatni oshirib tasvirlash.Mubologa obrazni borttirishga va shu yol bilan asarning ta’sir kuchini oshirishga xizmat qiladi.
Oh, ursa olamni buzar tovushi,
Toqson molning terisidan kovushi.
(Alpomishdan)Navoiyning:
Orazin yopqoch kozimdan tokilar har lahza yosh,
Oylakim paydo bolur yulduz, nihon bolgach quyosh.
Navoiy bu baytida yorning orazini ( yuzini) yopishini quyoshning botishiga, sohibjamol visolidan mahrum bolib, tokkan koz yoshlarini quyosh botganda, osmonda paydo boladigan yulduzlarga oxshatadi, shunday qilib, tokilgan koz yoshlarini yulduzlar singari hisobsiz demoqchi bo`ladi.
Tajnis (arabcha)-omonim (q) sozlarni qollash hamda qoshimchalarVositasi bilan yo sozlarni tarkiblarga ajratish bilan hamshakl qilish. Bu soz oyini deb ham yuritiladi. Toliq – tajnis barcha imkoniyatlardan foydalanilgan tajnis –“tajnisi tom” deyiladi. Tajnis tuyoq janrida keng qo`llaniladi.
Masalan:Chun pariyu hurdur oting, begim,
Sur’at ichra dev erur oting, begim.
Har xadanggikim, ulus ondin qochar,Notavon jonim sori oting begim.(Navoiy.)
Tarse’ – klassik poeziyadagi poetik usullsrdan biri bolib, unda misralardagibarcha sozlar ( birinchi misradagi sozlar bilan ikkinchi misradagi sozlar) birbirigaohangdosh, vazndosh va qofiyadosh bolib keladi.
Misollar: Kirsun ( bu) savodi ( a’zam ) ichra,
Kezsun ( bu) bilodi ( motam ) ichra.( Navoiy. ”Layli va Majnun”dan)Ul ( bolmasa) ( bolmagay) kitobat,
Bul ( bo`lmasa) (qolmay) hikoyat.( Munis, ”Savodi ta’lim”dan) Tamsil – (misol keltirish)Birinchi misraga dalil sifatida, keyingi misralarda hayotiy misol keltirish.
Masalan:Ey ko’ngul, joni hayoli olida qil peshkash,
"San'at" tushunchasi har bir ma'lum. Bu hayot davomida bizga qoplaydi. San'at insoniyat rivojlanishida katta rol o'ynaydi. Bu yozma yaratish oldin uzoq ko'rindi.² Bu maqolada siz o'rni va vazifalar haqida ma'lumot olish mumkin.
"San'at" tushunchasi juda ko'p qirrali bo'ladi. Odatda, u bir ma'naviy ehtiyojlarini qondirish mumkin inson faoliyatining, filialini anglatadi, lekin u go'zal sevgisidir. San'at - ijtimoiy ong maxsus shaklidir. u inson hayotining badiiy in'ikosidir. Unga rahmat, odamlar ekanini alohida muddat yashagan qanday ko'rish mumkin.
"San'at" konsepsiyasini nozil ilk muallifi Charlz Bato edi. U inson faoliyatining bu filialiga tasniflanadi bo'lgan butun bir kitobchani yaratilgan. Uning kitobi, "Tasviriy san'at, bir tamoyilga kamaytirish" 1746-yilda chop etilgan. Charlz Bato ular bir necha mezonlar tomonidan belgilanishi mumkin, deb hisoblaydi. muallif badiiy qiziqarli deb hisoblaydi va uni moddiy xarakterdagi o'rniga ruhiy
"San'at" tushunchasi juda ko'p qirrali bo'ladi. Odatda, u bir ma'naviy ehtiyojlarini qondirish mumkin inson faoliyatining, filialini anglatadi, lekin u go'zal sevgisidir. San'at - ijtimoiy ong maxsus shaklidir. u inson hayotining badiiy in'ikosidir. Unga rahmat, odamlar ekanini alohida muddat yashagan qanday ko'rish mumkin.
"San'at" konsepsiyasini nozil ilk muallifi Charlz Bato edi. U inson faoliyatining bu filialiga tasniflanadi bo'lgan butun bir kitobchani yaratilgan. Uning kitobi, "Tasviriy san'at, bir tamoyilga kamaytirish" 1746-yilda chop etilgan. Charlz Bato ular bir necha mezonlar tomonidan belgilanishi mumkin, deb hisoblaydi. muallif badiiy qiziqarli deb hisoblaydi va uni moddiy xarakterdagi o'rniga ruhiy
Talmeh (arabcha — nazar solmoq, ko‘z qirini tashlash) san’atida „shoir qahramon siymosini gavdalantirishda uni o‘tmishdagi mashhur adabiy, diniy yoki tarixiy qahramonlar bilan qiyoslaydi, o‘xshatadi; goho o‘sha o‘tmish qahramonlari ismshariflari aytilmay, ular bilan bog’liq voqealar esga olinishi ham mumkin. Har ikki holda ham talmeh san’ati sodir bo‘ladi“ (V. Rahmonov): Ko‘p o‘qurdum Vomiq-u Farhod-u Majnun qissasin, O‘z ishimdin bul ajabroq dostone topmadim. Tajnis (arabcha — o‘xshash bo’lmoq) deb, yozilishi bir xil, ammo ma’nolari har xil bo’lgan — jinsdosh so‘zlarning baytda ikki yoki undan ortiqroq takrorlanishiga aytiladi. Qo’lingdan kelgancha chiqar yaxshi ot, Yaxshilik qil, bolam, yomonlikni ot. Nasihatim yod qilib ol, yolg’izim, Yolg’iz yursa, chang chiqarmas