Sirtqi bo’limi jismoniy madaniyat yo’nalishi 21,23c -guruh talabasi

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM,FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI 
FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI 
 
SIRTQI BO’LIMI 
Jismoniy madaniyat yo’nalishi 
 
21,23C -guruh talabasi 
 
JO’RAYEV MUHAMMADJONning 
Umumiy pedagogika fanidan 
M U S T A Q I L
I S H I 
Mavzu
 Alisher Navoiyning pedagogik qarashlari 
Bajardi : JO’RAYEV MUHAMMADJON 
Qabul qildi:X.Qosimova
 
 
 

---

Alisher Navoiyning pedagogik qarashlari 
Reja: 
1. Alisher Navoiyning asarlarida tarbiya va in-sonparvarlik masalalari.
2. Navoiyning maktab va madrasalar rivojiga qo’shgan hissasi.
3. Navoiyning oqituvchi (mudarris) to’grisidagi fikrlari.

---

Alisher Navoiy xalqimizning ongi va taffakkuri, badiiy madaniyati tarixida 
butun bir davrni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz 
namoyondasi, millatimizning g‘ururi, sha’n -u sharafini dunyoga tarannum qilgan 
o‘lmas so‘z san’atkoridir. Ta’bir joiz bo‘lsa, olamda tirkiy va forsiy tilde 
so‘zlovchi biron bir inson yo‘qki, u Navoiyni bilmasa, Navoiyni sevmasa, 
Navoiyga sadoqat va e’tiqod bilan qaramasa. “Agar bu ulug‘ zotni avliyo desak, u 
avliyolarning avliyosi mutafakkir desak, mutafakkirlarning mutafakkiri, 
shoir 
desak
, shoirlarning sultonidir”, I.Karimov. 
Sharq xalqlarining adabiyoti qanchalik chuqur o‘rganilsa, bu xalqlar 
orasidagi adabiy aloqalar ham shunchalik ravshanroq ko‘rina boradi. Adabiy 
aloqalarning o‘rganilishi esa dohiy san’atkorlarning, adabiy maktab vakillarining 
ijodiy qudratini , ta’sir doirasini aniqlash uchun to‘laroq tasavvur beradi. Bu 
jihatdan Navoiy merosini o‘rganish alohida ahamiyatga egadir. Buyuk o’zbek 
shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiy 1441 yil 9 fevralda Xirot shahrida tug’ilgan. 
Adabiyot va badiiy ijodga muhabbat unda bolalagida uyg’ongan. Alisher she’r 
tinglashni va aytishni juda sevgan. 
Alisher Xirotda va Mashhadda o’qigan, mantiq, falsafa, musiqa, husnixat va 
boshqa fanlarni, arab va fors tillarini o’rgangan. Alisher o’n besh yoshidayoq 
iste’dodli shoir sifatida xalq ommasiga tanilgan. O’zbek turkiy tilidagi she’rlariga 
“Navoiy”, fors-tojik tilidagi she’rlariga “Foniy” taxalluslarini qo’ygan. Uning 
o’zbek tilidagi hamma she’rlari “Bolalik ajoyibotlari”, “¡shlik nodirliklari”, “O’rta 
yosh go’zalliklari”, “Qarilikning foydalari” to’rt qismdan iborat “Xazoyinul 
maoniy” to’plamiga, fors tilidagi she’rlari esa “Devoni foniy” to’plamiga 
jamlangan. 
Navoiy o’zbek adabiyoti va adabiy tiliga asos solgan. Badiiy asar yaratish 
uchun o’zbek tili ham fors va arab tillari kabi imkoniyatga egaligini, ayrim 
o’rinlarda esa ulardan ham ustunli-gini isbotlagan. 
Navoiy lirikasi falsafiy mushohadalarga boy, chuqur his-tuyg’u, tabiatning 
go’zal manzarasi, yorqin badiiy timsollar bilan to’la. 

---

Navoiyning badiiy merosi juda boy va ko’p qirralidir. U she’riy devonlar va 
yirik dostonlar yaratish bilan birga Markaziy Osiyoning XV asrdagi ma’naviy 
hayotini ask ettiradigan nasriy asarlar va ilmiy risolalar ham yozgan. Ular orasida 
Navoiyning ustozi, buyuk tojik shoiri va mutafakkiri Abdurahmon Jomiyga 
bag’ishlangan “Xamsatul mutahayyirin”, o’zigacha o’tgan va o’ziga zamondosh 
bo’lgan juda ko’p shoirlar hayoti va ijodi haqidagi ma’lumotlardan iborat 
“Majolisun nafois”, ona tilini sharaflovchi “Muhokamatul lug’atayn” asarlari 
alohida o’rin tutadi. 
Navoiy umrining oxirlarida kishilik jamiyatining ravnaqi haqidagi “Lison-
ut-tayr” (“Qush tili”) dostonini, “Nasoyim ul-muhabbat” nomli ilmiy-falsafiy 
asarini yozdi. Umuman, Navoiy ijodidagi demokratik yo’nalish va insonparvarlik, 
inson qadr-qimmatini hurmatlash va odamlar baxti uchun, farovon hayoti uchun 
kurashish uning asarlarini umrboqiy qildi. 
Navoiy o’lmas asarlarida tabiat va jamiyat qonunlariga o’zi-ning 
munosabatini bildirgan. Uning dunyoqarashi shakllanishida faylasuflarning 
ijtimoiy falsafiy qarashlari alohida ta’sir ko’rsatgan. 
Navoiy falsafasidagi insonparvarlik g’oyalari she’riy shaklda berilgan. 
Binobarin, bunday usul ko’p mutafakkirlar ijodida g’oyat ta’sirchan va an’anaviy 
tus olgan. Navoiy o’z zamona-sidagi ijtimoiy-iqtisodiy va falsafiy ruhni 
gavdalantirgan. 
Navoiy yaratuvchi Allohga tasannolar aytib, o’zining “Munojot” asarini 
yozgan. Munojot Allohdan najot tilash, unga iltijo qilishdir. Unda jumladan: “Ilohi, 
dunyo mayli rishtasini ko’nglimdan uz va nafsoniyat tiyralig’ida hidoyai sha’mi 
bila o’zung sari yo’l ko’rguz”, - deb yozadi. 
Navoiy amaliy faoliyatida ham, barcha asarlarida ham Qur’ondagi axloq 
qoidalariga rioya qilgan. Payg’ambarimizning eng muhim 41 ta hadislarini nazm 
rishtasiga osib, “Arbain” asarini yaratgan. Unda insonning barkamolligi masalalari 
alohida o’rin olgan. 
Kim musulmonlig’ aylasa da’vo 

