Sistemali nutq buzilishi Alaliya – so’ylew tilinin’ sistemali rawajlanbag’anlig’I alaliyani uyreniw tarixi Alaliya sebepleri hám mexanizimleri

Sistemali nutq buzilishi
Alaliya – so’ylew tilinin’ sistemali rawajlanbag’anlig’I alaliyani uyreniw tarixi Alaliya sebepleri hám mexanizimleri

Alaliya- balaniń ana qarninda yaki dáslepki rawajlaniw basqishinda so’ylew formalarina shekem bas miy qabig’i so’ylew sheńberinde organik jaraqatlaniw aqibetinde úzliksiz rawajlanbay qaliwi. Alaliya atamasi (grekshe A- joq, lalio- latinsha so’ylew) so’ylewtiń joqlig’i, so’ylewsiz jag’day – so’ylew buziliwlarina tiykarlang’an ádebiyatlarda qádim zamanlardan berli kúzetiledi. Arnawli ádebiyatlarda “Alaliya” atamasinan tisqari, usi so’ylew nuqsani ańlatiwshi tómendegi atamalardan paydalanilg’an: “Tuwma afaziya”, “Ontagenetik afaziya”, “Rawajlaniw afaziyasi”, “Disfaziya”, “So’ylewiy rawajlaniw tómenlesiwi”, “So’ylewiy konstitutsional arqada qaliwi”, “Til iyelewindegi kemshilikler” hám tag’i basqalar.