yaxshi ot. Ushbu tuyuqning birinchi misrasidagi „Ot“ so‘zi shuhrat, yaxshi nom ma’nosida, ikkinchi misrasidagi „ot“ so‘zi tashla, voz kech, uloqtir ma’nolarida, to‘rtinchi misradagi „ot“ so‘zi hayvon — ot ma’nosida qo’llanilgan. Ushbu misoldagidek, jinsdosh so‘zlar talaffuz jihatidan to’liq bir-biriga muvofiq bo’lsalar („ot“, „ot“, „ot“ kabi) tajnisi tom (mutloq tajnis), harf tartibi bir xil, lekin biri yozuvda ajralib tursa („Otoyim“, „ot oyim“) tajnisi mafruq (ajratilgan tajnis) deb yuritiladi. Bundan tashqari, uning murakkab tajnis, tajnisi zoyid, tajnisi xat, tajnisi noqis, mukarrar tajnis, mutarraf tajnis, tajnisi aks, tajnisi muzayyal ko‘rinishlari ham mavjud. 9. Mubolag`a – (giperbola), (lof urish, bo`rttirish) – tasvirlanayotgan narsa, shaxs va voqea-hodisalarning muayyan jihatlarini bo`rttirib, kuchaytirib tasvirlash usuli. Sharq klassik she`riyatida mubolag`a san`atiga she`r ziynati sifatida qarab, “Ahsanohu akzabahu” (eng yaxshi she`r – eng yolg`on she`rdir) degan naqlga amal qilganlar. Mubolag`a quyidagi turlarga bo`linadi: a) Tablig` - tasavvur qilish mumkin-u, amalga oshirish qiyin bo`lgan bo`rttirilgan tasvir usuli: Ey sabo, holim borib sarvi xiromonimg`a ayt, Yig`larimning shiddatin gulbargi xandonimg`a ayt. (Navoiy) Kecha kelgumdur debon ul sarvi gulro` kelmadi, Ko`zlarimga kecha tong otquncha uyqu kelmadi. (Navoiy) b) Ig`roq – tasavvur qilish qiyin, amalda mutlaqo bo`lmaydigan bo`rttirilgan tasvir usuli: Otlar kishnar, qizlar kuylar, tinmay ishlar dehqonlar, Quyosh oltin buloqdir, qaynar, oshar... Ko`k tiniq. (Oybek) c) G`uluvv – tasavvur qilish juda qiyin bo`lgan, amalda bo`lishi sira mumkin bo`lmagan bo`rttirilgan tasvir usuli: Vah muhabbat ko`yida qon yig`ladim. Yetti iqlim g`arq bo`ldi yoshima. (Mashrab) Har qizil gulkim, yuzing shavqida olib isladim, Yetkach ohim shu`lasi oni sarig` gul ayladim. (Navoiy) 6 | t . m e . o n a t i l i n a m o z r a s u l o v b i l a n Xalq og`zaki ijodi va mumtoz adabiyotimizda ba`zan orttirilgan mubolag`alar ham uchraydiki, ular adabiyotshunoslikda bulug` yoki ifrot deb yuritiladi: Tikilsam quriydi daryoning gumi Na`ra tortsam qolar qo`rg`onning timi. (“Alpomish”dan) Turfa qishloqi g`azabkarda, ki parrandalari – Tovuqi ignachi-yu, o`rdag-u go`zi kapalak (Maxmur <sup>3</sup>“Hapalak”) Janobi shahg`a keldim bu jihatdin, Ko`zim yoshig`a toya-toya navro`z (Ogahiy) 10. Nido. Nido boshqa she’riy san’atlardan bevosita inson qalbidagi his va hayajonlarni ochiq va kuchli tasvirlab bera olish imkoniyati bilan ajralib turadi. Insonning ichki tuyg‘ulari po‘rtana misoli junbushga kelganida lirik qahramon olamdagi har qanday narsa-hodisalarga, tabiatdagi istalgan narsaga, o‘zining qalbiga, suhbatdoshiga murojaat etishi mumkin. Masalan, “Rustamxon” dostonida Sultonxon Rustamga «qo‘zim» deb murojaat etadi: Necha kun, necha tun orada o‘tdi, Rustamga Sultonxon u so‘zni aytdi: – Quloq solgin xon otangning tiliga, Qo‘zim, ketayik-da Oqtosh eliga, Boshqa bir g‘azalida esa lirik qahramon yorga: «Ey Yusufi husn», – deya murojaat etadi. Atoyining «Hajringda, begim, oh degumdur dag‘i o‘lgum» deb boshlanadigan g‘azali oshiqona bo‘lib, unda suyuklisiga muhabbatni olamdagi hamma narsadan ortiq ko‘radigan oshiq holati ifoda etilgan. Shoir o‘z dil izhorlarini, hurmat va ehtiromini «begim» so‘zida mujassamlashtira olgan. Sensiz u jahon ayshi alamdur manga, ey do‘st, Shodlig‘i ham mehnat-u g‘amdur manga, ey do‘st. Alisher Navoiy lirik qahramonining ichiga sig‘may ketgan ruhiy holatini aks ettirish uchun tabiatga, aniqrog‘i tabiat hodisalaridan bo‘lgan saboga murojaat etadi: Ey sabo, holim borib sarvi xiromonimg‘a ayt, Yig‘larimning shiddatin gulbargi xandonimg‘a ayt. 11. Tashxis – ar. “shaxslantirish”. Arabcha “shaxs” o`zagidan olingan “ta” old qo`shimcha. Faqat insongagina xos bo`lgan jismoniy va ruhiy holatlarni tabiat manzaralari, jonzotlar, borliqdagi narsa-buyumlar hamda hayotdagi tushunchalarga ko`chirish san`atidir. Tarab tiflin tug`urdi dahr zoli, Ango bo`ldi magarkim doya navro`z – 7 | t . m e . o n a t i l i n a m o z r a s u l o v b i l a n Baytda uchta