Лекция suw almasıwdıń ekologiyaliq ózgeshelikleri

8-ЛЕКЦИЯ
Suw almasıwdıń ekologiyaliq ózgeshelikleri

Suwǵa baylanıslı ekologiyalıq toparlar. Suwǵarılatuǵın dıyqanshılıqtıń fiziologiyalıq tiykarları. Suw jetispewshiliktiń fiziologiyalıq protsesslerge tásiri. Gidratofitler, poykilogidrikalıq, gidrostabil, gomoyogidrikalıq, gidrofit, kserofit, mezofit, suw jetispewshilik, gumid, arid.
Suwǵa baylanıslı ekologiyalıq toparlar. Gidratofitler ishki ortalıǵınıń turaqlılıǵın, artıqsha suwdan saqlanıw mexanizmleri arqalı tártipke salıp turadı. Dáslepki gidratofitler suw otları. Gúlli suw ósimlikleri naǵız gidratofitler kórinisine iye bolǵanı menen, olar joqarı dárejeli jer betinde jasawshı ósimliklerdiń belgilerine de iye boladı.
Jer betinde jasawshı ósimlikler úzliksiz suwdı puwlandırıp turǵanlıqtan hám úzliksiz suw menen támiynleniwi kerek bolǵanlıqtan kóp suwdı joǵaltıwǵa qarsı qaratılǵan qorǵanıw mexanizmlerin rawajlandırǵan. Biraq, olar hár túrli ekologiyalıq toparlarda birdey emes. Jer betinde ósiwshi ósimlikler eki toparǵa – poykilogidrikalıq hám gomoyogidrikalıq bolıp eki toparǵa bólinedi.
Poykilogidrikalıq ósimlikler (bakteriyalar, kók jasıl suw otları, tómen dárejeli suw otları, zamarrıqlar, lishaynikler t.b.) tirishilik iskerligine zıyan tiygizbesten suwsızlıqqa beyimlesken. Olarda zat almasıw tómenleydi, kletkalar birgelikli túrde jıyırıladı (kishireyedi). Ortalıqta suwdıń muǵdarı kóbeyse poykilogidrikalıq ósimlikler óziniń tirishiligin tikleydi. Olar suw rejiminiń sutka dáwirinde ózgeriwine baylanıslı gidrolabil ósimlikler esaplanadı, sebebi olardaǵı suwdıń muǵdarı hám onı puwlandırıw aytarlıqtay dárejede ózgerip turadı. Bunday toparǵa qurǵaq dala sharayatında ósiwshi jabıq tuxımlı ósimliklerden masaqlılar(Poaceae) kiredi.
Gomoyogidrikalıq ósimlikler (paportnik tárizliler(Polupodiales), ashıq tuxımlılar(Pinophyta), gúlli ósimlikler(Antophyta) jer betiniń qurǵaq bóleginiń kópshiligi iyeleydi. Olar júdá názik kutikulalıq hám awızshalı(ustitsalıq) transpiratsiyaǵa iye boladı, sonıń menen birge bul ósimliklerde, udayı suw menen támiyn etip turıwshı tamır sisteması boladı. Olarda vakuollıq sistema rawajlanǵanlıqtan ortalıqta aytarlıqtay ıǵallılıq jetispewshiligi bolsa da, kletkalarda suwdıń keskin ózgerisi sezilmeydi. Bul ósimliklerde suwdı jumsaw hám qabıllaw júdá anıq tártipke salınǵanlıqtan olardıń toqımasında suw muǵdarınıń ózgerisi, osmotikalıq basım hám transpiratsiya keskin ózgermeydi. Bul jaǵday usı toparǵa kiriwshi ósimliklerdiń gidrostabil ekenligin kórsetedi.
Gomoyogidrikalıq ósimlikler úsh ekologiyalıq toparǵa ajıraladı.
1. Gigrofitler paporotnik orlyak(Pteris aquiline), úsh reńli fialka-(Viola tricolor) t.b.) joqarı ıǵallıqqa iye jaqtılıq jetispeytuǵın jaǵdayda ósedi. Sayaǵa shıdamlı ósimliklerde awızsha barqulla ashıq turadı, olarda gidatodlar bolıp, olardan artıqsha suw tamshı túrinde shıǵıp otıradı. Gigrofitler topıraq hám hawa qurǵaqshılıǵına shıdamsız.
2. Kserofitler molochay(Euphorbia canescens), aloe(Aloe arborescens), kaktus(Kaktus), juwsan(Artemisia halopila), ayǵırjal(Stipa hohenackeriana) h.t.b.) qurǵaq, ıssı klimatqa beyimlesken bolıp, olar hawa hám topıraqtıń qurǵaqshılıǵına shıdamlı keledi.
3.Mezofitler (japıraqlı aǵashlar, toǵay hám dala shóp ósimlikleri, kópshilik mádeniy eginler t.b.) suw rejimin tártipke salıw boyınsha gigrofit hám kserofitler arasında turadı.