So’ylew insanniń quramali joqari psixikaliq funksiyalarinan biri.So’ylew háreketleri quramali ag’zalar sistemasi arqali ámelge asiriladi, bunda bas miy iskerligi tiykarg’i rol oynaydi. So’ylew tek insan ushin tán bolg’an ayriqsha hám joqari dárejedegi baylanis formasi. So’ylewiy baylanis protsesinde insanlar pikir almasadi hám bir-birlerine tásir etadi. So’ylewiy baylanis til arqali ámelge asiriladi. Til – bul fonetikaliq, leksikaliq va grammatikaliq qurallar sistemasi. Sóylewshi óz pikirin bayan etiw ushin zárúr sózlerdi saylaydi, olardi til grammatikasi qag’iydalarina tiykarlanip baylanistiradi hám so’ylew ag’zalari artikulyatsiyasi arqali aytadi.So’ylew esituv analizatori bas miy qabig’iniń shep sheke bóliminde jaylasqan bolip, Vernike orayi dep ataladi.Bul bólimde biytanis so’ylewti qabil etiw protsesi júz beredi.So’ylewdi túsiniwde bas miy qabig’iniń arqa bólegi úlken rol oynaydi.Bul bas miydiń kóriw oraylari esaplanip, jazba so’ylewti ózlestiriw ushin xizmet qiladi.
Alaliyaniń tarqaliwi haqqinda ilmiy tikarlang’an mag’lumatlar joq. Mag’lumatlarg’a kóre, alaliya mektepke shekemgi balalardiń bir payizin, mektep jasindag’i balalardiń 0,6-0,2 % quraydi. Orta esapta, alaliya xaliq saniniń 0,1% de kúzetiledi. Alimlardiń aytiwi boyinsha, alaliya ul balalarda qizlarg’a qarag’anda eki márte kóp ushiraydi.
A.Kussmaul (1877) aytiwi boyinsha, alding’i ásir hám biziń ásirimizdiń baslarinda jasap, iskerlik kórsetken shipakerlerdi ayirimlari so’ylewtiń joqlig’iniń bárshe formalarin alaliya dep atag’an, afonaniyani da usi atama ishine kirgizgen, biraq waqitiń ótiwi menen bul atamalar pariqlana baslandi. I. Frank birinshilerden bolip, bul eki atamani pariqlawg’a urindi. Oniń pikirinshe, alaliya “gereń-saqaw” siyaqli artikulatsiya háreketleri uliwma imkaniyatsiz bolip, I. Frank alaliyani artikulatsiya qiyinlasiwi nátiyjesinde kelip shig’iwi so’ylew kemshiligi mogilaliya menen salistiradi. I.Frank alaliya, hámde mogilaliyani dislaliya dárejelerinen biri dep, artikulyator qiyinshliqlar menen baylanisli so’ylew kemshligi dep aytip ótti. 1830- jili R. Shultess alaliyani gereń –saqaw ayriqsha so’ylew sipatinda ajiratip kórsetedi, biraq I.Frank oni artikulatsiya buziliwlari menen baylanisadi.Artikulatsiya imkanyatiniń uliwma joqlig’i sipatinda alaliya dislaliyag’a salistiradi hám keyinshelik aniq ráwishte anartriya dep atala basladi.
Kussmaul artikulatsiya kemshliklerin (dizartriya hám dislaliya, sonday aq diksiyani buziliwi- disfaziya) uliwma atlari menen ataw maqsetinde “lalopatiya” atamasin kiritedi. Sog’an qaramay, A. Kussmaul joqaridag’i aytilg’an alimlar siyaqli alaliyani artikulatsiya buziliwlari menen baylanisli so’ylew kemshlikleri ishine kiritedi, hám bul atamaniń teń mánili ati dep anartria literlis (dawislar artikulatsiyasiniń joqlig’i) atamasin kiritedi. Bul jag’dayda A. Kussmaul aniq dawislardi uliwma ayta almaw xarekterli esaplang’an buziliw jag’daylari alaliyag’a kirgizgen: kiyinsheli bunday jag’daydi belgilew ushin “anartriya” termininen paydalana baslag’an. Atlari keltirgen artikuliyator buziliwi menen bir qatarda A. Kussmaul diksiya buziliwlari dep atalg’an kemshiliklerin ajiratadi. Bularg’a Grammatik formalar hám sintaktik táripleniwdiń buziliwin kiritedi.Bunday buziliwlardi ilimpazlar disfaziya dep atag’an.
Ótken asirdiń 60- jillarina kelip Trusso so’ylewiy jog’aliwdiń Broka tárepinen keltirilgen “afemiya” atamasin “afaziya” atamasina almastiriwdi usinis etedi. “Afaziya” atamasi meditsinada ózine tán orindi iyeleydi. Ayirim shet el alimlari(Orton, Travis) “alaliya” hám “afaziya ” atamalarin birlestirip uliwmaliq atamalar “Balalar afaziyasi” yaki “Rawajlaniw afaziyasi” dep atawdi usinis etedi.Bunda mashqalalar balalar so’ylewi rawajlanbaganligina ózine tánligine úlkenler so’ylewiniń jog’aliwi jag’daylarinnan pariqlap kórsetip beredi.Foniatr R. Koen (1888) islerinde “alalita ” artikuliyatsion kemdhilikler menen shártlespegen saqawliq tafsifnoimasi ushin qollanilg’an. Ol bul buziliwlardi gereń-saqawliq ornina esitiwshi-saqawliq yaki idiopatik alaliya dep ataydi. 30- jillarg’a kelip logopediyada “alaliya” hám “afaziya” atamalari keskin pariqlana baslandi: alaliya-so’ylewtiń rawajlanbay qaliwi, afaziya- so’ylewtiń joqlig’i.Túrli alimlardiń izleniwi nátiyjesinde túrli mezanlar qollaw tiykarinda alaliyada so’ylewtiń rawajlaniwi hám nuqsanniń dúzilisi qásiyetlerin ajiratip kórsetken: fiziologiyaliq, klinik, psixologiyaliq,lingvistik,psixolingvistik hám basqalar. Alaliyanińturli formalari tariyplengen, so’ylew rawajlanbag’anlig’iniń turili formalarida logopedik tásir metodikasi islep shig’ildi.
Sońg’i dáwirde alaliyani úyreniwdegi izleniwler alimlardiń iskerliginde “nuqsan diagnozi hár tárepleme sindromal jandasiw metodologiya” sina kóbirek tayang’anlari sebepli erisilgen.Bunda úyreniwdiń psixolingvistik aspektibuziliwlari menen baylanisli so’ylew kemshlikleri ishine kiritedi, hám bul atamaniń teń mánili ati dep anartria literlis (dawislar artikulatsiyasiniń joqlig’i) atamasin kiritedi. Bul jag’dayda A. Kussmaul aniq dawislardi uliwma ayta almaw xarekterli esaplang’an buziliw jag’daylari alaliyag’a kirgizgen: kiyinsheli bunday jag’daydi belgilew ushin “anartriya” termininen paydalana baslag’an. Atlari keltirgen artikuliyator buziliwi menen bir qatarda A. Kussmaul diksiya buziliwlari dep atalg’an kemshiliklerin ajiratadi. Bularg’a Grammatik formalar hám sintaktik táripleniwdiń buziliwin kiritedi.Bunday buziliwlardi ilimpazlar disfaziya dep atag’an.
Foniatr R. Koen (1888) islerinde “alalita ” artikuliyatsion kemdhilikler menen shártlespegen saqawliq tafsifnoimasi ushin qollanilg’an. Ol bul buziliwlardi gereń-saqawliq ornina esitiwshi-saqawliq yaki idiopatik alaliya dep ataydi. 30- jillarg’a kelip logopediyada “alaliya” hám “afaziya” atamalari keskin pariqlana baslandi: alaliya-so’ylewtiń rawajlanbay qaliwi, afaziya- so’ylewtiń joqlig’i