tashxis bor: shodlik (tarab tifli) tug`ilmoqda; dahr zoli (kampir dunyo) tug`moqda; navro`z (tabiat) doyalik qilmoqda. Noz-u, ado-u g`amzasi qasdim qilurlar dam-badam, Vah muncha ofatmu bo`lur bir odamizod ustina!? – ma`shuqaning nozi, adosi (so`zlari) va g`amzasi navbatma-navbat menga qasd qiladilarki, bir odamning ustiga shunchalar ham ofat bo`ladimi. Baytdan ko`rinadiki, insonning o`zidagi holat, xislat va fazilatlar ham tashxis uchun asos bo`lishi mumkin ekan. 12. Tarse – “ipga chizilgan marjon”. Bunda baytda misralardagi ost-ust joylashgan so`zlar vazndosh, ohangdosh va qofiyadosh bo`lib keladi. Sendek menga bir yori jafokor topilmas, Mendek senga bir zori vafodor topilmas Boburning ushbi misralarida ikki so`z juftligi – “bir” va “topilmas” vazndosh va ohangdosh bo`lsa, qolgan to`rt juftlik “sendek-mendek”, “menga-senga”, “yori-zori”, “jafokor-vafodor” ham vazndosh, ham ham ohangdosh va ham qofiyadoshdir. 13. Musoviyat tarafaynda misralar odatdagi o‘qilishidan tashqari, yuqoridan pastga qarab ham o‘qiladi va o‘sha misralarning o‘zi kelib chiqadi. Ogahiy ijodida buni ko‘rish mumkin: № 1 2 3 4 1 U1 sho‘xi ochildi xat-u ruxsori 2 Ochildi rayohinda Yuzi gulnori 3 Xat-u Yuzi besabr-u qarori man-man 4 Ruxsori gulnori man-man zori 14. Tashbih – ar “o`xshatish”. Tashbihda narsa, belgi va harakat kabilar boshqasiga o`xshatish, qiyoslash orqali tasvirlanadi. Bu o`sha tushunchani anglash va his qilishni osonlashtiradi. Demak, tashbih ikki narsani bir-biriga o`xshatishdir. Masalan, “yuzing go`zallikda gul kabidir” deyilganda yuz gulga o`xshatilyapti. Tashbihning yuzaga kelishida to`rt unsur ishtirok etishi mumkin. O`xshamish – tasvirda fikr qaratilgan narsa yoki tushuncha (yuz); O`xshatilmish – tasvirda qiyoslanayotgan narsa yoki tushuncha (gul); Asos – nimaga ko`ra o`xshatishning yuzaga chiqqanligi (go`zallikda); Vosita – o`xshatilish belgisi (kabi) Vosita ishtirok etgan o`xshatishlarda tashbih aniq ko`rinib, bilinib turadi. So`z san`atida –dek, -day, -cha, -simon, -vor, - saro, -oso, -vash, -iy, -oyin kabi qo`shimchalar, kabi, singari, misli, go`yo, yanglig`, xuddi, o`xshab, nechukki va boshqa so`zlar vosita bo`lib kelgan. Ko`p hollarda asos ishtirok etmaydi. Misol: 8 | t . m e . o n a t i l i n a m o z r a s u l o v b i l a n Sanga binafsha kibi qaddi nigun, Bosh ko`tara olmay uyotdin zabun Ul ulus jondin ayru yel yanglig`, Sayr etib suv yuzida yel langlig` a) Mutlaq tashbeh – o`xshatishlarda ba`zan vosita tushib qolib, tashbihda o`xshamish bilan o`xshatilmishgina ishtirok etadi. M: “qoshi hiloldek egik” o`rniga “qoshi hilol”; “qomati sarvdek tik” o`rniga “sarvqomat”; “yuzi oydek” o`rniga “yuzi oy” ishlatiladi: Ermas alar tufrog`-u, sen nuri pok, Xilqat alarg`a-u sanga – tiyra xok, Baytida ham shu holatni ko`rish mumkin. Asos va vositaning qo`llanish yoki ⁴qo`llanmasligidan qat`i nazar o`xshamish bilan o`xshatilmish ishtirok etgan o`xshatish san`ati mutlaq tashbeh (aniq o`xshatish) deb ataladi. b) Kinoya tashbeh – ayrim o`rinlarda o`xshamish ham tushib, o`xshatilmishning o`zigina saqlanadi. “Hilol”, “sarv”, “oy”, “gul” so`zlarining o`zi o`xshamishga ham ishora qiladi va bu kinoya tashbeh (ishora o`xshatish) deyiladi: Bo`rini dag`i galadin dur qil, Suv beribon bog`ni ma`mur qil, Baytida to`rtta kinoya tashbih bor: bo`ri – bo`ridek talovchilar, gala – gala singari xalq, suv – suvdek zarur adolat, bog` - bog`ga o`xshash mamlakat. 15. Istiora – ko`chimning ko`p ishlatiladigan ko`rinishlaridan biri. Istiorada biror narsa hodisaga xos xususiyatlarni boshqa bir narsa-hodisaga ko`chirish orqali badiiy ma`no ifodalanadi. Lekin bu ko`chirishda tashqi o`xshashlik asosiy o`rin tutmaydi. Balki o`xshatilayotgan va o`xshayotgan narsa-hodisalar orasidagi ichki mantiqiy bog`lanishga, yaqinlikka, vazifalardagi umumiylikka tayaniladi. Istiorani qisqargan ko`rinishdagi o`xshatish deyish mumkin. Binafsha, sen uchun ko`kragim erk yeri, Bu yerdan ko`klarga uchgil. Cho`lponning “Binafsha” she`ridan olingan parchada “vatan” tushunchasi “ko`kragim” so`zi bilan, “ozod yurt” tushunchasi “erk yeri” so`zlari bilan ifoda etilgan. Ey gul, meni zor etmaki husnung chamanida, Ko`zni yumub ochquncha, bu gulzor topilmas. Boburning ushbu misrasida gul deyilganda “ma`shuqa” nazarda tutilgan. 