---

Chin ermas gar fido qilur jonlar, 
Ul musulmon dururki, solimdur 
Tiliyu ilgidin musulmonlar. 
 
ya’ni qo’lidan va tilidan musulmonlarga ozor etmaydigan kishigina haqiqiy 
va musulmondir. 
Farq mutafakkirlari tomonidan inson kamolotiga bag’ish-langan va pand-
nasihatlarga boy didaktik asarlar yaratilgan. “Mahobhorat”, “Kalila va Dimna”, 
“Qobusnoma”, “Qutadg’u bilig”, “Mahzanul asror”, “Matlaul anvor”, “Axloqi 
Muhsiniy” ana shular jumlasidandir. Ana shu an’anaga ko’ra yaratilgan 
“Mahbubul qulub” asarida Navoiy o’z zamonasidagi barkamol insonga xos 
fazilatlarni aks ettirgan. U 39 xil ijtimoiy guruhga mansub kishilarning axloqu 
odobi haqida so’z yuritgan: butun umrini ilohiyot sirlarini bilishga bag’ishlagan 
muhaddislarni, kuch-g’ayratini osmon sir-asrorini kashf etishga bag’ishlagan 
munaj-jimlarni, ishq yo’lida jonini fido qilgan kishilarni, el-yurtda obro’ qozongan 
shaxlar va hokazolarni tasvirlagan. Lekin biror guruhni boshqasidan ortiq deb 
hisoblamagan. Tarixchi olim Mirxond “Ravzatus safo” nomli asarini yozishga 
kirishar ekan, Navoiy unga “asaringiz shohga ham, gadoga am tushunarli bo’lsin”, 
deya maslahat bergan. 
Navoiy “Mahbubul-qulub” asarida insonga xos bo’lgan yuksak fazilatlarning 
maqsad va mohiyatini asoslab berdi. 
Kitobning II qismi, ya’ni “Xamida af’ol va zamima hisol xosiyati”da qanoat, 
sabr, odob ishq kabi insonni ruhiy holatiga bog’liq bo’lgan irodaviy sifatlarning 
mohiyatini ochgan. 
- Qanoat chashmadurkim, suvi olmoq bila qurumas. Qanoat qilgan odamni 
ko’ngli ochiq, kqzi ravshan bo’lib, obro’-e’tiborga sazovordir: 
Xar kimki qanoat tarafi nisbati bor, 
Barcha el aro tavozuu izzati bor, 
Ulkim tamau hirs birla ulfati bor, 
Yaxshi-yomon ichra zallatu naqbati bor. 

---

 
Qanoatga kuch bag’ishlovchi yuksak insoniy fazilat sabrdir. Sabr qilish 
insonni murodga etaklaydi. 
Kimki bir jiddat aro sabru 
 
 
 
tahammul ayladi, 
Baxt aning nishini no’shu 
 
 
 
xorini gul ayladi. 
 
Kitobning III qismi “Mutafarrika favoyid va amsol sura-ti” bir necha 
tanbehlar bayonida axloqiy sifatlar saodatmandlik, xudpisandlik, takabbur, ehson, 
muruvvat, vafo, chin so’z, nodonlik va boshqa insonlar tabiatida uchraydigan 
sifatlar mohiyati asos-lab beriladi. Vafo zaylida va hayo zikridagi 17 tanbyohda 
shunday deyiladi: Karam va muruvvat ota va onadurlar, vafo va hayo ikki hamzod 
farzand. Xar necha ul ikkoviga nur Bila sarodur. Fu ikkov-ga ittisol bila payvand 
har ko’ngulnikim, vafo maskan qilur, hayo ham qilur va har maskandakim, ul 
topilur bu ham topilur. Vafosizda hayo yo’q, hayosizda vafo yo’q. Xar kimda bu 
ikki yo’q - imon yo’q va har kimda imon yo’q - andin odamiylik kelmak imoni 
yo’q!
1
Navoiy insonning sifatlarini biri-biri bilan naqadar tutashganini ko’rsatib 
imoni bor insonda hamma yuksak fazilatlar bo’lmog’i lozim deb hisobladi. 
Navoiy o’z falsafasida idealni ko’rsatib berish bilan cheklanmagan, balki 
fikr-mulohazalarini 
yanada 
rivojlantirib, 
shaxsning 
xulq-atvori, 
axloqiy 
xususiyatlari ta’lim-tarbiya orqali shakllanishini ifodalagan. Insonning fe’l-atvori 
o’zicha hosil bo’lmasligini, balki jamiyatdagi ma’lum kishilar jamoasida muayyan 
axloqiy qoidalar asosida shakllanishini bayon qilgan.