16. Tanosub – baytda, umuman, she`riy bandlarda ma`no jihatidan bir-biriga yaqin tushunchalarni anglatuvchi so`zlarni qo`llash orqali hosil qilinadi. M: “bulbul” so`zi gul, bog`, chaman, navo so`zlari bilan; “Ka`ba” esa haj, farz, Tengri, ziyorat so`zlari bilan mazmuniy bog`lanib, yaxlit tushuncha, tugal ifoda va jonli lavha yaratadi: 9 | t . m e . o n a t i l i n a m o z r a s u l o v b i l a n Anda bir shoh hokim-u voliy, Mulki ma`mur-u himmati oliy. Ushbu misradagi shoh, hokim, voliy(hukmdor), mulk va ma`mur so`zlari hokimiyat tushunchasiga tegishli bo`lganidan tanosub hosil qilgan. Maylni qo`yki, vola-u zor ul, Jon berib vasliga xaridor ul. Bu o`rinda o`z ma`nosiga ko`ra “sevgi tuyg`ulari” bilan bog`liq mayl, vola, zor, vasl, xaridor singari tanosub so`zlar “Sabbai sayyor” dostonidagi Mehrning ishqqa doir holatini, kechinmalarini ifodalab, yaxlit bir ruhiy manzara yaratgan. 17. Husni ta`lil – ar. “chiroyli dalillash”. Adabiy asarlarda tasvirlanayotgan biror hodisaga shoirona biror sabab ko`rsatish san`ati: Qatra qonlarkim tomar ko`ksimga urg`on toshdin, Zahmdindur demakim, qon yig`lar ahvolimga tosh. Oshiq o`z ko`ksiga tosh urar ekan, yerga qon tommoqda. Shoirning fikricha, buning sababi toshning badanga yetkazgan yarasi emas, balki oshiq qalbiga urilgan tosh uning bag`ridagi g`amning kuchliligiga chiday olmasdan qonli yosh to`kib yig`lamoqda. Quyosh oydek yuzungning xijlatidin Qochib, to`rtinchi ko`k uzra chiqibdur. Lutfiy bu o`rinda yor — ma`shuqa yuzini ta`riflamoqda. Yorning yuzi quyoshdan ham, oydan ham go`zal. Biz oy va quyoshning yerdan tepada —ko`kda turishini bilamiz, ammo shoir bunga boshqacha izoh bermoqda. Uning nazarida quyosh yor yuzining go`zalligi tufayli yer yuzidan qochib ketgan va to`rtinchi ko`k (osmon)dan makon topgan. Lutfiy yana bir g`azalida yozadi: Nozuklik ichra belicha yo`q tori gisuyi, O`z haddini bilib belidin o`lturur quyi. Shoir yorning sochi uzunligini madh etadi, ayni paytda noziklik borasida bel va soch bahsida u (soch) mag`lub. Shuning uchun ham sochning o`rni beldan pastda bo`lishi kerak degan shoirona asos aytilmoqda. Vaholanki, uzun sochning tabiiy ravishda beldan pastda bo`lishi hammaga yaxshi ma`lum. Ibodat chog`ida boshni yerga qo`yish odatdagi hol. Ammo shoir uni tamomila boshqacha izohlaydi: Qutlug` oyog`ing yerga tegibur, oning uchun, El yerga qo`yub bosh, qilur barcha ibodat. Ko`rinib turganidek, shoir elning yerga bosh qo`yib, ibodat qilishini yorning «qutlug` oyog`i yerga tekkani» bilan asoslamoqda. Yoki kishilarning qand yeyishi tabiiy holdir. Lutfiy esa uni shunday ta`riflaydi: 10 | t . m e . o n a t i l i n a m o z r a s u l o v b i l a n Labingdin chun suchuklik qand o`g`urlar, Solurlar el ani suvg`a yalang`och. Choyga qand solish holati aks etayotgan bu tasvir badiiy asosning go`zalligi bilan e`tiborga molik. Adib nazarida qand shirinlikni labdan «o`g`irlab olgan». O`g`ri esa jazolanishi kerak. O`g`riga beriladigan jazo turlaridan biri uni sovuq suvga kiyim-siz yalang`och holda kiritishdir. Bu tasvir, albatta, kishida zavq uyg`otadi. Tasdir - Tasdir so`zlar takroriga asoslangan san`atlar orasida eng keng tarqalgan turdir. Bu ⁵san`atning mohiyati shundan iboratki, she`r baytining boshida qo`llangan so`z bayt oxirida ham takrorlanadi. Baytning birinchi misrasidagi birinchi rukn (yoki shu ruknning boshlanishi) sadr, keyingi misraning oxirgi rukni (yoki shu mknning oxiri) esa ajuz deb nomlanadi. Shunga ko`ra, tasdirni mumtoz badiiylik ilmida raddul-sadri ilal-ajuz (sadrni ajuzda qaytarmoq) deb ham atashadi. Bir qarashda tasdir juda sodda usul sifatida ko`rinsa-da, shoirlar uni turli maqsadlarda qo`llaganlar, uning xilma-xil ko`rinishlarini va hatto aytish mumkinki, ancha murakkab turlarini ham kashf etishgan. Men bu yuz mushtoqidurmen, bog`-u bo`stonkim bo`lur, Bo`lmasin nasrin-u lola, arg`uvon sizsiz menga. (Atoiy) Saqish saqliqin bo`ldi ati saqish, Ko`ru bersa saqish edi—o`ksaq ish. Barig`lik turur bu ajun qalg`usiz, O`zung edgulik qil yitib barg`usiz. Atasi beg ersa o`g`ul tug`di beg, O`g`ul tug`sa beg ham atalariteg. 2. Tasbe. Tasdirda birinchi misraning dastlabki so‘zi (yoki so‘zlari) ikkinchi misra oxirida takrorlansa, tasbeda birinchi misra oxiridagi so‘z keyingi misra boshida takrorlanadi. Tasbening asosiy xususiyati shundaki, u kitobxon diqqatini fikr yuritayotgan obyektga markazlashtiruvchi linza vazifasini bajaradi. Chunki birinchi misra oxiridagi so‘zning keying misrani boshlashi beixtiyor kitobxon ongida ta’sir qo‘zg‘atadi va bu ta’sir kitobxonni shu so‘z ustida o‘ylashga majbur qiladi. Shuning uchun ham yetuk shoirlarning deyarli barchasi tasbe uchun baytdagi eng muhim so‘zlarni tanlaydi. Kuchum yetguncha ko‘p qildim v a f o lar, V a f o li qulni asrar podsholar. 3. Tardi aks (arabcha — teskari qilib takrorlash) — she’rning birinchi misrasida keltirilgan ikki so‘z yoki so‘z birikmalarini keyingi misrada o‘rnini almashtirib takrorlashdan iborat san’atdir. 11 | t . m e . o n a t i l i n a m o z r a s u l o v b i l a n Ko‘ngulga bo’ldi ajoyib balo qaro soching, Shikasta ko‘ngluma qaro balo soching. Boburning ushbu baytining birinchi misrasidagi „balo“ so‘zi mustaqil holda „ofat“ ma’nosini, „qaro“ so‘zi esa sochning sifatini ifodalagan bo‘lsa, ikkinchi misradagi bu ikki so‘zning o‘rni almashtirilishi natijasida, ularning mazmuni ham o‘zgarib, „qaro“ so‘zi „balo“ so‘zining sifatlovchisiga aylanib, bu so‘zning ma’nosini yanada kuchaytirgan, har ikki so‘z qofiyadosh bo’lganligi sababli takror zulqofiyatayn san’atini hosil qilgan. 4. Takrir (arabcha — takrorlash) san’ati — muayyan she’rda u yoki bu so‘zni takror qo’llashdir. So‘zni takrorlashdan maqsad, o‘sha so‘zning ma’nosini, tub mohiyatini ta’kidlash, unga o‘quvchi diqqatini tortishdir. „Layli, Layli! — debon chekib un, El deb: „Majnundir, ushbu Majnun”. Alisher Navoiyning „Layli va Majnun“ dostonidan keltirilgan ushbu baytda „Layli va Majnun“ so‘zlari ikki marta takrorlangan. Birinchi so‘zning takrori Majnunning oshiqligini ta’kid etsa, ikkinchi so‘zda el nazdida ishq yo’lidagi Majnunning haqiqatda majnunligi ta’kidlanyapti.
Ishtiqoq (so’zdan so’zni ajratmoq) — she’r baytlarida o’zakdosh so’zlarni qo’llash san’ati. Misol: Ganja Vatan , ko’ngli oning ganjxez, Xotiri ganjuru tili ganjrez (A.Navoiy) Jonimdek o’zga jonni dilafkor ko’rmadim, Ko’nglum kibi ko’ngulni giriftor topmadim.
Ishtiqoq (so’zdan so’zni ajratmoq) — she’r baytlarida o’zakdosh so’zlarni qo’llash san’ati. Misol: Ganja Vatan , ko’ngli oning ganjxez, Xotiri ganjuru tili ganjrez (A.Navoiy) Jonimdek o’zga jonni dilafkor ko’rmadim, Ko’nglum kibi ko’ngulni giriftor topmadim.
(Bobur)
Mubolag`a - narsa yoki hodisaga xos xususiyatni oshirib tasvirlash.
Mubolag`a - narsa yoki hodisaga xos xususiyatni oshirib tasvirlash.
Mubolog`a obrazni bo`rttirishga va shu yo`l bilan asarning ta’sir kuchini oshirishga xizmat qiladi.
Oh, ursa olamni buzar tovushi,
To`qson molning terisidan kovushi. (Alpomishdan)
Navoiyning:
Orazin yopqoch ko`zimdan to`kilar har lahza yosh,
O`ylakim paydo bo`lur yulduz, nihon bo`lgach quyosh
Navoiy bu baytida yorning orazini ( yuzini) yopishini quyoshning botishiga, sohibjamol visolidan mahrum bo`lib, to`kkan ko`z yoshlarini quyosh botganda, ⁶osmonda paydo bo`ladigan yulduzlarga o`xshatadi, shunday qilib, to`kilgan ko`z yoshlarini yulduzlar singari hisobsiz demoqchi bo`ladi.
Ruju’ ( arabcha – qaytish so`zidan) – shoir ba’zan kishi, narsa va hodisani
Ruju’ ( arabcha – qaytish so`zidan) – shoir ba’zan kishi, narsa va hodisani
dastlab xayoliga kelgan ma’lum obrazli ifoda orqali tasvirlab, ayni zamonda poetik
ifoda va estetik ta’sirni kuchaytirish niyatida undan kuchli so`z - obraz yaratadi va buni avvalgisidan kechish yoki qaytish yo`li bilan beradiki, bu hol adabiyotshunoslikda ruju’ deyiladi. Masalan:
Bu durri noyob vafmi ekan,
Gar ul emas, mehrigiyomi ekan?
Mehrigiyo demakki, anqodur ul,
Javhari fardu, duri yaktodur ul.
( Navoiy, „Mahbub ul-qulub“)
Azm ayla sabo ul guli xandonimga,
Ne gulki, quyoshdek mahi tobonimga.
( Bobur )
Tadrij (arabcha)-klassik poeziyadagi badiiy usullardan biri bo`lib, darajama daraja rivojlantirib borish manosini ifodalaydi. Tadrij voqeaband she’rlarga xos bo`lib, she’rdagi bir obraz yoki (tushuncha) o`xshatishlar vositasi bilah rivojlantirilib boriladi. Kitobxonning ko`z o`ngida bir obraz (yoki tushuncha) ning o`xshatishlar sirasi bilan ifodalangan mukammal badiiy lavhasi gavdalanadi. Masalan:
Tadrij (arabcha)-klassik poeziyadagi badiiy usullardan biri bo`lib, darajama daraja rivojlantirib borish manosini ifodalaydi. Tadrij voqeaband she’rlarga xos bo`lib, she’rdagi bir obraz yoki (tushuncha) o`xshatishlar vositasi bilah rivojlantirilib boriladi. Kitobxonning ko`z o`ngida bir obraz (yoki tushuncha) ning o`xshatishlar sirasi bilan ifodalangan mukammal badiiy lavhasi gavdalanadi. Masalan:
Yordan ayru ko`ngul mulke durur sultoni yo’q,
Mulkkum, sultoni yo`q, jisme durur kim, joni yo`q
Jismdin jonsiz ne hosil, ey musulmonlar, kim ul,
Bir qaro tufroqdek durkim, gulu rayhoni yo`q.
Bir qaro tufroqkim, yo`qtur gulu rayhon anga
Ul qarong`u kechadekdurkim, mahi toboni yo`q...
(Navoiy.)
“Yordan ajralgan ko’ngil”- “sultonsiz mamlakat” –“jonsiz jism”
Tajnis (arabcha)-omonim (q) so`zlarni qo`llash hamda qo`shimchalar
Tajnis (arabcha)-omonim (q) so`zlarni qo`llash hamda qo`shimchalar
Vositasi bilan yo so`zlarni tarkiblarga ajratish bilan hamshakl qilish. Bu so`z o`yini deb ham yuritiladi. To`liq – tajnis barcha imkoniyatlardan foydalanilgan tajnis –“tajnisi tom” deyiladi. Tajnis tuyoq janrida keng qo`llaniladi. Masalan:
Chun pariyu hurdur oting, begim,
Sur’at ichra dev erur oting, begim.
Har xadanggikim, ulus ondin qochar,
Notavon jonim sori oting begim.
(Navoiy.)
Tajnis (jinos) — she’r baytida ma’no jihatidan har xil, ammo shakli bir xil yoki shaklan bir-biriga yaqin ikki so’zni keltirib, ular vositasida muayyan fikr, lavha yoki timsolni ta’sirchan ifodalash san’ati. Misol: Ulkim ko’ngul oldi zulfi xoli, Ko’ngludin emas xayoli xoli. (Lutfiy)
Tajnis (jinos) — she’r baytida ma’no jihatidan har xil, ammo shakli bir xil yoki shaklan bir-biriga yaqin ikki so’zni keltirib, ular vositasida muayyan fikr, lavha yoki timsolni ta’sirchan ifodalash san’ati. Misol: Ulkim ko’ngul oldi zulfi xoli, Ko’ngludin emas xayoli xoli.
Talmeh (arabcha chaqmoq chaqilish) — she’rda o’tmishdagi mashhur zotlarga, mashhur qissa,mashhur bayt yoki mashhur maqolga ishora qilish, mashhur tarixiy yoki adabiy qahramonlar nomini keltirish usuli. Misol: Hoki taning barbod o’lur oxir jahonda necha yil, Sayr et Sulaymondek agar taxting qurub bod ustina (Ogahiy)<sup>7</sup>
Talmeh (arabcha chaqmoq chaqilish) — she’rda o’tmishdagi mashhur zotlarga, mashhur qissa,mashhur bayt yoki mashhur maqolga ishora qilish, mashhur tarixiy yoki adabiy qahramonlar nomini keltirish usuli. Misol: Hoki taning barbod o’lur oxir jahonda necha yil, Sayr et Sulaymondek agar taxting qurub bod ustina (Ogahiy)
Tardi aks (teskari qilib takrorlash) — she’rning birinchi misrasida keltirilgan iki so’z yoki so’z birikmalarini keyingi misrada o’rnini almashtirib qaytarishdan iborat bo’l;gan she’riy san’atdir. Misol: 
Tardi aks (teskari qilib takrorlash) — she’rning birinchi misrasida keltirilgan iki so’z yoki so’z birikmalarini keyingi misrada o’rnini almashtirib qaytarishdan iborat bo’l;gan she’riy san’atdir. Misol: 
Erursen shoh — agar ogohsen, sen, Agar ogohsen, sen — shohsen sen.
(A.Navoiy)
Tazod arabcha so`z bo`lib, (antiteza (q)) qarshilantirish usulining klassik adabiyotda qo`llangan bir ko`rinishi. Tazodda qarama-qarshi qo`yilgan ikki tomon
Tazod arabcha so`z bo`lib, (antiteza (q)) qarshilantirish usulining klassik adabiyotda qo`llangan bir ko`rinishi. Tazodda qarama-qarshi qo`yilgan ikki tomon
ayni zamonda uzviy ravishda bir-biriga bog`lanib keladi. Masalan:
E Masihodam begim, bir dam birla bergil shifo,
Sheva birla ko`zlaring jonimni bemor ayladi. (Sakkokiy.)
Yoki:
Aning obi hayotdek so`zidin –
Bordi, o`lgan kishi kabi, o`zidan (Navoiy.)
Afsonaga ko`ra, “obi hayot” o`lgan kishini tiriltiradi, ammo bu yerda musofirning
“obi hayot kabi so`zidan” Bahrom o`lgan kishi kabi o`zidan ketgan.
Tanosib arabcha so`z bo`lib, poetik usullardan biri. O`zaro munosabatda
bo`lgan ikki tushuncha yoki narsaning bir-biriga bog`langan holda kelishi.
Misol:
Jonim badaning shifosi bo`lsin,
Boshing qadaming fidosi bo`lsin. (Navoiy.)
Bu baytda jon bilan badan, bosh bilan qadam o`zaro munosabatda bo`lib, bularning
har ikkalasi bir-biriga bog`lab berilgan.
Tamsil – (misol keltirish)
Tamsil – (misol keltirish)
Birinchi misraga dalil sifatida, keyingi misralarda hayotiy misol keltirish
Masalan:
Ey ko’ngul, joni hayoli olida qil peshkash,
Har nima bo’lsa aziz, eltur kishi mehmon sori (Lutfiy)
Tarse’ – klassik poeziyadagi poetik usullsrdan biri bo`lib, unda misralardagi
barcha so`zlar ( birinchi misradagi so`zlar bilan ikkinchi misradagi so`zlar) birbiriga
ohangdosh, vazndosh va qofiyadosh bo`lib keladi.
Misollar: Kirsun ( bu) savodi ( a’zam ) ichra,
Kezsun ( bu) bilodi ( motam ) ichra.
( Navoiy. ”Layli va Majnun”dan)
Ul ( bo`lmasa) ( bo`lmag`ay) kitobat,
Bul ( bo`lmasa) (qolmay) hikoyat.
( Munis, ”Savodi ta’lim”dan)
O`xshatish – narsa, hodisa yoki tushunchani ma’lum umumiylikka, o`xshashlikka ega bo`lgan boshqa narsa, hodisa yoki tushuncha bilan chog`ishtirish.
O`xshatish – narsa, hodisa yoki tushunchani ma’lum umumiylikka, o`xshashlikka ega bo`lgan boshqa narsa, hodisa yoki tushuncha bilan chog`ishtirish.
O`xshatish to`g`ridan-to`g`ri o`xshash tomonni ko`rsatish bilan yoki –dek, (-day),
o`xshash, xuddi, go`yo, misli, singari, yanglig`, simon kabi so`zlar yordami bilan
tuziladi. Masalan:
Dedikim: ishqig`a ko`ngling o`rundir?
Dedi: - ko`nglimda jondek yashirundir.
(Navoiy, “Farhod va Shirin”dan.)
O`xshatish ikki xil bo`ladi: qisqa va to`liq o`xshatish.<sup>8</sup>
Qisqa o`xshatishda faqat o`xshagan va o`xshatilgan narsa bo`ladi. Masalan:
Osh yesalar o`rtada sarson ilik,
Xo`ja – chirog` yog`i, Hakimjon – pilik.
(Muqimiy, ”Tanobchilar”dan)
To`liq o`xshatishda:
To`liq o`xshatishda:
 o`xshagan narsa;
 o`xshatilgan narsa;
 o`xshash sifat;
 o`xshatish qo`shimchasi (-dek, -day...)
mavjud bo`ladi.
Qo`limdagi sharob to`la piyola
Qip-qizildir go`yo bahorgi lola.
Qip-qizil botayotgan kun kabi,
Qip-qizildir go`yo qizlarning labi.
(H. Olimjon, “Qadah”)
O`tmish adabiyoti va adabiyotshunosligida o`xshatish tashbeh deb yuritilgan.
Husni ta’lil – arabcha “chiroyli dalillash”. Adabiy asarlarda tasvirlanaytgan biror hodisaga shoirona biror sabab ko’rsatish san’ati.
Husni ta’lil – arabcha “chiroyli dalillash”. Adabiy asarlarda tasvirlanaytgan biror hodisaga shoirona biror sabab ko’rsatish san’ati.
Ko’rganda qomatingiz bo’lg’ay hijil sanovbar,
Tovus jilvasidan raftoringiz chiroyli (Furqat)
She'r - bu o'z jumlalarida faqat unlilar qofiya bo'lganida uyg'unlikdir. Bunday holda, qofiya faqat har bir satr oxirida joylashgan so'nggi ta'kidlangan hecada ta'kidlangan unlilarda o'rnatiladi. Ushbu turdagi she'rlar "nomukammal" yoki "qisman" deb ham nomlanadi. Adabiyotlar
Muloqot doirasi. She'r, misra va misra. (2016). Blogsaverroes.juntadeandalucia.es saytidan tiklandi.
Harlan, C. (2016). Sonnet. Sonetning ma'nosi va misollar. Liter.about.com saytidan tiklandi.
She'riyat nazariyasi. Metrikaning fonetik va fonologik asoslari. (sanasiz). Cnusd.k12.ca.us-dan tiklandi.
Garsiya, J. (2013). She'rlarning barcha turlari va ularning tuzilish xususiyatlari. Es.scribd.com saytidan tiklandi.
Ma’naviy –lafziy san’atlar.
Ushbu san’atlar ham tovush, ham ma’no tomoni bilan bog’liq bo’ladi. Ma’naviy –lafziy san’atlar ham xilma xil ko’rinishlarga ega.
Muammo – “ko’r qilingan”, “ko’rinmaydigan” degan ma’nolarni bildiradi.Muamo bir baytda yozilib, unda biror kishining ismi yoki nomi yashiringan bo’ladi. Misol:
Qafo bar qaddi tu meduzal ayyom,
Baror az qof to gof, ey pisar, nom.
Bu forsiy ruboiyda muammo birinchi misraning “qabo bar qad” so’zlaridadir. Shoir ikki harf orasidan noningni topib ol, demoqchi. “qabo bar qad’ so’zlari orasidan ikki qof orasidagi harflarni ajratib olsak, Bobur so’zi kelib chiqadi.
Kitobat – arab harflarini nomlash yoki inson a’zolarini arab yozuvidagi harflarga o’xshatib tasvirlash usulidir. Misol:
Dahr muqayyad bila ozodasi,
Barcha erur “kof” ila “nun” zodasi.
Baytda arab tilidagi “kof” va “nun” harflari qatnashgan.
Dahr muqayyad bila ozodasi,
Barcha erur “kof” ila “nun” zodasi.
Baytda arab alifbosidagi “kof” va “nun” harflari qo’llangan.
Bobur she’riyatining kamoloti badiiy san’atlardan foydalanish mahorati bilan chambarchas bo’gliqdir. Buni uning ruboiylarida qo’llangan badiiy-tasviriy vositalar isbotlab turibdi. Shoir badiiy san’atlarni o’z o’rnida qoyilmaqom tarzda ishlatganki, biz ularni yuqorida ko’rib o’tdik va hayratlandik. Bobur so’zga sayqal ⁹berishda mohir,uslubi ravon, ohang yaratish va vazn tanlashda zukko ijodkorligini o’z asarlari bilan isbotladi. Uning umri sarson-sargardonlikda, talotuplarda o’tganligini hisobga olsak, badiiy ijod bilan shug’ullanish uchun qanday vaqt topganliga hayron qolasiz. Bu shoirning adabiyotni, ijodni, xalqni, yurtni,vatanni sevganligi bilan izohlanadi.
Bobur ijodi har tomonlama tadqiqot qilinsa ham mohiyatining yangi qirralari yana ham ochilib boraveradi. She’rlarining ma’nolari teran va yetuk ekanligi namoyon bo’laveradi. Shuning uchun ham minnatdor avlodlar qalbida mangu yashashga haqlidir.
O’zbek xalqining mard va jasur farzandi Zahiriddin Muhammad Bobur
garchi olis yurtlarda yashab o’tgan bo’lsa-da, o’z yurti uchun beqiyos xizmat qildi, o’zbek degan nomni dunyoga tanitdi, temuriy degan yuksak nomni oqladi, vatanga muhabbatini samimiy bir tarzda izhor etdiki, uning o’lmas asarlari buning isbotidir. Prezidentimiz yuksak ma’naviyatli avlod uchun jon kuydirayotgan bir davrda Boburning hayoti va ijodi yuksak namuna maktabi bola oladi, desak also mubolag’a qilmagan bo’lamiz. Buyuk Boburning asarlari o’zining butun malohati, nafosati, tarovati bilan yurtdoshlarini vatanga muhabbat ruhida, go’zallikka, ezgulikka da’vat ruhida tarbiyalaydi. Bobur asarlarining tarbiyaviy ahamiyati asrlar o’tsa ham also pasaymaydi.
Biz ishda Zahiriddin Muhammad Bobur ruboiylarini imkon darajasida tahlil qilishga harakat qildik. Ruboiylarning mavzu ko’lami, mazmun mohiyati bilan tanishdik va ularda qo’llangan badiiy san’atlarni aniqladik. Tahlil jarayonida biz Boburning she’riy iqtidori yuksak darajada ekanligini va so’z qo’llash mahorati a’lo darajada ekanligining guvohi bo’ldik. Uning ruboiylari hayotiy mazmunga egaligi, tushunarli, ravon tilda yozilganligi, serma’noliligi, samimiyati, yuksak badiiyati, eng muhimi barcha ruboiylarida badiiy san’atlarning mohirona qo’llanganligi bilan e’tiborga loyiqligi kuzatildi va quyidagi to’xtamlarga kelindi:

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1.Karimov I.A. Ma’naviy yuksalish yo’lida. T.: “O’zbekiston”, 1998.

2.Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: “O’zbekiston”, 1997.
3.Karimov I.A. O’zbekiston demokratik tarqqiyotning yangi bosqichida. T.: “O’zbekiston”, 2005.
4.Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.: “Ma’naviyat”, 2008.
5.Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T.: “O’zbekiston”, 2001.
6.Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch. T., Ma’naviyat, 2008.
7.Vоhidоv R., Eshоnqulоv H.. O’zbеk mumtоz аdаbiyoti tаrixi.- T., 2006.
8.O’zbеk mumtоz аdаbiyoti nаmunаlаri. – T.: Fаn, 2003; 2005.
9.Аdizоvа I.O’zbеk mumtоz аdаbiyoti tаrixi. O’quv qo’llаnmа. T.: 2007
10.Оrzibеkоv R. O’zbеk аdаbiyoti tаrixi. O’quv qo’llаnmа. S.: 2005
11.Abdullayev V. O’zbek adabiyoti tarixi. 2 – kitob.T. “O’qituvchi”, 1980.
12.Mallayev N. O’zbek adabiyoti tarixi. T. “O’qituvchi”, 1976.
13.А. Аbdurаhmоnоv. Turkiy аdаbiyotning qаdimgi dаvri.- Tоshkеnt, 2006.
14.Bоltаbоеv H. Mumtоz so’z qаdri. – T.: Аdоlаt, 2004.
15.SHayx Najmiddin Kubro. Tasavvufiy hayot. T., Movaraunnahr, 2004.

1^ Karimov I.A. Ma’naviy yuksalish yo’lida. T.: “O’zbekiston”, 1998.

2^ Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik

3^ Karimov I.A. O’zbekiston demokratik tarqqiyotning yangi bosqichida. T.: “O’zbekiston”, 2005.

4^ Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T.: “O’zbekiston”, 2001.

5^ Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch. T., Ma’naviyat, 2008.

6^ Vоhidоv R., Eshоnqulоv H.. O’zbеk mumtоz аdаbiyoti tаrixi.- T., 2006.

7^ O’zbеk mumtоz аdаbiyoti nаmunаlаri. – T.: Fаn, 2003; 2005.

8^ Аdizоvа I.O’zbеk mumtоz аdаbiyoti tаrixi. O’quv qo’llаnmа. T.: 2007

9^ SHayx Najmiddin Kubro. Tasavvufiy hayot. T., Movaraunnahr, 2004.